Morgunblaðið - 30.06.1972, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. JÚNl 1972
Sverrir Runólfsson:
Endurreisn
þjóðveldis á
íslandi
Fullkomið lýðræði er það, að
meiri liluti þjóðar ræður, með
frjálsu vali um menn og mál-
efni, aðhaidi að mönnunum sem
valdir eru og hreyfanlegri lög-
gjöf um málefnin.
í>að er hverjum manni aug-
ljóst, sem lætur sig þjóðmál ein-
hverju varða, að flokksræði er
ákaflega sterkt afl í íslenzkum
stjórnmálum. Tiltölulega fá-
mennur hópur ræður allt of
miklu, og vegna þess, að almenn
ingsálitið virðist vera algjörlega
áhrifalaust, er vígi hins fá-
menna hóps ráðamanna allt að
því óvinnandi. Þetta er hópur
stjómmálamanna, sýslumanna
og æðstu embættismanna þjóðar
innar, sem hefur fléttazt saman
vegna sameiginlegra hagsmuna.
Hann ræður embættaveitingum
að miklu leyti og gætir þess
vandlega að tryggir stuðnings-
menn sínir skipi mikilvægustu
lykilembætti þjóðarinnar. Menn
eru valdir í opinberar nefndir
og stjórnir fyrirtækja eftir póli-
tískum lit og hentisemi. Má þar
t.d. nefna skólanefndir og
fræðsluráð, útvarpsráð og út-
varpsstjóraembættið, bankaráð
og bankastjóraembættin, at-
vinnumálanefndir, síldarútvegs-
nefnd, úthlutunarnefnd lista-
mannalauna, stjórnir Áburðar-
verksmiðjunnar og Sementsverk
smiðjunnar, embætti, þjóðleik
hússtjóra, sýslumanna og dóm-
ara, fjölmargra annarra opin-
berra starfsmanna og fleiri og
fleiri.
Það er opinbert leyndarmál,
að miðstjórnir stjórnmálaflokk-
anna og einstakir stjórnmálafor-
ingjar geta og hafa haft úrslita-
áhrif á það, hvemig veljist í
efstu sætin á framboðslistanuro
þótt svo eigi að heita, að kjör-
dæmaráðin heima í héraði ráði
því. Hvort tveggja er, að þessi
staðreynd, miðstjórnarvaldið,
svo og sú aðferð að krossa við
listabókstaf viðkomandi stjóm-
málaflokks á kjörseðlinum (þ.e.
flokkurinn fær atkvæðið en
ur að teljast vafasamt að kalla
ekki frambjóðandinn persónu-
lega) valda þvi, að aðeins þeir,
sem flokksforystan velur, geta
vænzt þess að eiga framavon á
stjórnmálasviðinu. Það verð-
ur að teljast vafasamt að kalla
þetta lýðræðislega aðferð, en
hið ríkjandi stjórnmálakerfi
beinlínis löghelgar slík vinnu-
brögð.
Það er orðið nauðsynlegt að
minnka hið geigvænlega flokks-
ræði áður en það breytist í
flokkseinræði. Viðfangsefnið er
því: Hvemig á að tryggja það,
að vilji kjósenda sé virtur og
tekið sé ti'liit til hans milli kosn-
inga en ekki aðeins á kosninga-
daginn ?
Hinn almenni kjósandi verður
að fá vald til þess að velja um
frambjóðendur í persónubundn-
um kosningum. Með því móti auk
ast mjög bein áhrif hans á stjórn
landsins, og möguleikar skapast
til að stórminnka miðstjórnar-
valdið og embættismannavaldið.
Vilji almennings yrði ekki leng-
ur sniðgenginn. Kosningin
fer fram á þann hátt, að kjós-
andinn setur kross (x) fyr-
ir framan nafn þess fram-
bjóðanda/þeirra frambjóðenda,
sem hann velur, en ekki við lista
bókstaf flokksins eins og nú er.
Við það skapast frambjóðandan
um nauðsynlegt aðhald. Hann er
persónulega gerður ábyrgur fyr
ir afstöðu sinni við afgreiðslu
mála á þingi eða bæjarstjórn, —
hann sjálfur en ekki flokkurinn
eins og nú er. Um leið og ábyrgð
in flyzt úr núverandi flokksviðj-
um yfir á herðar frambjóðand-
ans sjálfs, losnar hann af klafa
flokks- og miðstjórnarvaldsins
og getur nú barizt fyrir
ákveðnu málefni málefnisins
vegna, en ekki af því, að flokks
stjórnin hefur skipað svo fyrir.
Við ákvarðanir, t.d. atkvæða-
greiðslur, tekur hann hér eftir
aðeins mið af sannfæringu sinni
og samvizku og viljayfirlýsingu
kjósenda sinna, sem hann hefur
leitað eftir, áður en til fullnað-
arafgreiðslu kom. Allt kjörtima-
bilið verður hann undir smásjá
kjósenda sinna. Hann veit,
að vinni hann illa eða leggi sig
ekki fram við að koma stefnu-
málum sínum (og kjósenda
sinna) í framkvæmd, þá verður
hann ekki kosinn aftur, — þ.e.
kjósendurnir setja ekki kross-
inn við nafnið hans i næstu
kosningum.
Þannig skapast hinum kjörnu
trúnaðarmönnum almennings
á Alþingi nauðsynlegt að-
hald, bein, persónuleg og traust
yfirlýsing kjósenda um leið.
Eins og nú er felur forsetinn
ákveðnum manni að mynda rík-
isstjörn, oftast formanni stærsta
þingflokksins. Sá maður er ekki
þjóðkjörinn, eins og forsetinn,
heldur er hann einn af þing-
mönnum ákveðins kjördæmis (5
til 12 eftir stærð þess.)
1 ríkisstjórninni eru teknar
ákvarðanir um mál, er snerta
alla þjóðina í heild. Það er því
rökrétt, að sá maður, sem situr í
forsæti hennar og meginábyrgð-
in hvílir á, sé til þess embættis
kjörinn af þjóðinni allri.
„Hrossakaup" hljóta oft að
fylgja núverandi kerfi, vegna
þeirra átaka, sem iðulega eiga
sér stað, bæði innan hvers
flokks og milli flokka, um bitl-
inga og embætti. Sú togstreita
stafar ekki sízt af fjölflokka-
kerfi því, sem hér er. Enginn
einn stjórnmálaflokkur hefur
þingmeirihluta, og neyðist hann
því til að semja (gera hrossa-
kaup) við aðra flokka um þau
mál sem hann vill hrinda í fram-
kvæmd.
Þar sem slíkt „hrossa-
kaupakerfi" er ráðandi, er for-
sætisráðherrann mjög háður
flokksst j órnum og embættis-
valdi, hann er þræll kerfisins.
Hann neyðist til að taka tillit
til einstakra hagsmunahópa
vegna þess að hann á embætti
sitt þeim að þakka að verulegu
leyti. Fái einhver þeirra ekki við
unandi skerf af kökunni, getur
svo farið, að stjórnin riði til
falls.
„Klíkur“ (eða þröngir og lok-
aðir hópar, hver með sín sér-
stöku einangruðu hagsmuna-
mál), þróast hvergi betur en ein
mitt þar sem „hro.ssakaup" eru
talin sjálfsögð viðskiptaaðferð,
jafnvel óhjákvæmileg. Það er
óhugnanleg staðreynd, þegar
veita á eitthvert embætti, að
ekki er fyrst af öllu spurt um
hæfni þeirra, sem til greina
koma, heldur um stjórnmálaskoð
anir þeirra. Þegar slík viðhorf
eru viðurkennd og hafa ákvarð-
andi áhrif á gjörðir æðstu emb-
ættismanna þjóðarinnar, hlýtur
spillingin, sem af þeim leiðir, að
gegnsýra smám saman önn-
ur svið þjóðlífsins. Hætt ei: við,
að þeir embættismenn, sem vald-
ir eru í trúnaðarstörf vegna póli
tísks litarháttar síns, hagi marg-
ir hverjir gjörðum sinum í sam-
ræmi við hagsmuni sinnar klíku
og meti orð, störf og gjörðir ann
Sverrir Rtinólfsson
arra eftir þeim. Hins vegar er
ekki visst, að klíkuhagsmunir
og þjóðarhagsmunir eigi ætíð
samleið.
Sá forsætisráðherra, sem verð
ur ætið að taka tilllit til og jafn
vel hlýða fyrirskipunum tiltek-
ins hagsmunahóps eða valda-
klíku er ekki frjáls mað-
ur. Hann getur ekki heldur ver
ið fastur í sessi nema honum tak
ist að halda klíkunum ánæigðum
og þær sjái sér hag í því að bera
hann fyrir sig sem stjómanda.
Opinberlega fær hann heið-
urinn, þegar vel tekst til. En
hann fær einnig skömmina þeg-
ar illa fer, og birtast þá klíkurn
ar gjaman á sjónarsviðinu sem
bjargvættir þjóðarinnar.
Þetta kerfi þarf að afnema.
Þjóðin á sjálf í aímennri at-
kvæðagreiðslu að velja sér fram
kvæmdarstjóra. Hvort sá
fram-kvæmdarstjóri ber embætt-
isheitið „forseti" eða „forsætis-
ráðherra" skiptir ekki máli, held
ur hitt, að sá maður, sem þjóð-
in felur framkvæmdavald ríkis-
ins og ber ábyrgð á gjörðum rík
isstjórnarinnar sé valinn til þess
í beinum, persónubundnum kosn
ingum.
Þjóðkjörinn forsætisráðherra
hefur gjörólíkan og heilstéypt-
ari bakhjarl sér tll stuðnings
heldur en sá, er kemst til valda
Fyrir nokkrum dögum gerði
ég mér forvitnisferð að Lagar-
fossi í þeim tilgangi, að virða
fyrir mér virkjunarframkvæmd-
ir þær, sem nú standa yfir þar.
Brá mér aflmikið í brún, er
ég sá, að sá híuti fossins sem
féll fram af þverhnípi við aust-
urbakka fijótsins, er nú
með öllu horfinn. Lagarfoss var
frá náttúrunnar hendi tviskipt-
ur, rann beggja vegna smáeyj-
ar í honum miðjum, fram af
klettastalli að austanverðu
en niður brekku að vestanverðu.
En nú er búið að sprengja foss-
stæði austurfossins niður og
rennur nú ailt vatnsmagn fljóts
ins niður brekkuna við vestur-
bákkann. Talsverður vöxtur var
í fljótinu eftir undanfarnar rign
ingar og byltist fljótið þarna nið
ur brekkuna með svo feiknleg-
um boðaföllum, að varla verður
með orðum lýst. Verður þvi
varla neitað, að foss þessi, þótt
ekki þoli hann samanburð við
Gullfoss og Dettifoss að form-
fegurð, er samt, þrátt fyrir þá
skemmd, sem á honum hefir ver-
ið unnin, í hópi athyglisverðra
náttúrufyrirbæra hér á landi.
Ég get ekki að því gert, að mér
þykir töluverður sjónarsvipt-
ir að hvarfi austurfossins, og
kemur þá til álita, hvort nokkra
nauðsyn hafi borið til þess, að
sprengja hann niður. Eng-
inn maður var þarna utandyra
sjáanlegur, enda á sunnudegi,
og varð ég því, að styðjast við
eigin athuganir á aðstæðum
þama. Augljöst virtist mér, að
fossinn hefir alls ekki verið
sprengdur niður vegna virkjun-
arframkvæmdanna, þvi þær virð
ast allar vera á landi austan
fljótsins. í farveginum þar sem
fossinn var áður er verið að
hyggja ailmikið mannvirki
eftir gildandi leiðum. Sú stað-
reynd, að hann er þjóðkjörinn,
veitir honum gifurlegan móralsk
an styrk, sem auðveldar honum
allar ákvarðanir og framkvæmd
ir. Hann velur sér meðráðlherra
að eigin vild og á eigin ábyrgð,
— honum er ekki lengur skylt
að taka við þeim, sem flokks-
klíkurnar útnefna í ráðherra
embættin. Hann er hinn sterki
maður rikisstjórnarmnar, ber
ábyugð á embættisatferli meðráð
herra sinna og getur sett þá af,
ef honum býður svo við
að horfa. Þar sem hann sjáifur
er þjóðkjörinn til að gegna for-
sætisráðherraembættinu í
ákveðinn árafjölda (eitt kjör-
tímabil), og Jlökksíklikumar
geta ekki haft nein áhrif þar á
til breytinga, er „hrossakaupa-.
aðferðin" orðin áhrifalaus.
Hann getur einbeitt sér að
stjórnarstörfum, laus við þá
pressu, sem fylgir klíku-
pólitik. Hann á engum að þakka
embættið nema sjálfum sér og
þjóðinni, sem kaus hann. Það
traust, sem hún þannig sýnir
honum persónulega verður hon
um leiðarljós á embættisferli, afl
gjafi til að framkvæma hugsjón-
ir sínar í þágu þjóðarinnar og
sá öryggisventill, sem krefst
gætni og varkárni í meðferð við
kvæmra deilumála.
Það dylst engum, að núver-
andi kerfi, sem einkennist af mið
stjórnar- og embættismanna-
valdi, pólitískum kunningsskap
og klikuhætti, er gengið sér til
húðar. Fólk er orðið þreytt á
„gömlu“ foringjunum, ekki sizt
þegar það þykist verða vart við
einræðistilhneigingar í fari
þeirra (sbr. pólitiskar embætta-
veitingar). Undanfarin ár hafa
þeir farið sínu fram án þess að
þurfa að óttast nokkur eftirköst
gjörða sinna fyrir sig persónu-
lega. Þeir hafa „átt“ sín öruggu
sæti á framboðslistum við alþing
iskosningar, og hafa fyrir löngru
gert sér ljóst, að algjörlega
áhættu’laust er að ganga í ber-
högg við almenningsálitið vegna
þess að það á sér hvorki mál-
og mun þar vera um laxastig-
ann að ræða. Þykir mér óliklegt,
að ekki hefði mátt finna honum
annan stað, t.d. vestan fljótsins
eða meðfram aðfærsluskurði
virkjunarinnar, sem sprengdur
hefir verið gegn um klappir á
austurbakkanum. En vera
má, að ódýrara hafi þótt, að gera
hann þarna í farvegi fossins.
Þótt undarlegt megi virðast
þá hefir ekki opinbertega
heyrzt svo mikið sem bops í náitt
úruverndarmönnum á Austur
landi út af þeim náttúruspjöfU-
um, sem hér hafa verið unnin.
Mjög ólíklegt þykir mér þó, að
stjórn náttúruverndarsamtaka
Austurlands hafi orðalaust eða
mótspyrnulítið fallizt á niður-
sprengingu fossins, enda þótt
mig reyndar gruni, að forustu-
menn þess félagsskapar séu
meiri fyrir sér í orði en á borði.
En þótt mér þyki að vísu ali
mikill skaði að fosshvarfi
þessu, verð ég þó að játa, að
mér finnst meira til um efna-
hagsiegt mikilvægi laxastigans
en náttúrufegurð hins horfna
vatnsfalls og vil þvi ekki, að
svo stöddu, kveða upp
neinn áfellisdóm yfir þeim, sem
þessu hafa ráðið, einkum
þó með tilliti til þess, að mér
eru ekki kunn þau rök, sem þeir
kunna að hafa fyrir sig að bera.
Auk þessa dreg ég ekki neina
dul á það, að ef ég ætti ekki
annarrá kosta völ en velja á
mi'lli laxastigans og fossins, þá
myndi ég hiklaust velja laxa-
stigann, enda er ég algerlega á
öndverðum meiði við þá „nátt-
úruunnendur" nútímans, sem
enga fegurð virðast sjá i öðru
en því, sem gagnslaust er eða
gagnslítið og dást því fyrst og
fremst að eyðisöndum, öræfum,
forarmýrum, grjótauðnum og
%
verða breyting á. «
Boðberi þeirra breytinga
og hreyfinga, sem bærast nú I
undirmeðvitund þjöðarsálarinn
£ir, birtist skyndilega einn góð
viðrisdag sumarið 1968, þegar
nýr forseti lýðveldisins Islands
var kjörinn. Þar gafst almenn-
ingi tækiifæri tál að sýna vilja
sinn i verki á kjördegi. Hvort
Kristján Eldjárn heifði gef-
ið kost á sér til að gerast raun-
verutegur stjómmálaleiðtogi og
framkvæmdarstjóri rikisvalds-
ins, slkal látið ósagt. Og engu skal
heldur spáð um það, hver hefði
borið sigur af hóitoii, heifðu all-
ir formenn stjórnmálaftekkanna
leitað eftir traustsyfirlýsingu
fólksins í þjóðaratkvæða-
greiðslu um forsætisráðherra-
embættið, eða hvort ennóþekkt
leiðtogaefni hefði boðið sig
fram og sigrað. SJíkar vangavelt
ur geta legið mdlli hluta, aðeins
bent á, hve bertega kom í ljós,
að fólkið hikaði ekki við að tjá
vilja sinn, þegar tækifæri barst
því upp í hendur.
Núverandi miðstjórnar- og
embættismannavaldi þarf að
hnekkja og taka upp nýtt kerfi,
sem tryg.gir hinum almennu kjós
etndum raunveruleg áhrií á
stjórnun landsins, þannig að
kjörnum fulltrúum í æðstu emb-
ætti þjóðarinnar líðist ekki
að misnota vald sitt ti’l eigin
þénustu eða í þágu sérhagsmuna
hópa.
Til að tryggja þet.ta, er hér
lagt til, að kosindngalögunum og
þar með stjórnarskránni, verði
breytt þannig:
1. að allir alþingismenn verði
kjörnir beinni, persónubund-
inni kosningu (eins og lýst er
hér að framan), og
2. að sá maður, sem fer með
framkvæmdavald þjóðarinnar
(Jiorseti eða forsætisráðherra)
verði valinn í almennri þjóðar-
atkvæðagreiðslu.
Megintilgangur þessara til-
lagna er sá, að þjóðinni verði
aftur fengið það váld, sem hún
eitt sinn hafði. Þess vegna mœtti
gjarnan kalla þær „TiJlögur um
endurreisn þjóðveldis á íslandi."
gagnslitlu birkikjarri, en fyrir-
lita grasgefin tún, akra og önn
ur ræktarlönd. Ég skal þó fús-
tega játa, að birkikjarr hefir
mikla rómantíska fegurð til að
bera, en hreinskilnistega sagt
hefir hin efnahagstega fegurð
barrskóganna dýpri áhrif á mitt
fegurðarskyn. Ég veit raun
ar vel, að þessi sjónarmið munu
vekja andúð og hæðni þeirra síð
hærðu menningarvita, sem helzt
sjá enga fegurð í neinu, sem
efnahagslegt gildi heifir, en
dást einkum að þvi sem markað
er af fátækt og ræfildómi. Ég
er þvi hreint ekki í hópi þeirra
mörgu, sem hlæja hæðnishlátri
að orðum Sigurjóns heitins á
Laxamýri, er hann sagði við
ferðamann, sem dáðist að feg-
urð Laxár og umhverfis: „Já hér
er fallegrt þegar vel veiðist." —
Sonur hans var í fremstu röð
skálda hinnar upprennandi 20.
aldar. Hann dreymdi stóra
drauma og hafði með höndum
stórfeHdar ráðagerðir um haf-
skipahöfn í Höfðavatni austan
Skagafjarðar, og hefir þvi ekbl
verið blindur fyrir efna-
hagslegu mikilvægi og feg-
urð þess, fremur en faðir hans.
Mættu sumir af hinum háværari
náttúruverndar illspámennum
hugleiða þetta.
Ég efast heldur ekki um það,
að hinir margrómuðu landkost-
ir og verðleikar vors fagra
Fljótsdalshéraðs myndu færast
mjög í aukana, bæði í augum
þeirra, sem eru svo gæfusamir,
að eiga þar heima, og svo ekki
síður að mati aðvífandi ferða-
manna og náttúruunnenda, eí
’laxveiði reynist á næstu áratug-
um og öldum 'góð í Lagarfljóti
og hinum mörgu ám, sem í það
renna. Þar verður vissulega fag
urt „þegar vel veióist".
En að lokum þetta: Var nauð-
synlegt að fórna austurfossin-
um? Sváfu einhverjir, sem
hefðu átt að vaka?
Gunnlaugiir Jónasson.
svara né máligagn. Hér þarf að
Við Lagarfoss