Morgunblaðið - 29.09.1971, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 29. SEPTEMBER 1971
Að gera „efnakjúfa sjálfrar
náttúrunnar“ óuppleysanlega
Rætt við Hörð Filippusson, lífefnafræðing,
um doktorsritgerð hans
f BYRJUN september varði
ungur Reykvíkingur, Hörður
Filippusson, doktorsritgerð um
rannsóknir, sem hann hefur
unnið að í lífefnafræði við há
skólann í St. Andrews í Skot-
landi síðustu þrjú árin. Rit-
gerðin fjallar um tilraunir
hans og rannsóknir í sam-
bandi við framleiðslu óupp-
leysanlegra enzyma — eða
„efnakljúfa sjálfrar náttúr-
unnar" eins og - þau heita í
þvottaefnaauglýsingum. Nú er
Hörður kominn heim, til að
starfa á Rannsóknadeild Land
spítalans og þar vonast hann
m.a. til þess að fá tækifæri til
að reyna við efnagreiningar
þær aðferðir og niðurstöður,
sem hann komst að í rannsókn
arverkefni sínu.
Lífefnafræðin er tiltölulega
ung, sem sjálfstæð vísinda-
greim, en á siðustu árum og
áratugum hafa orðið í henni
miklar framfarir, enda er
þetta að verða ein aðalundir-
stöðugrein nútíðar og framtíð
ar, þar sem hún kemur í senn
inn á baráttuna gegn sjúkdóm
um, fæðuöflun og nýtingu af
urða til manneldis. Þetta er
grein, sem margan hrífur, og
eru nokkrir íslendingar nú
við nám í henni.
Hörður, sem er sonur hjón-
anna Sigríðar Gissurardóttur
og Filippusar Gunmlaugssonar
varð stúdent frá M.R. árið 1964
og hóf þá um haustið nám í
lífefnafræði við háskólann í
St. Andrews í Skotlandi. Þar
tók hann B. Sc. Honours próf
vorið 1968 og tók þá til við
rannsóknarverkefni sitt. Þegar
við förum að spjalla við
hann segir hann að það,
sem upphaflega hafi ráð-
ið vali hans á háskólanáms-
grein, hafi verið sambland af
áhuga á náttúrufræði og efna
fræði — en lífefnafræðimgur-
inn beiti efnafræðilegum að-
ferðum við að rannsaka lif-
andi verur, starfsemi þeirra
og samsetningu,
— Hvað er lífefnafræðin
gömul sem sérgrein? er það
fyrsta sem við spyrjum Hörð
er við ræðum við hann atund
arkorn um grein hans og rann
sóknir.
— Lífefnafræðin má segja
að sé orðin sérstök vísímda-
grein á síðari hluta 19. aldar,
en það var ekki fyrr en á þess
ari öld að farið var að kenna
hama sem sérstaka grein í há-
skóla. Lífefnafræðin varð eig-
inlega til sem sérgrein þegar
menn fóru að gera sér grein
fyrir Því að gerjun getur átt.
sér stað án þess að til komi lif
andi frumur. f framhaldi af
því kom svo í ljós að gerjun er
ákveðin röð af efnabreyting-
um, sem eiga sér stað fvrir til
verkan efna, sem kölluð hafa
verið enzym, eða gerhvatar á
íslenzku. Enzymin, sem reynd
ust í eðli sinu eggjahvítuefni,
höfðu verið óþekkt áður. —
Brátt kom í ljós að hægt var
að einangra einstök enzym og
nota þau sem tæki til að fram
Hörður Fiiippusson
kaila efnabreytingar.
— Þegar verkun enzymanna
var orðm l;,ós komust menn
að raun um að þeír voru um
aldaraðir bónir að notfæra
sér eiginleika enzyma, til að
framkalla ýmias konar efna-
breytingar, án þess að gera
sér ljóst hvað það eiginlega
var, sem efnabreytingunni
olli. Þannig var t.d. um visky
framleiðslu. Þar kom í ljós að
það voru enzymin í spírandi
byggi, sem brutu niður fjöl-
sykrungana í korninu áður en
gerjun gat átt sér stað.
— Á þessari öld hefur mikið
verið rannsakað hvaða efna-
breytingar eiga sér stað í lif
andi verum og rannsakaðir
eiginleikar þeirra enzyma, sem
þeim valda — Þá eru enzym
mikið notuð við efnagreining-
ar, en þær geta í sumum til-
vikum orðið áreiðanlegri ef
enzym eru notuð. Innan líf-
efnafræðinnar hefur risið upp
sérstök grein, lífefnaverk-
fræðin, som fjallar um fram-
leiðslu og rotkun líffræði-
legra afurða eins og t.d. enz
yma í iðnaði og er þetta mjög
vaxandi grein.
— Hvernig eru enz /m unn-
in?
— Þau yfirleitt unnin úr
Lakteríum eða geri. Þau eru
einangruð og síðan hreinsuð
og eru hrein enzym mjög dýr
vara. (Hörður getur þesa hér
til skýrinaa að enzymin í
þvottaef :ium eru unnin úr
bakteríuin, og eru lítt hreins-
uð og þvi vjrða enzymin ekki
svo dýr). Vegna þess hve enz
ymin eni dýr vara, hafa menn
á undanför.ium árum verið að
reyna að búa til óuppleysan-
leg plastef ú eða sellulosa. Þá
leg enzym. Er það gert með því
að tengja þau við óuppleysan-
er hægt r ð ii'.ta enzymin aftur
og aftur cg auk þess tortím-
ast þau þá siður við geymslu,
en enzym eru mjög viðkvæm,
— önmur ástæða fyrir því
að menn hafa haft áhuga á að
rannsaka óuppleysanleg enz
ym er, að eiginleikar þeirra
gætu veitt upplýsingar um
hegðun enzyma í lifandi ver-
um, því þar eru þau oft og
tíðum ekki í upplausn heldur
tengd fr umuhimnum.
— Að hverju beindust rann
sóknir þínar?
— Þær beindust að tvennu,
Annars vegar var ég að vinna

að því að finna efnafræðileg-
ar aðferðir til þess að tengja
enzv.min á plastc-fni, einkum
poly.-.lj. rene og næ oit og rann
saka síðan eiginleika þeirra.
Hins '-egar var ég að athuga
mcguieika á að nota óupp-
leyjanieg enzym við efnagrein
ingar, sérstaklega i sjáiívirk
um efnamælun', en slík tæki
eru nú mikið rotuð, þar sem
geta þarf margsr efnagrein-
ingar, t.d. á snítölum.
— Cg hver varð árangur-
inn?
— Mér tókst að sýna fram á
að það er hægt að nota óupp- >
ieysanieg enzyrn við efnagrein
ingar með miklu minni til-
ko3lnaði en þegar þau eru not
uð uir p.eyaanleg. Notkun óupp
leysaniegra enzyma, sem nota
má aítur og aftur, ætti því að
geta dregið úr kostnaði og auk
ið nákvæmni efnagreininga á
spítölum og gert ýmsar rann
sófcnir mögulegar á stöðum
þar sem ekki hefur verið hægt
að gera þær áður vegna 111-
kostnaðai'. Enzym eru til dæm
is nauðsynleg við algengar
blóðmælingar, eins og á þvag
efni og glúkosa og það kom í
Ijós að við báðar þessar mæl
ingar er hægt að nota óupp-
leysanleg enzym. En þar sem
enzymin eru mjög ólík og þola
ekki öli sömu meðferð þarf
fyrir hverja mælingaaðferð að
prófa sig áfram og finna réttu
sðferðina til að tengja enzym
in á plastefnið.
— Hafa aðferðir þínar ver
ið reyndar utan tilraunastofu?
— Nei, þær hafa ekki verið
notaðar enn í hagnýtum til-
gangi, en ég geri mér vonir
um að jafnframt daglegum
rannsóknastörfum, sem ég
kem til með að vimi á Land
spítalamum, geti ég reynt þesa
ar aðferðir mínar og verður
gaman að sjá hvernig þessu
reiðir af. — Þ. Á.
i

Húsmæðraskóli Akureyrar tekur
til starfa með breyttu sniði
BLAÐAMAÐUR Morgunblaðsins
átti fyrir fyrir skömmu viðtal
við þær Margréti Kristinsdóttur,
skólastjóra Húsmæðraskólans á
Akureyri, og Bergþóru Eggerts-
dóttur, skólanefndarformann, í
tilefni af því að Húsmæðraskól-
inn tekur nú aftur til starfa sem
slíkur, eftir alllangt hlé eða sið-
an 1954. Við spyrjum fyrst Berg-
þóru að því, hver hafi verið til-
drög þess, að skólinn hefur nú
starfrækslu á ný og hvað gert
hafi verið í skólanum á undan-
farnum árum.
— Húsmæðraskóli Akureyrar
tók til starfa 1945 og var frú
Helga Kristjánsdóttir á Blika-
stöðum, fyrsti skólastjórinn. 1954
lagðist starfsemi skólans niður,
en Iðnskólinn á Akureyri og
Gagnfræðaskólinn fengu húsnæð-
íð til afnota. Þó hafa alltaf verið
rekLn í skólanum sauma- og vefn
aðamámskeið, svo og matreiðslu-
námskeið. Hafa námskeiðin ver-
ið mjög vel sótt, og alltaf vérið
biðlistar af konum, sem ekki
hafa komizt að, en kennsluna á
vefnaðar- og saumanámskeiðun-
um hafa þær ólöf Þórhallsdóttir
og Ingunn Björnsdóttir annazt,
og verða þær áfram kennarar við
skólann.
Á aíðastliðnu ári fengum við
leyfi til þess að ráða skólastjóra
að skólanum á ný, en mikill
áhugi hefur verið fyrir því hér,
að skólinn tæki aftur til starfa.
Við vorum svo heppin að fá
Margréti Kristinsdóttur til að
taka skólastjómina að sér, en hún
hefur haft sýnikennslu í mat-
reiðslu á hendi í sjónvarpinu. Og
ég held, að það sé bezt að skóla-
stjórinn skýri frá því, hvemig
hún hugsar sér að haga rekstri
skólans.
Margrét Kristinsdóttir: Skól-
inn mun starfa með dálítið öðru
sniði en venjulegir húsmæðra-
skólar. Verður starfsem-
inni hagað þannig, að fyrir jól
verður hún fólgin i margvísleg-
um námskeiðum, en eftir jól
verður rekinn þar húsmæðra-
skóli, eins og ég kem síðar að.
Starfsemin í haust hefst á þvi að
við höldum stutt námskeið fyrir
húsmæður, þar sem þær fá m.a.
kennslu í frystingu á alls konar
grænmeti, ávöxtum og berjum.
Þeim verður kennd sláturgerð og
nýting á irmrnat og ýmiss konar
matreiðsla á kjöti, fiski o.fl. Þeasi
námskeið verða bæði dag- og
kvölcLnámskeið, svo að allar hús-
mæður ættu að geta sótt þau.
Fyrir jólin verður svo tveggja
mánaða kvöldnámsfeeið fyrir
matsveina á fiski- og flutninga-
skipum, þannig að menn eiga að,
geta stundað starf að deginum
jafnframt þvl. Mikill áhugi hef-
ur verið fyrir þessum matsveina-
námskeiðum, því að ekki hefur
verið hægt að taka þau nema í
Reykjavík, en aðstaða til þess að
halda þau hefur fram að þessu
ekki verið annars staðar en þar.
Eins og námsfeeiðunum verður
hagað hér á Akureyri geta menn
tekið fuUgilt nám í þrem til fjór-
um áföngum, sem lýkur með
prófi og veitir full réttindi fyrir
matsveina á fiski- og flutninga-
skipum.
Jafnframt þessum námskeiðum
verða sauma- og vefnaðamám-
skeið haldin í skólanum, eins og
verið hefur aUan veturinn.
Eftir jól verður hér almennur
húsmæðraskóli, sem starfar í 5
mánuði. Aðaláherzla verður
lögð á hússtjómarfræði, en vefn-
aði og útsaumi sleppt, þótt
stúlkurnar geti tekið það jafn-
framt á sauma- og vefnaðarnám-
sfeeiðunum, ef þær hafa áhuga á
Með þessum hætti eiga stúlkum-
ar að gieta lært jafnmikið í mat-
reiðslu, þvotti og ræstingu og
bóklegum greinum og í venju-
legum 8—9 mánaða húsmæðra-
skóla og fá sömu réttindi tU inn-
göngu í Húsmæðrakennaraskól-
ann eða ráðskonudeildina þar.
— Hefur komið til tals að veita
tilsögn fyrir ráðskonur hér í
Húsmæðraskólanum á Akureyri?
— Já, það hefur komið til tala,
HAUSTUPPSKERU kartaflna og
garðávaxta almennt er nú senn
að ljúka svo til um allt land.
Spretta hefur verið mjög góð
— og margfalt meiri en hún hef
ur verið 3—4 undanfarin sumur.
Kartöfluuppskeran mun t.d.
verða umfram neyzluþörf þjóðar
innar. Fyrst um sinn hefur því
verið ákveðið að taka aðeins til
sölu og dreifingar þau kartöflu-
afbrigði er falla undir 1. flokk,
tegundir svo sem Rauðar íslenzk
ar, gullauga og Helgu-kartöflur,
enda sé um ósýkta og gallalausa
vöru að ræða. Kartöflumar skulu
fiokkaðar í 2 stærðarflokka, þ.e.
frá 33 til 40 mm í þvermál og 40
mm og yfir.
Önnur kartöfluafbrigði svo sem
Bentje og aðrar svokallaðar birt
arkartöflur eru þvl aðeins teknar
í dreifingu nú á hinn almenna
markað að þær séu að stærð 40
mm í þvermál og yfir, gallalaus
og heilbrigð uppskera.
Það eru matsmenn garðávaxta
sem hafa á hendi eftirlit og mat
á kartöflum eftir því sem frek
ast verður við komið, en þeir eru
þes3Ír':
Eðvald B. Malmquist, Máva-
hlíð 16, Rvík, yfirmatsmaður.
þótt ekkert hafi verið ákveðið
enn. En það eru ágætir möguleik-
leikar á því að halda hér ráðs-
konunámskeið í framhaldi af
venjulegu húsmæðraskólanámi,
og í þessu sambandi vil ég gjarn-
an koma því að, að ef unnt verð-
ur að koma því við, verða í vet-
ur haldin námskeið í fyrirlestrar
formi fyrir ungt fólk, sem hefur
stofnun heimilis 1 huga.
— Hvernig aðstaða er hér
í skólanum til skólahalds eftir
svo marga ára hlé?
-r- Mikilla endurbóta er þörf á
húsinu og er unnið að þvl að
bæta þar úr, en endurbótunum
kemur að sjálfsögðu ekki til með
Níels Marteimsson, Úthláð 3,
Reykjavík.
Sighvatur Jóhannsson, Álfa-
skeiði 70, Hafnarfirði.
Elías Þórðarson, Laugabraut
12, Akranesi.
Hjörtur Helgason, Þorsteins-
götu 8, Borgamesi.
Vilhjálmur Pétursson, lögreglu
þjónn, Grundarfirði.
Guðbrandur Þórðarson, Búðar
dal.
Snorri Gunnlaugsson, Aðal-
stræti 83, Patreksfirði._
Björn Magnússon, Ási,
Bíldudal.
Knútur Bjarnason, Þmgeyri.
Sturla Jónsson, Suðureyri.
Agnar Jónsson, ísafirði.
(sími 514).
Agnar Jónsson, Bolungarvík.
(Staðsettur á ísafirði).
Benedikt Sigurðsson,
Hólmavík.
Þorvaldur Jóhanneæon,
Borðeyri,
Grétar Jónsson, afgreiðslumað
ur, Hvammstanga.
Jón Stefánsson, Halldórshúsi,
Blönduósi.
Friðrik Guðmundssoti,
Sauðárkróki,
að Ijúka á þessu ári. Húsa-
kynnin verða mjög skemmtileg,
þegar endurbótunum er lokið,
þar sem skólinn var byggður af
mikilli framsýni og dugnaðí í
upphafi.
— Hvað vilt þú segja að lok-
um, Margrét?
—- Ég vil aðeins að það komi
fram, að Húsmæðraskóli Akur-
eyrar er heimangönguskóli og a'ð
það er mjög takmarkaður fjö'ldl
sem kemst að á matreiðslunám-
skeiðunum, þar sem ég er etni
matreiðslukennarinn. Það er því
æskilegt að umsóknir berist sem
fyrst frá þeim, sem að vilja kom-
aat að.
Björn Jónsson, Bæ v/Hoflsóa.
Ingólfur Kristjánsson, Suður-
götu 60, Siglufirði.
Ásgeir Oddsson, LönguhlíS 14,
Akureyri,
Óskar Júlíusson, Dalvík.
Gunnlaugur Karlsson, Sval-
barðseyri,
Albert Jóhannesson, Húsavík.
Guðni Ingiimundarson, Hvoli,
Kópaskeri.
Sigfús A. Jóhannesson, Gimn
arsstöðum, v/Þórshöfn.
Björn Jónsson, Egiisstöðum.
Hermann Vilhjálmsson, Aust-
urvegi 11, Seyðiafiirði.
Stefán S. Kristinsaon, Reyðar
firði og Eskifirði.
Valgeir G. V ilhj álmsson,
Djúpavogi.
Halldór Vilhjálmsson, Höfn,
Homafirði.
Gunnar Þorsteinsson, Vík,
Mýrdal.
Bjami Bjarnason, Veatmanna-
braut 52, Vestmannaeyjum.
Ólafur Markússon, Hellu, Rang.
Grettir Jóhannesson, Skarði,
Þykkvabæ.
Ásmumdur Harmesson, Selfosaí.
Guðleifur Sigurjónsson, Þver-
holti 9, Keflavík.
Jón Egiisson, ölduslóð 10, HC.
Mikil og góð kartöfluuppskera