Morgunblaðið - 26.05.1971, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. MAl 1971
,En stígðu mjúkt til jarð
ar í draumum þínum4
l»org'eir Sveinbjarnarson:
Vísnr jarðarinnar.
Almenna Bi'ikafélagið.
Reykjavík. Apríl 1971.
Þó að ég hefði ástæðu til að
ætla, að ekki kymni að líða á
löngu, unz Þorgeir skáld Svein-
bjarnarson hyrfi sjónum okkar,
varð mér það ærið ljóst við
fréttina um lát hans, að hjá mér
hafði leynzt fastheldin von um,
að fyrst um sinn kæmi ekki að
því, að jörðin léti hann ekki laus
an, — svo að skírskotað sé til
orða hans í einu af ljóðunum í
Vísiun jarðarinnar. Vissulega
varð ég haldinm þungsárum trega,
sem reyndist drjúgum áleitinn,
þrátt fyrir dagsins önn, og svo
vænt sem mér þótti um skáld-
ið, var það engu siður maður-
inn Þorgeir Sveinbjarnarson,
sem ég tregaði. Við höfðum þó
tiiltölulega sjaldan hitzt — og
einungis þrisvar í góðu tómi.
Samt taldi ég hann svo góðan
og einlægan við minn, að ég
hefði getað trúað honum fyrir
hverju sem vera skyldi. Við töl-
uðum alloft saman í síma, eink-
um síðustu árin, sem hann lifði,
og þó að mér finnist, að ég geti
aldrei notið samtals i síma neitt
svipað þvi að tala við mann,
sem ég sit andspænis, svo að ég
get fylgzt með hverri hreyfingu
hans og öllum svipbrigðum,
fyflgdi ávallt rödd Þorgeirs svo
hjartanleg hlýja og heiðtær ein
lægni, að það var sem ég sæi
hann ljóslifandi fvrir mér, bros
ið, blik augnanna — og þegar
ég hringdi siðast til hans úr
Reykjavík til Vífilsstaða, hann
þá þess vel vitandi, hvað beið
skammt undan, gætti þessa svo
mjög, að mér datt það i hug,
endurlifði það, um leið og ég las
eftirfarandi smáljóð i bókinni
hans nýju:
„Á kyrrum nóttum
speglast himinninn
og stjörnur þínar, Drottinn,
í vatninu.
Þá finnst mér stundum
að litla sytran mín
sé lindin þín.“
Mér hefur jafnan verið sárt
um okkar fornu rímhefð, og þá
er ég las fyrstu ijóðabók Snorra
skálds Hjartarsonar, mikils
meistara máls og forms, var mér
ekki aðeins hnitmiðuð smekk-
vísi hans, myndauðgi og litríki
ljóðanna til unaðar, heldur
vakti og hjá mér fögnuð hin að
því er virtist fyililega eðlislæga
viðleitni til að brúa bilið milli
órímaðs ljóðforms og þeirrar
þrautþjálfuðu rímhefðar, sem
frá þvi að Snorri Sturluson
skrifaði Eddu sína hefur verið
beint og óbeint bjargvættur is-
lenzkrar þjóðmenningar. Og þeg
ar ég las siðustu ljóðabók
Snorra Hjartarsonar, urðu mér
það vonbrigði, að hann hafði nú
að fullu slitið tengslin við hina
þjóðlegu rímhefð — og þó að í
Laufum og stjörnimi sé vissu-
lega góður skáldskapur, virtist
mér, að yfir ljóðunum væri ekki
hin tigna reisn, sem var bein
linis sérkenni margi'a i fyrri
bókum hans, þar sem nýtt og
gamalt form svo sem fallast í
faðma.
Ellefu ár liðu frá útkomu
Kvæða Snorra Hjartarsonar,
án þess að nokkurt skáld freist
aði svipaðra viðbragða og
hann við sívaxandi kröfum um
fráhvarf frá hinni fornu form-
hefð. En þá var það, að til mín
kom i Eindarbrekku í Kópavogi
vinur minn og iengi náinn fé-
lagi, Helgi Sæmundsson, sem
flestum öðrum fremur hefur
lagt rækt við að kynna sér sem
nánast samtíma ljóðlist þjóðar
sinnar og þróun hennar. Nú
sagði hann ærið leyndardóms-
fullur, seinmæltur og kinkandi
kolii til áherzlu orðum sinum:
„Ég ætla að segja þér tíðindi!
Það er á leiðinni ljóðabók, sem
þér mun þykja nýstárleg og þú
munt fagna, Guðmundur
Hagalin."
„Hver er þar á ferð, — ein-
hver nýr maður, ungur maður,
eða einhver af eldri skáldunum,
sem hefur haft að einhverju
leyti hamskipti? Humm, — það
er nú ekki ævinlega, að mótuð-
um skáldum fari slíkt sérlega
vel.“
„Þú færð ekki að vita, hver
maðurinn er, en ég get sagt þér
það, að hann er að verða fimm-
tugur, og þó að þú hafir heyrt
hann nefndan, þekkir þú hann
ekki, en þangað til núna fyrir
tveimur árum, hefur hann ekk-
ert ort nema nokkrar vel gerð-
ar ferskeytlur.“
„Það væri réttast að loka þig
inni hjá hænsnunum!" sagði ég,
enda vissi ég, að Helgi hafði litl
ar mætur á þeim skepnum skap
arans.
Helgi var óhagganlegur, en
sagði:
simanum, en hann sagði og var
nokkuð svona hávær:
„Þú ert búinn, — ég veit
það!“
„Sendu eftir þessu, svaraði
ég. „Ég fór á fætur klukkan
hálfsex í morgun, og upp á þíina
ábyrgð tók ég inn fram að há-
deginu nokkrar velsterkar
verkjapillur, og svo var ég þá
iíka búinin með þetta.“
Þögn. Síðan sagði Matthías í
þeim hlýja og milda rómi, sem
hann á til, en sparar svolítið:
„Þakka þér fyrir, Guðmundur
minn. Þú hefur ekkert illt af
þessu, — þetta hefur glatt þig,
— ég meina hvort tveggja, bók
in og það, sem þú lagðir á þig.“
Þetta var rétt og satt. Og þeg
ar ég hafði kvatt Matthías og
gekk inn ganginn, tautaði ég
ósjálfrátt fyrir munni mér þetta
niðurlag órímaðs ljóðs úr bók-
inni:
„Tíðin framundan
er himinninn
opinm nýrri stund.“
Vísur um drauminn ollu mér
um góðskáidum órímaðra ljóða
hvað þá þeim eftirhermurímleys
ingjum, sem í hermitækni jafn-
ast ekki einu sinni á við krák-
una í Hveragerði, sem vann sér
að verðleikum mákinin orðstír
. . . En einmitt skipan orðanna
i ljóðlínur til eðlilegs samræmis
við heildaráhrif ljóðsins hefur
Þorgeiri Sveinbjarnarsyni — af
sinni næmu formgáfu og nær-
fellt einstæðu vandvirkni —
yfirleitt tekizt í Vísum jarðar-
innar með meiri ágætum en í
fyrri bókum sínum, svo að les-
andinn stanzar hvergi við mis-
fellu, aðeins á stöku stað í
spurn við endurlestur ljóðanna.
Einungis eitt af hinum mörgu
ljóðum í þessari bók er langt, —
hin eru svo stutt, að bara þrjú
taka meira rúm en eina blað-
siðu. En þó að skáldið hafi ort
nokkur 1 jóð, sem séu gædd rík-
ari tilfinningahita og jafnvel
meiri tilþrifum en þessi, hefur
ekki aðeins geta hans til heild-
arformunar ijóðsins aldrei notið
sín betur, heldur og laundrjúg-
jr vitsmunir hans og hæfileik-
inn til að bregða táknrænni og
seiðandi dul yfir túlkun sæl-
sárrar lífsreynslu, án þess að sú
túlkun sé yfirleitt torræð, hvað
þá órökrænt fálm eftir frum-
leik. Því er það, að síðan ég las
Fagur er dalur, eftir hið til-
finningaheita, skaprika og
að varast, iostur Guð segja við
hinn fyrsta maiui i Eden :
„Gættu þín
á þungum hrammi dýrsins
köldu biti
slöngunnar
og ljúffengum ilmi
blómsins."
En þó að Þorgeir Sveinbjarn-
arson hafi alltaf í ljóðum sínum
„gengið hægt um gleðinnar
dyr,“ hefur þar jafnan gætt i
ríkulegum mæli þess djúptæka
unaðar, sem íslenzk náttúra
vakti í brjósti hans. Hann var
fæddur og uppalinn í fögrum og
gróðursælum dal — á þeim bæ,
sem í þann tíð var næstur hinu
tigna, jökulkrýnda hálendi, er
tekur við austan byggða Borgar
fjarðar. Þarna dvaldist hann
frarn yfir tvítugt, hinn mesti
náttúruunnandi og draumamað-
ur íslenzkra nútíðarskálda.
Guðmundur G. Hagalín ■* JL
1?\T\TTTD
skrifar um J rjJNJN llK
„Ég skal koma með skáldið til
þín, þegar bókin kemur út. Það
er stutt þangað til, og ég hugsa,
að ykkur líki nokkuð vel hvor-
um við annan."
Helgi enti ioforð sitt. Hann
kom — og skáldið og bókin í
fylgd með honum. Ég renndi
augunum yfir eitt kvæðið af
öðru, og svo var ég þá, áður en
mig varði, tekinn að lesa upp-
hátt, og fas mitt og rómur mun
ekki hafa leyint því, hve glaður
ég var. Og svo féll mér þá
engu síður við skáldið en ljóð-
in, enda lauk þessum fyrstu
samfundum okkar Þorgeirs með
því, að hann gaf mér bókina
„með þökkum og kveðjum."
Þegar þeir félagar fóru, sagði
Helgi Sæmundsson drjúgur:
„Nú hótar þú mér ekki sam-
félagi við hænsnin, skepnan
þín!“
Tíu ár liðu. Þá var það, að
þegar ég átti að heita skriðinn
á fætur, eftir að hafa orðið all-
rækilega fyrir bíl, að til mín
hringdi maður að nafni Matthías
Johannessen og mælti fyrst
orða:
„Ég þarf að biðja þig að
skrifa fyrir mig um bók — helzt
strax.“
Jæja, skyldi mig ekki hafa
grunað, að Matthíasi væri ekki
sama um bókina? En ég sváraði,
allt að því önugur:
„Hvernig á ég að geta það?
Veiztu ekki, að það eru ekki
meira en tíu dagar, síðan ég
vissi ekki vakandi af mér í sex
klukkutíma og enn get ég
varla staulast hérna fram í sím-
ann.“
„Þú getur þetta samt, var
svarið.
„Ég anza þessu ekki.
„Ég tek heldur ekki mark á
þér.
„Nú, hver er þá þessi bók?
„Það er Vísur um drauminn,
og ég er búinn að senda af stað
með hana til þín.“
„Nu-hú, hún er þá komin
út. . . Sæll, það er verið að
berja.“
Klukkan mun hafa verið á
þriðja tímanum daginn eftir, þeg
ar ég reis af miðdegisblundi og
hringdi til Matthíasar. Hann
hafði ekki fyrr heyrt hver var í
að því leyti vonbrigðum, að þar
hafði skáldið í ærið mörgum
af ljóðunum horfið frá sinni oft-
ast velheppnuðu tilraun til að
sameina kosti falslausrar fornr-
ar rímhefðar og flaustursfreist-
andi rímieysu nýs tíma, — en
hin mjúka málfegurð, hin eðlis-
læga og djúptæka náttúruskynj
un og hið tæra látieysi, þrátt
fyrir táknræna túlkun alvar-
legra viðfangsefna, eyddi fljót-
lega áhrifum vonbrigðanna, svo
að ég naut langflestra ijóðanna
af þeirri ómenguðu gleði, sem
fátt af dásemdum tilverunnar
getur veitt til jafns við hina
stundum ailt að því yfirskilvit-
legu töfra ljóðræns skáidskapar
. . . Og nú liggur hér við hlið-
ina á ritvélimni — einu af furð-
um tækninnar — þriðja og því
miður síðasta ljóðabók skálds-
ins.
Ég hafði auðvitáð lesið Vísur
jarðarinnar oftar en einu sinini og
oftar en tvisvar, þá er ég tók
að skrifa þessa grein, - og þeg
ar ég hóf lesturinn í annað sinn,
féll ég í stafi af undrun. Þá tók
ég sem sé allt í einu eftir því,
að ég — hinn uggandi unnandi
fornar ijóðhefðar og samhengis í
þróun íslenzkra bókmennta —
haföi lesið hin fimmtiu og sex
ljóð bókarinnar án þess að
veita þvi athygli, að þar var
ekki eitt einasta rímað! Önnur
orsök þessa virðist mér auðsæ
og er fljótsögð: Hartnær öll
ljóðin eru óvenjulega eðlileg og
fastformuð heild hugsunar og
stemningar. Um hina orsökina
tel ég ástæðu til að fara fleiri
orðum. Fjöldi þeirra skálda,
sem yrkja órímuð ljóð, virðist
engan veginn gera sér grein
fyrir því, að þrátt fyrir rím-
leysuna er síður en svo sama,
hvernig orðunum er skipað í
ljóðlínur. Hið órímaða ljóð verð
ur að vera gætt hrynjandi í
sem fyllstu samræmi við efni og
tilætluð hughrif og eitt af þvi,
sem þar er mikilvægt, er lengd
ijóðlinanna og flutningur orða
úr einni í aðra, að minnsta kosti
litlu siður en í rímuðu ljóði und
ir fastmótuðum og hefðbundn-
um hætti. Og öll frávik hrynj-
andi hins órímaða ljóðs verða —
eins og i því rímaða — að eiga
sér eðlislægar rætur í tilætlun
skáldsins um breytt hughrif. Um
hnitmiðun í þessum efnum fatast
jafnvel stundum ýmsum íslenzk

stundum óstýriláta skáld,
Matthias Johannessen, sem er
hvort tveggja jafneðlilegt: að
fara hamförum og ávarpa svo lát
laust, mjúklátt og innilega föður
lífs og gróanda, að það er sem
sólvermd lind seytii að hjarta-
rótum hvers þess lesanda, sem
: ’OT’ki er bundinn fordómum né
ánetjaður Loka, hef ég ekki ies
ið ljóð, sem eins og Vísur jarð-
arinnar deyfa þann ugg minn,
að hin nýja og nú sigursæla
ljóðhefð fái ekki rækt sama
hlutverk og hin gamla og fram
að þessu síendurnýjaða, það,
að verða fjölmörgum einstakl-
ingum förunautur og hollvinur í
blíðu og striðu, svo að segja frá
vöggu til grafar —- og íslenzkri
menningu sívirkur verndari.
Mér þykir engan veginn ólík
legt, að ljóðið Næturheimsókn,
sem birt er í upphafi þessarar
greinar, festist svo í minni all-
margra lesenda, að þeir hvarfli
að því á ný og það lærist og
verði tiltækt, og sama gildir um
ýmis önnur af ljóðunum eða að
minnsta kosti brot úr þeim. Eitt
heitir I örkinni, — niðurlag
þess er þetta:
„En fyrir alla muni
sendu þrá þina út
af örkinni.
Annars kemur hún aldrei
til þín
með laufblað í nefinu"
Eða Leiðsögn, sem er eina og
Nætnrheimsókn aðeins örfáar
línur:
„Leggðu til birtunnar
leið þína
og myrkrið
nær þér ekki
þó að skuggi
vísi þér veginn."
Viðfangsefni skáldsin.s eru
þau sömu og þau hafa alltaf
verið, túlkun viðhorfa hans við
hinum eilífu andstæðum og jafn
framt samstæðum, draumi og
veruleika, jörð og himni, lifi og
dauða, og að vanda túlkar hann
viðhorf sín og tilfinningar, lát-
laus, lágmæltur, dulmáll og
dreyminn, enda segir hann i
einu af ljóðum bókarinnar
þessi einkennandi orð: „En stigðu
mjúkt til jarðar í draumum þin-
um.“ Hann veit, að það er margt
Þorgeir Sveinbjarnarson.
Þarna hreifst hanin af samleik
jarðar og himins .til blómgunar
og sölnunar, og þetta land var
það, sem jafnt í hörmum sem un
aði lífsins lyfti draumum hans
og sýnum til flugs, og var hon-
um jafnan efst i huga hvort sem
hann dvaldi annars staðar hér-
lendis eða i framandi löndum.
En þö að hann í Vísiiin jarðar-
innar gæði jafnvel steinana lífi,
þegar hanin dreymir sig á vit
átthaganna, er sem náttúrUskyn
hans sé vart jafnfagnaðarríkt og
i fyrri bókum hans, enda ljóst
af ýmsum ljóðanna í þessari
bók, að hann vissi, að stutt
mundi til leiðarloka þessa harm-
sára og þó heillandi Mfs. Á ferð
um skóginn farast honum þann-
ig orð:
„Villugjörn
er leiðin um skóginn.
Skuggi dauðans
ræður göngu minni.“
Og í ljóðinu Grunur, þar sem
hann ávarpar hendur sínar, seg
ir hann, að þær séu ekki lengur
heitar, þær kólni smátt og smátt
og hann þori ekki lengur að
strjúka þeim um vanga á barni.
Síðan:
,,Ég veit að einhver skilur mig,
þó að þið, hendur minar,
vitið ekki hvað mig grunar.
Bráðum hef ég engar hendur."
Hvert skyldi svo leita til
svars um það, hvað við tekur.
Ekki til vizkunnar, því að hann
vissi, að þar er engrar úrlausn-
ar von. Það segir hann okkur i
ljóðinu Svarti bletturinn, einu
þvi allra bezt gerða og eftir-
minnilegasta í þessari bók:
„Þú heldur að þú getir fundið
sannleikann
við barm vizkunnar
og þú lítur i auga hennar
og sérð þar blindan depil.
Þú grandskoðar auga vizkunnar
og alltaf
er bletturinn hinn sami.
Og loksins er þér ljóst
að þú hafir fyrir augum þér
sannleikann
þennan svarta blett."
En Þorgelr Sveinbjarnarson
þurfti ékki að leita til hinnar
drembnu vísindalega viður
kenndu vizku, sem er raunar
Framhald á bls. 24