Morgunblaðið - 27.02.1972, Blaðsíða 1

Úr brezkum leyniskjölum:
Stalín óttaðist annað stríð
Roosevelt vílcíi allt til vinna til að komast í stríðið 1941
JÓSEF Stalín óttaðist nýja
styrjöld Rússa við Banda-
ríkjamenn og Breta rnörg-
oim mámiðum áður en síð-
ari heimsstyrjöldinni lauk.
Hann varaði Franklin D.
Roosevelt og Winston Chur-
chill við því á Jalta-ráð-
stefnunni í fehrúar 1945, að
Þjóðyerjar væru ekki alvar-
við Rússa og ætluðu að haida
þeirn utan við væntajxtega Ærið-
arsajnniniga og toomast að svo
væguim samnánguim við Þjóð-
verja að striði loknu, að þekn
veittist auðvelt að reisa við
land sitt á nokkruim áruim.
Oift settí StaOin fraim óvænt-
ar kröfur. 1 nóvemiber 1941
kvartaði hann til dæmis sár-
an undan þvi, að eíndirægnin S
sambúð Rússa og Breta væri
skeytinu væri svona beiskur.
I5n áikveðið var að iokum að
svara alls ekki og segja Finn-
um ekki strið á hendur, þó að
tekið væri fram, að ef til vili
yrði neyðzt tíl þess, ef Rúss-
ar legðu á það þunga áiherzlu.
En Rússar iögðu einmitt
miikia áherzlu á stríðsytfirlýs-
inguna gegn r’innuim, og smátt
og smátt urðu Bretar að ganga
að þessari kröfu þeirra. En frá
Roosevelt og C’hurchill á Atlantsliafsfundinuni 1941. Roosevelt vildi að vissir atburðir
leiddu til átaka við Þjóðverja.
legasta hættan, sem þeir
stæðu andspænis, heldur
hugsanleg styrjöld Rússa,
Bandaríkjamanna og Breta
imíbyrðis. Haft er eftir
Roosevelt, að hann hafi full-
vissað Stalín um að banda-
riska herliðið í Evrópu yrði
kallað heim áður en tvö ár
væru Jiðin frá lokum heims-
styrjaldarinnar.
Þessar upplýsingar koma
íram í skjölum brezka henmála
ráðuneytisins á tlimabilinu
janúar 1941 tíl júlí 1945. Skjöl-
in voru birt fyrir nokkrum vik
um og eru i 950 bindum. Þar
á meðal er itarlegasta greinar-
gerðin, sem birzt hefur til
þessa um ráðstefnuna i Jalta.
Skjöiin eru mikil náma fyrir
sagnfræðinga, og með birtingu
þeirra hafa brezk yfirvöld vik
ið nokkuð frá þeirri venju að
birta ekki leyniskjöl f\rrr en
30 árum eftir samningu þeirra.
Brezka þingið samþykkti fyrir
þremur árum að flýta birtingu
skiaia frá heimsstyrjaldarárun
um, og Bretar hafa aldrei áð-
ur birt jafnmörg rikisskjöl í
einu.
Áður en langt um Mður
verða birt fleiri brezk
skjöl frá heimsstyrjaidarárun-
pm, meðal annars úr safni ut-
anríkisxáðuneytisins, en lÖgum
samkvæmt má halda leyndum
ýmsum skjölum, sem hugs-
anlegt er talið að geti vakið
deiiur.
1 skjölum þeim sem þegar
hafa verið birt er að finna ná-
kvæmar upplýsingar um ólik-
ustu málefni, en mikilvægustu
skjöiin fjaila um innrás Þjóð-
verja i Rússland, aðdragand-
ann að þvi að Japanir
og Bandaríkjamenn fóru i stríð
ið, undirbúninginn að innrás-
inni í Fralkkland og fundi
æðstu manna Bandamanna.
STAIÍN MISSKILINN
Athygji vekur að óvenju-
mörg skjöl af þeim, sem nú
hafa verið birt, fjalla um sam-
búðina við Sovétrikin og tii-
raunir hivzkra ráðamanna að
sikilja, út-skýra og túika um-
rnatJi Jósefs Stalins, en það
reyndist oft eríitt.
Brezka stjórnin varði til
þesis geysimiklum tíim'a öll
striðisárin að ræða hvernig
ætti að eyða þeirri tortryggni
Stalíns, að Bretar og Banda-
rí1‘ menn sætu á svikráðum
horfin og kratfðist þess,
að Bretar segðu þegar í stað
Finnum, Ungverjum og Rúm-
enura stríð á hendur. Hann tók
það sérstakiega fram í sim
skeyti, að umbúðir utan um
skriðdreka þá og fiugvélar
sem Bretar sendu til Ankang-
elsk, væru lélegar og að her-
gögnin löskuðust á leiðinni.
Umræður um hvernig svara
ætti sliku skeytí frá banda-
manni stóðu lengi. OhurchiH
sagði hæðnislega, að sambúð
Breta og Rússa væri áreiðan-
iega betri, ef ienigri tími en
hálft ár væri idðinn siðan Rúss
ar gerðu upp við sig, hvorum
megin þeir ættu að standa í
stríðinu. Anthony Eden utan-
rikisráðherra krafðist þess, að
Finniandi yrði sagt stríð á
hendur til þess að bæta sam-
búð Breta við Sovétrikin.
RISASPRENGJAN
Biaðakónigurinn Beaver-
brook lávarður, sem var vig-
búnaðarráðherra i stjóminni,
virtíst vera bjartsýnn, því að
hann sagði að Stalín kynni
ekki stakt orð i ensku og að
kannski væri um að kenna
slætmri þýðingu, að tónninn i I
þvi um veturinn 1941 til Jalta-
ráðstefnunnar 1945 og jafnvel
lengur, var eitt helzta stefið í
umræðum brezku stjómarinn-
ar, hvemig ætti að skilja Stal-
in og hvort hægt væri
að treysta honum.
Eitt merkilegasta skjalið er
greinargerð um samræður
Roosevelts og Ohurehiiis að
sveitasetri forsetans i Hyde
Park í september 1944. Efni
viðræðnanna gekk undir dul-
nefninu „pipublöndur'* (tube
alloys). „Málinu verður sem
hingað til að halda stranglega
leyndu, en þegar sprengja hef
ur að lokum verið smáðuð, verð
ur henni ef til vill beitt eftir
mikla umhugsun gegn Japön-
um, sem verða að fá viðvörun
þess efnis, að sprengjuárásun-
um verði haldið átfram, þangað
til þeir hætta að berjast."
Bæði Rooseveit og Churchiil
undirrituðu skjalið, sem hafði
að geyma áætianir um viðtæk-
ar ráðstafanir, sem áttu að
koma í veg fyrir að vitneskja
um ieyndarmálið síaðist út —
sér i lagi til Rússa.
SKAÐABÆTUR
! Á Jaltaráðstefnunni beittí
StaJin sér ákaft fyrir þvi, að
samþykkt yrði áætlun um, að
Þjóðverjar yrðu neyddir til að
greiða í striðsskaðabætur 20
milljarða doilara. Churchill
iagði á það áherziu, að með
því yrðu aðedns endurtek-
in þau mistök, sem voru gerð
eftir íyrri heimsstyrjölddna,
þegar óraunhætfum skaða-
bótum var þröngvað upp á
sveltandd þjóð. Ohurchill gai í
skyn, að eí skaðabæturn-
ar yrðu minni, yrði Þjóðverj-
um gert kieitft hvort tveggja i
senn að greiða ýmsar skuldir
og brauðfæða sig. „Ef maður
viil iáta hestinn draga vagn-
inn verður að gefa honum dá-
litið hey," sagði ChurehiJl við
StaMn. Ákveðið var i Jalta að
fresta ákvörðunum um skaða-
bætur.
PYásögn Breta byggir á þvi
sem brezku fuMtrúamir á ráð-
stefrtunni skritfuðu hjá sér.
Venjulega er vitnað óbeint i
leiðtogana, og það er til dæm-
is g 'rt um ummæii Stalíns þess
etfnis, að hann óttaðist nýja
styrjöid Rússa, Bandarikja-
manna og Breta.
Samkvæmt brezku skjölun-
um var Staiin þeirrar skoðun-
ar, að enginn bandamanna
„mundi standa fyrir árás gegn
einum hinna," en Staiin sagði
að hann óttaðist, að „eftir 10
ár eða skemmri tíma yrðu leið-
togarnir þrir horfnir og
ný kymslóð komin til
valda . . .“ Raunin varð sú,
að Roosevelt andaðist i apríl
1945, aðeins tveimur mánuðum
eftír Jaita-ráðstefnuna, Ohurc
hiil beið ósigur i koscningunum
um sumarið og Stalin iézt 1953.
Þá var kalda striðdð í algleym
ingi og aðeins átta ár liðin frá
því Staiín varaði við nýju
striði.
Á Jalta-ráðstefnunni hvattí
Staiin til þess samkvæmt
brezku Skjölunuim að ákveðn-
ari tiiraunir yrðu gerðar til
þess að varðveita striðsbanda-
lag Bandamanna í framtíðinni.
„Aivarlegasta hættan væri
möguleiki á átökum þeirra í
mdUi," segir í brezku skjölun-
um.
Samkvæmt brezku skjölun-
um sagði Roosevelt: „Forset-
inn sagði, að aiiar mögulegar
ráðstafanir yrðu gerðar til
þess að varðveita friðinn, en
ekki ef kostnaðurinn yrði sá
að haida úti stórum her í Evr-
ópu i óákveðinn tima, 3.000 mll
ur að heiman. Þess vegna yrði
hernám Bandaríkjamanna tak-
markað við tvö ár.“ Churchill
lagði áherzlu á mikilvægi
tveggja ára tímamarka Roose-
velts daginn eftir. „Hann sagði,
að án Bandarikjamanna gætu
Bretar ekki einir sins liðs gætt
friðarins i vestri, og hvatti ein
dregið til þess að Frökkum
yrði úthlutað hernámssvæði
eftir ósigur Þjóðverja."
USA VILDI STRÍÐ
Uppiýsingar þær sem koona
fram i skjölunum um sambúð
Breta og Bandaríkjamanna eru
ef til vill ekki síður forvitnd-
legar en upplýsingarnar um
sambúðina við Rússa. Einkum
eru forvitnilegar upplýsingar
um aðdragandann að þvd að
Bandaríikin fóru i striðið.
Sumarið 1941, um það leytd
sem Bandarikjamenn leystu af
hóimi brezka hernámsliðið á Is
landi, skýrði Roosevelt Churc-
hill frá því, að svo annt væri
honum um að Bandaríkin færu
í striðið að hann legði sdg 1
fraimlkróka um að setja á svið
„atöurði", sem túlka mætti í
Þjóðþingi Bandarikjanna og
gagnvart almenningsálitinu í
Bandaríkjunum sem dæmi um
þýzka árás gegn Bandarikjun-
um. (Um hlutverk íslands i
þessari viðleitni Rooseveits
hefur þegar verið fjailað í
blaðinu).
Fram kemur, að OhurchiH ótt
aðist að Rússar , gæfust
upp fyrir Þjóðverjum (intnrás-
in var gerð í júni 1941) eða
semdu sérfrið etftir fáeina mán
uði. Aðstaða Breta yrði nánast
vonlaus, ef það gerðist og
Bandarikin væru ekki kornin í
striðið.
Á fundi þeim, sem var haid-
inn i herskipi undan strönd
Nýfundnalands í ágúst 1941
þegar „Atlantshafsyfirlýsing
in“ var gefin út, bar þetta á
góma i viðræðum Rooseveits
og Ohurohills. Skýrsla sú, sem
Ohurchili sendi stjórn sinni um
viðræðurnar, var merkt „algerf
leyndarmáT', og gagnstætt'