Morgunblaðið - 13.03.1974, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. MARZ 1974
SVEND-AAGE MALMBERG HAFFRÆÐINGUR:
Hafkostir og nýting þeirra
Alþjóða hafrannsóknir á r/s Bjarna Sæmdunssyni — „Overflow sumarið 1973“.
Lögsaga
eyjaklasa
(Maureen K.T. Frans
son lögfræðingur)
— Þessi grein fjailar um
lögsöguviðhorf þjóða, sem
búa á miklum fjölda eyja,
dreifðum um tillölulega víð-
áttumikið svæði, svonefnd-
um eyjaklösum. tsland er að
vísu varla neinn eyjaklasi,
en nokkrar eyjar eru við
landið, allar á landgrunn-
inu, og hafa þær haft áhrif á
stærð landhelginnar ís-
lensku, en ekki til hins
ýtrasta.—
Tækniþróunin hefur haft mikil
áhrif á hafrétt. Við erum vitni að
byltingu nýfrjálsu þjóðanna á
sviði hafréttar. Þær vilja ekki
lengur fara eftir hagsmunum
Vestur-Evrópu og hrinda af sér
svo nefndum „alþjóðareglum"
gamalla flotavelda, sem skírskota
til „hefðar og grundvallarreglna“.
Þannig leysa, fyrir atbeina ný-
frjálsu þjóðanna, ný sjónarmið
um hafrétt þau gömlu af hólmi.
Eitt stærsta sporið í þessum
efnum var stigið á sjötta áratugn-
um af Indónesum og Filipseying-
um. Þeir tóku upp þá stefnu að
líta bæri á eyjaklasa sem eina
heild, þannig að grunnlinupunkt-
ar verði dregnir utan um þær
allar sameiginlega, en ekki um
hverja einstaka eyju.
Filipseyingar tóku 1961 upp
lögsögu, sefn styðst við fyrri
samninga við Bandaríkin, Bret-
land og Spán um svonefnt friðar-
svæði. Svæðið lagar sig ekki eftir
venjulegum grunnlinupunktum
nema í suðaustur-horninu, nær
allt að 300 mílur á haf út og felur í
sér um 7000 eyjar. Ekkert ríki
mótmælti þessu á sínum tíma
nema Bandaríkin, sem létu sér
nægja munnlega orðsendingu.
Astæðan mun hafa verið sú, að
mörg ríki töldu sig bundin fyrri
friðarsáttmálum og einnig var
svæðið væntanlega ekki talið
mjög mikilvægt.
öðru máli gegndi um
Indónesíu. Hollendingar, sem
réðu rfkjum þar á sínum tíma,
höfðu framfylgt 3 mílna stefn-
unni og beitt henni á hverja eyju
um sig. Þegar svo Indónesar
hlutu sjálfstæði 1949 komust þeir
að þeirri niðurstöðu, að I raun
giltu engar alþjóðareglur um lög-
sögu eyjaklasans, svo þeir rann-
sökuðu málið nánar. Þeir komust
1957 að þeirri niðurstöðu, að líta
bæri á eyjaklasa sem eina heild
og tóku auk þess upp 12 mílna
lögsögu frá grunnlinupunktum —
ári á undan Islendingum. —
Lögsaga Indónesa náði þá til
um 3000 eyja dreifðra á um 3000
milna hafsvæði. Afstaða Indónesa
virtist svipuð og Filipseyinga, en
hörð mótmæli voru höfð i frammi
við þá af helstu flotaveldum
heims. Var m.a. skírskotað til
siglingaleiða um sund við
Indónesfu (olíuflutningar til Jap-
ans, siglingar herskipaflota), fisk-
veiða og einnig slæms fordæmis
ef slík sjónarmið næðu fram að
ganga í smáeyjaklösum Kyrrahafs
yfirleitt.
Filipseyingar og Indónesar
ræddu mál sín á hafréttarráð-
stefnum Sameinuðu þjóðanna
1958 og 1960, en hlutu litla
áheyrn. Danir og Júgóslafar
studdu þó stefnu þeirra.
Eftir 1960 héldu þeir áfram
málflutningi sínum um eyjaklasa-
viðhorfið og fleiri og fleiri þjóðir
tóku upp stefnu þeirra eins og
Ekvador (Galapagoseyjar), ís-
land, Færeyjar og Fiji. Fleiri lönd
munu væntanlega feta í fótspor
þeirra, eins og Nauru, Tonga,
Samoa, Cookeyjar, allar á Kyrra-
hafi og Bahamaeyjar á Karíba-
hafi.
Þannig á sér stað hröð þróun i
heiminum um lögsögu. Hafréttar-
ráðstefnan mun væntanlega fjalla
um þessi mál og reyna að fella
viðhorfin inn í alþjóðalög.
— 1 þessu sambandi má að
lokum benda á að margir
umræddir eyjaklasar teljast
ekki til hinna hefðbundnu
heimsáifa — eða megin-
landa, en eru meira eða
minna sjálfstæðar einingar'
á úthafinu. Þannig er Island
einnig landfræðilega hvorki
hluti meginlands Evrópu né
Ameríku, heldur sérstök
eyja á Norður-Atlantshafi,
og hljóta landhelgismál
Islendinga að mótast mjög
af þeirri staðreynd. —
Rannsóknir
og rannsókn-
arfrelsi
(Hermann T. Frans-
sen lögfræðingur)
Frelsi hafrannsókna er nátengt
vandamálum hafkosta og nýting-
ar þeirra. Hafréttarráðstefnan
mun fjalla um þessi mál í sam-
hengi. Ekki er búist við að eigin-
leg lögsaga verði meiri en 12 míl-
ur, en efnahagslögsaga kann að
verða allt að 200 mílur, og svæðin
þar fyrir utan verða þá e.t.v. háð
alþjóðaeftirliti. Rannsóknir innan
12 mílna verða þá háðar eftirliti
strandríkja og að einhverju leyti
einnig innan efnahagslögsögunn-
ar, en væntanlega verða þær
áfram frjálsar utar.
Ýmsar skorður hafa þegar verið
settar í sambandi við hafrann-
sóknir og leiðangrar hafa tafist
vegna seinagangs f leyfisveiting-
um. Af fenginni reynsiu hafa
sumar rannsóknastofnanir hætt
að biðja um Ieyfi til rannsókna á
ýmsum svæðum og látið þær nið-
ur falla. Fjöldi slíkra atvika er þó
óþekktur. Rannsóknafrelsi er
ýmsum takmörkunum háð um
heim allan, en þrjú lönd hafa
gengið lengst í þessum efnum og
eru það Burma, Brasilía og Sovét-
ríkin. Burma hefur aldrei veitt
rannsóknaleyfi innan 12 mílna
lögsögu sinnar og Brasilía hefur
oft bannað rannsóknir innan 200
mílna lögsögunnar, þótt heldur
hafi dregið úr slíku undanfarið.
Sovétríkin banna allar jarðfræði-
legar og jar.ðeðlisfræðilegar rann-
sóknir útlendinga á landgrunni
sfnu, en þeir leyfa aðrar hafrann-
sóknir utan 12 mílnanna. Sovét-
ríkin hafa heldur ekki véitt öðr-
um þjóðum upplýsingar um rann-
sóknir sfnar heima fyrir, en aftur
um rannsóknir í öðrum heims-
hlutum. E.t.v. stendur þetta til
bóta eftir samning Sovétríkjanna
og Bandaríkjanna um sameigin-
legar hafrannsóknir.
Nú er gert ráð fyrir, að þessar
hömlur fárra rikja á rannsókna-
frelsi verði teknar upp af fleiri
rikjum. Rómanska Amerfka og
löndin í Karfbahafi hafa lagt
áherslu á rétt sinn til að færa út
lögsögu sína einhliða og stjórna
rannsóknum innan hennar. Yfir-
leitt er það stefna þróunarland-
anna að ráða rannsóknum á haf-
inu, ekki aðeins innan 12 mílna,
heldur allt að 200 mílum. Þessi
rfki teljast nú að eigin mati vera
96 af alls 132 rfkjum Sameinuðu
þjóðanna. Kann því svo að fara
eftir hafréttarráðstefnuna, að
strangari reglur gildi um skipulag
hafrannsókna en nú er. Vænta
má, að rannsóknum á auðlindum
eins og fiski eða olíu og málmum
verði sniðinn þrengri stakkur en
rannsóknum, sem standa fjær
beinni nýtingu auðlinda.
Verða nú nefnd helstu atriðin,
sem stuðla að strangari reglum
um rannsóknaleyfi og skerðingu á
rannsóknafrelsi.
Fyrst eru það njósnir og það
ekki að ástæðulausu eins og dæm-
in sanna. I öðru lagi fjölgun ný-
frjálsu ríkjanna og aukning haf-
rannsókna á fjarlægum höfum.
Mörg þessi ríki skortir þekkingu
til að meta gildi rannsóknanna og
munu jafnvel stinga umsóknum
undir stól, ef nokkur vafi leikur
á um tilganginn. í þriðja lagi er
eftirlit þróunarlandanna með
rannsóknum tilraun til að
minnka bílið milli þeirra og iðn-
rfkjanna. Með eftirliti geta þróun-
arlöndin farið fram á endur-
gjald, t.d. tækniaðstoð við
rannsóknir og nýtingu á auðlínd-
um hafsins. Vfsindalegt og tækni-
legt sjálfstæði er ein forsendan að
stjórnmálalegu sjálfstæði. I
fjórða lagi er um að ræða óttann
við arðrán þeirra ríkja, sem rann-
sóknirnar stunda. Vfsindamenn
tækniþjóðanna hafa oft mestan
áhuga á þekkingarleit um hafið,
framleiðni þess og uppruna, en
hugur manna í þróunarlöndunum
snýst um nýtingu auðlinda en
ekki ritverk í vfsindaritum, sem
þá skortir mannafla til að túlka.
Þá benda aftur tækniþjóðirnar á
að vandamálin eigi sér engin
landamæri, hvorki göngur fiska,
mengun né skipulag hagkvæmrar
nýtingar.
Rannsóknafrelsi á höfunum
verður aðeins eitt málanna á haf-
réttarráðstefnunni, en umræður
um það eru háðar vandamálum
öryggismála, siglinga og verslun-
ar, nýtingar botnauðlinda og lif-
andi auðlinda hafsins. Flestar
tækni- og siglingaþjóðir eru í
grundvallaratriðum vafalaust
hlynntar rannsóknafrelsi á höfun-
um, en þess er ekki að vænta að
þær muni halda uppi vörnum fyr-
ir þvf á ráðstefnunni nema
Bandaríkin, Sovétríkin, Japan og
Bretland og e.t.v. nokkur önnur
lönd.
III grein
Rannsóknafrelsi á höfunum á
því nú í vök að verjast og dagar
frjálsra rannsókna á hafsvæðum
annarra landa eru taldir. Eins og
nú er komið virðist liggja ljóst
fyrir að strandþjóðir komi til með
að ráða um rannsóknir við strend-
ur sínar. Stærstu siglinaþjóðirnar
geta þó e.t.v. notið einhvers frels-
is í þessum efnum gegn stuðningi
við alþjóðarannsóknir og tækniað-
stoð á sviði hafrannsókna og nýt-
ingar auðlinda hafsins. Hvernig
sem niðurstaða hafréttarráðstefn-
unnar verður í þessum efnum, þá
munu rannsóknir úti fyrir strönd-
um Rómönsku Ameríku, Afrfku
og Asíu verða dýrari og erfiðari
viðfangs en áður. Einstaka vfs-
indamenn og rannsóknastofnanir
hafa nú þegar gert samninga við
ríki um sérstök rannsóknaverk-
efni. Ef strandþjóðir fá óskoraðan
rétttil að ráðahafrannsóknum við
strendur sínar á víðáttumiklum
svæðum verður slík tilhögun
sennilegasta lausnin. Ekki er þar
með sagt að það sé besta lausnin
fyrir hafrannsóknirnar.
Framhald á bls. 18
Lógsaga Indónesfu og Filipseyja.