Morgunblaðið - 21.08.1974, Síða 19

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. AGÚST 1974
19
Elsa Kuhn — Minningarorð
F. 2. sept. 1903
D. 2. aprfl 1974.
2. april siðatliðinn andaðist i
Þýzkalandi Elsa Kuhn, fædd Jen-
sen.
Hér er runnið æviskeið merkr-
ar konu, íslenzkrar að ætt.
I blóma lífs sins gafst hún þýzk-
um menntamanni, er síðar varð
þekktur háskólakennari og
vfsindamaður í norrænum fræð-
um og kunnur hér á landi fyrir
ritstörf sín og rannsóknir í þágu
fslenzkrar menningararfleifðar.
Viðburðaríku lífi Elsu Kuhn og
baráttu mikilhæfrar konu á tfm-
um stríðs og niðurlægingar þýzku
þjóðarinnar verður ekki lýst
nema að kunna góð skil á þeim
örlagarfka þætti ævi hennar. Með-
al Islendinga er slík barátta fátfð
þrekraun sem betur fer og vert að
minnast á öðrum vettvangi af
þeim, sem betur veit.
Elsa fæddist f Kaupmannahöfn
2. sept. 1903. — Þrátt fyrir danskt
faðerni varð hún ekkert brot af
íslensku bergi, heldur einkenndi
hana alla tfð óskipt og þróttmikil
skapgerð tslendingsins, jafnframt
þeirri góðu gjöf að sjá skoplegu
hliðar lffsins og geta létt af sér og
öðrum drunga hversdagsleikans
með glöðum hlátri. Gat það hvort
tveggja verið arfur úr móðurætt,
sem og frá hinni glaðlyndu feðra-
þjóð. Móðir Elsu var Soffía, dóttir
Sigurjóns Jóhannessonar bónda á
Laxamýri í Suður-Þingeyjarsýslu
og konu hans, Snjólaugar Þor-
valdsdóttur frá Krossum i Eyja-
firði. I föðurgarði fékk Soffía hið
bezta uppeldi við þeirra tíma aga
og skyldurækni, jafnframt naut
hún æskunnar í stórum og glað-
værum systkinahópi.
öll nutu þau börn Laxamýrar-
hjóna góðrar menntunar, bæði
innanlands og utan, og var Soffía
þar engin undantekning. Um
aldamótin bjarmaði enn af Kaup-
mannahöfn í hugum Islendinga.
Þangað hélt Soffía til náms og
dvaldi þar um nokkurra ára skeið
ásamt yngsta bróður sínum,
Jóhanni, sem þá var að hefja
göngu sína á listabrautinni.
Ekki varð úr, að Soffía settist
að í Kaupmannahöfn eins og Jó-
hann. Eftir að henni fæddist dótt-
ir, ákvað hún, að sjá sér og barni
sínu farborða ein og óstudd og
lærði hún m.a. í því skyni nudd-
lækningar. Að því námi loknu
hélt hún heim til Islands og sett-
ist að á Akureyri. Þar ól Elsa
aldur sinn öll æskuárin í skjóli
góðrar móður og meðal vina, er
síðar á ævinni reyndust henni
tryggir þá er hún þurfti á að
halda.
Soffía unni dóttur sinni mjög
og bar Elsa ekki skarðan hlut frá
borði, hvorki f uppeldi né allri
umönnun, enda voru kærleikar
miklir með þeim mæðgum.
Einhvern tíma, þegar ég var í
bernsku, kom Elsa að Laxamýri.
Sé ég enn þá fyrir mér hluta af
þeirri mynd. Faðir minn talaði
jafnan fögur orð um dóttur Soffíu
og hafði á henni mikið dálæti.
Þarna var hún nú komin í heim-
sókn til móðurbræðra sinna og
annars frændfólks. Atti hún að
líta æskustöðvar móður sinnar.
Tíminn var valinn af nákvæmni
þess, sem þekkti, hvenær fegurst
var á Laxamýri. Fuglinn lá á eggj-
um sínum, og sé ég enn fyrir mér
landið eins og Þórólfur forðum,
„þar sem smjör draup af hverju
strái“. Faðir minn fór með systur-
dóttur sína i eyjarnar, eins og
hann gerði jafnan, ef einhver
vildi njóta þess unaðar, er hvílir
yfir æðarvarpi. Enn er mér
minnisstætt bros Elsu og undrun
yfir kollunum, þar sem þær lágu
fast á eggjum sínum með svört,
tindrandi augu ýmist hræddar
þær yngri, en reiðar þær gömlu
yfir ónæðinu. Á eftir reri faðir
minn yfir vatnið, þangað sem
Laxá fellur i þrengslum, hvit og
blá. Það er „vatn sem streymir,
vatn sem niðar“. Elsa klæddi sig
úr sokkunum og stakk fótunum út
fyrir borðstokkinn, hún ætlaði að
færa móður sinni allar fréttir af
ánni, til þess þurfti hún lika að
finna af henni svalann.
Soffíu varð snemma ljóst, að
hugur dóttur hennar stóð til bók-
náms. Gagnfræðaskólinn á Akur-
eyri var fjölsótt menntasetur og
þaðan lauk Elsa prófi árið 1919.
Skömmu síðar hélt hún til út-
landa og lagði meðal annars stund
á tungumálanám í Englandi,
ásamt hússtjórnarskólanámi í
Danmörku. Lá leiðin heim til
Akureyrar að loknu námi og mun
Elsa hafa starfað þar á skrifstof-
um, en jafnframt hugsað til frek-
ara náms síðar Á þessum árum
kynntist hún Hans Kuhn, er siðar
varð eiginmaður hennar. Dvaldi
hann á Akureyri öðru hvoru frá
1923 til 1929 og hafði þar einu
sinni vetursetu. Vann hann þá að
rannsóknum, er síðar urðu grund-
völlur merkra ritverka um is-
lenzka menningu og norræn
fræði, og mun bók hans, „Das alte
Island", vera þeirra viðamest.
Ferðaðist hann um landið þvert
og endilangt, las sig eftir fornum
slóðum hesta og manna og lenti í
mannraunum við fljót og eyði-
sanda. Vöktu ferðalög hans undr-
un og furðu fólks, enda fáir Is-
lendingar, sem fóru ótilneyddir
og án sýnilegra erinda yfir fjöll
og firnindi fótgangandi. Arangur
ferðalaga Hans Kuhn er ómetan-
legur okkur íslendingum, forðað
er frá gleymsku gömlum bæjar-
nöfnum og margskonar vitneskju
um forna þjóðhætti.
Eftir að Elsa kynntist manns- .
efni sínu, vildi hún læra að
þekkja land hans og þjóð og nema
þýzka tungu. Hélt hún því burt
frá heimahögum sínum til dvalar
f Þýzkalandi. Hinn 7. apríl 1931
gengu þau Elsa og Hans Kuhn í
hjónaband.
Tveim árum sfðar flutti Sofffa
Sigurjónsdóttir alfarin frá tslandi
til dóttur sinnar og tengdasonar.
Heyrt hefi ég, að þegar Soffía leit
aftur land sitt árið 1938, þá hafi
ættjarðarástin og kærleikurinn til
dótturinnar barist um stund f
brjósti hennar. En það var aðeins
um stund. Hún andaðist 5.
september á heimili Elsu og Hans
Kuhn í Leipzig.
Seinni heimstyrjöldin hafði þá
staðið f eitt ár. Engum getum skal
að þvf leitt, hvernig daglegu lífi
fólks á þýzkum heimilum var
háttað á fyrstu árum styrjaldar-
innar. En eitt er víst, að ógnar-
veldi nasismans hafði þá staðið
um árabil og hrammur hans lá
þungt á hugum fólks, sem trúði
hvorki á strfð né ofbeldi. Þegar
leið á ,styrjöldina og loftárásir
bandamanna færðust f aukana,
tók lífið fljótlega á sig ömurlegan
svip.
Hans Kuhn var prófessor í
norrænum fræðum og annaðist
kennslu við háskóla i mörgum
borgum. A ferðum sínum mátti
heita, að hann væri f stöðugum
lífsháska, enda loftárásir gffur-
legar, ekki sízt á Berlín og Ham-
borg. Á Leipzig voru gerðar dag-
legar loftárásir tvö sfðustu ár
styrjaldarinnar, enda var borgin í
rústum, þegar yfir lauk. Diðrik,
sonur þeirra hjóna, sem nú er
búsettur hér á landi, hefir í fáum
orðum sagt mér frá ótrúlegum
erfiðleikum barna við skólagöngu
og skorti á öllum sviðum, sem-
nálgaðist hungur að lokum.
Aldrei heyrðist orð af vörum Elsu
um þessa skelfingatíma.
I febrúar 1945 var Hans Kuhn
kallaður í herinn í vonlausa bar-
áttu. Um svipað leyti og Elsa
kvaddi mann sinn, sem allt eins
gat verið í sfðasta sinn, fæddist
þeim sonur. Elsa stóð þá ein uppi
með fimm drengi og eiginmann
sinn á vígvellinum. Bandamenn
gerðu innrás í Þýskaland og voru
komnir inn f landið, bæði að aust-
an og vestan, í ársbyrjun 1945.
Tók þá fólk að flýja unnvörpum
úr brennandi borgum undan inn-
rásarherjunum.
I maíbyrjun flýði Elsa með
drengi sfna og komst við illan leik
til Hamborgar. Um sama leyti
lauk Evrópu-styrjöldinni með al-
gjörri uppgjöf Þjóðverja. I Ham-
borg tóku flóttamannabúðir við
fjölda fólks sem hvergi hafði
höfði sfnu að halla og voru margir
f mikilli neyð. I einum slfkum
búðum dvaldi Elsa með börn sfn f
fjóra mánuði, eða þangað til
sænski rauði krossinn kom þeim
til hjálpar. A vegum hans og
Rauða kross Islands tókst þeim
loks að komast til tslands.
Seint mun þeim gleymast, er
sáu Elsu stfga á land. Hér var
örsnauð, en óbuguð kona á ferð,
yngsta soninn bar hún í fanginu,
ásamt keri með ösku móður sinn-
ar, sem hvíla átti í íslenzkri jörð.
Elsa mun hafa dregið andann
léttar, er hún fann gamla landið
undir fótum. Þrátt fyrir allt hafði
henni tekizt að vernda lff barna
sinna og koma þeim öllum heilum
og ósködduðum gegnum stríð og
hörmungar. En erfiðleikum henn-
ar var þó ekki lokið, nú beið henn-
ar sá vandi, að sjá sér og börnum
sfnum farboða og það var enginn
leikur að takast á við hann.
Eftir að bætt hafði verið úr
mesta klæðleysi barnanna og þau
náð sér nokkuð, héldu þau öll
norður á Akureyri. Vilhelmína
Sigurðardóttir og eiginmaður
hennar, Jónas Þór, höfðu boðið
henni vetursetu með tvo yngstu
synina, aðrir vinir greiddu götu
hinna eldri og settust þeir þegar á
skólabekk.
Meðan Elsa dvaldi hjá vinkonu
sinni, hugsaði hún ráð sitt. Afréð
hún að hefja búskap á eyðikoti, er
var til ábúðar þá um vorið. Kífsá
hét jörðin og benti nafnið til þess,
að lífsbaráttan hefði löngum ver-
ið þar hörð. Jörðin lá í Kræklinga-
hlíðinni ofarlega við Akureyri, og
var hvorki grösug né gjafmild.
Túnið var lítið og bratt og allar
aðstæður hinar erfiðustu. Húsa-
kostur var bæði litill og lélegur og
hefði margur kviðið vetrinum
strax og vori, því langt var að fara
í skóla og erfitt fyrir börn og
unglinga að sækja á móti norð-
lenzkum stórhríðum.
En Elsa lét engan bilbug á sér
finna og hóf búskap sinn með
tveim kúm og fimmtíu hænsnum.
— Um sumarið létu vinir hennar
slá túnið. Allt hey varð hún að
bera f hlöðu á bakinu með hjálp
drengjanna og munu einhverjir
vinir hafa hlaupið undir bagga
Ifka, þegar mikið lá við.
Þrátt fyrir strit og erfiði koma
þeir dagar i íslenzkri sveit, þegar
ekki er hægt að sofna frá fegurð-
inni úti. Diðrik sá móður sína
stundum ganga örþreytta eftir
dagsins önn upp að kletti, þar
settist hún og gleymdi bæði tíma
og rúmi við að horfa á sólarlagið
yfir Eyjafirði.
Vorið 1947 komst Hans Kuhn til
Islands. Urðu þá fagnaðarfundir
á Kífsá.
Næstu þrjú sumur starfaði
hann að vörzlu við mæðiveikigirð-
ingar í Glerárdal. Elsa stundaði
búskapinn með sonum sínum,
erfiðleikar voru miklir, bæði
hjónin veiktust og lágu í rúminu,
hann vetrarlangt í lömunarveiki
og hún um langan tíma vegna
meiðsla í baki. Féll það í hlut
Diðriks að sjá um heimilið og ann-
ast yngstu bræður sfna tvo. Þrátt
fyrir óblíð kjör hans á Kffsá,
þráði hann þó jafnan að vera
bóndi og búa á Islandi.
Árið 1949 var Hans Kuhn skip-
aður prófessor við háskólann i
Kiel, flutti þá fjölskyldan alfarin
aftur til Þýzkalands.
Margir Islendingar hafa sfðan not
ið gestrisni og hjálpsemi þeirra
hjóna. Hans Kuhn hefir manna
bezt greitt götu islenzkra
stúdenta, er til hans hafa leitað,
og stutt þá með ráðum og dáð.
Enda voru bæði hjónin gerð
heiðursfélagar i Félagi Islend-
inga í Norður-Þýzkalandi og þeim
þannig vottað þakklæti fyrir
óeigingjörn störf.
Til Islands kom Elsa ásamt
eiginmanni sfnum nokkrum sinn-
um eftir þetta, m.a. 1961, þegar
hann var sæmdur heiðursdoktors-
nafnbót Háskóla Islands.
Nú eru synirnir allir löngu
vaxnir úr grasi og menntamenn f
föðurlandi sinu. Diðrik einn er
búsettur hér á landi og kvænt
ur fslenzkri konu. Þótt hann yrði
ekki bóndi, eins og hann ætlaði
sér forðum, býr hann samt á
Hvanneyri og stjórnar þar merki-
legri stofnun í búvisindum.
Elsa kemur ekki framar til Is-
lands til þess að horfa á sólsetur í
Eyjafirði. Við minnumst hennar
með virðingu og sköknuði. Reisn
hennar var jöfn, hvort sem hún
var fátæk flóttakona eða stritaði á
harðbýlu eyðikoti eða þá, er hún
sat við háborð menningarinnar.
Slfk kona eykur virðingu ís-
lenzkra kvenna og hafa þær þó
margar staðið af sér storma lífsins
með sóma.
Lfney Jóhannesdóttir.
— Fiskveiðimörk
Islands
Framhald af bls. 15
tiltögur I þessu efni, en vekur athygli
á þvl."
Rlkisstjórn Islands hafði vissulega
gert það, sem I hennar valdi stóð,
með þvi að senda nefndinni athuga-
semdir slnar og með þvi að hafa
áheyrnarfulltrúa á fundum nefndar-
innar til að leggja áherzlu á þetta
atriði. En nefndin taldi sig ekki hafa
nægilega þekkingu á sviði liffræði og
hagfræði. Þessi athugasemd talar
vissulega sinu máli, sérstaklega
þegar þess er gætt, að nefndin hefði
hvenær sem var getað leitað álits
sérfræðinga og gerðj það í öðrum
efnum. Hún hafði'einnig til hlið-
sjónar umræður á ráðstefnu um
verndun lifrænna auðlinda sjávarins,
sem haldin var á vegum FAO í Róm
árið 1955 til að athuga það mál, sem
hér um ræðir. Hvað sem þvi liður,
ákvað allsherjarþingið samkvæmt
tillögu nefndarinnar að kveðja sam-
an haf réttarráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna árið 1958.
Hafréttarráð-
stefnan 1958
Hafréttarráðstefnan árið 1958
byggði störf sin á frumdrögum
alþjóðalaganefndarinnar og tókst að
ganga fré texta fjögurra alþjóða-
samninga um réttarreglur á hafinu,
þ.e. samnings um landhelgi og við-
bótarbelti, samnings um úthafið,
samnings um fiskveiðar og verndun
lifrænna auðlinda úthafsins og
samnings um landgrunnið. Ekkert
samkomulag náðist hins vegar um
viðáttu landhelgi eða fiskveiðimarka
og önnur hafréttarráðstefna var þvi
kvödd saman árið 1960 til að fjalla
um þau tvö atriði. Ekkert samkomu-
lag náðist þar heldur.
Þegar á 1958 ráðstefnunni var
Ijóst, að hið beina grunnlinakerfi var
samþykkt, að hin svonefnda 3-mílna
regla var úr sögunni og að meirihlut-
inn studdi 6-milna landhelgi og 6-
mílna fiskveiðimörk til viðbótar með
tilteknum ákvæðum um um-
þóttunartima. Eftif 1958 ráðstefn-
una voru islenzku fiskveiðimörkin
færð út i 1 2 milur.
Á báðum ráðstefnunum lagði
sendinefnd íslands fram tillögu um
víðtækari mörk í tilvikum þar sem
þjóð byggir afkomu sina á auðlindum
undan ströndum. Við bæði þessi
tækifæri voru tillögurnar samþykkt-
ar i nefnd, en felldar á allsherjar-
fundi. Hinsvegar samþykkti 1958
ráðstefnan ályktun, þar sem mælt
var með bvi, að forgangsþarfir
strandrikis, sem byggir afkomu sina
á fiskveiðum. skuli hljóta sanngjarna
meðferð með samningum við önnur
riki, sem fiskveiðar stunda á
svæðinu. Sendinefnd íslands greiddi
atkvæði með þessari tillögu og gerði
þá grein fyrir atkvæði sinu, að til-
lagan gæti orðið að gagni utan lög-
sögu strandrikisins. Sendinefndin lét
færa til bókar, að hún teldi, að það
væri nauðsynlegt atriði i sögu
Sameinuðu þjóðanna, að svo margir
hefðu daufheyrst við áskorun
minnstu þjóðar samtakanna.
fsland hefir ekki fullgilt neinn af
samningunum frá 1958. Ástæðan er
sú, að samningnum var ætlað að
koma á heildarkerfi, en marklinan
milli lögsögu strandrikisins og hins
alþjóðlega svæðis var ekki fyrir
hendi, þ.e.a.s. viðátta fiskveiðilög-
sögunnar var ekki ákveðin i neinum
samninganna. Auk þess var kerfið
byggt á hugmyndum. sem rikisstjórn
íslands gat ekki fallizt á. Annars
vegar var það, að enda þótt miðað
-v'æri við fiskveiðilögsögu utan land-
helginnar. studdi meirihlutinn 12
mílna mörk í þessu skyni, ásamt
takmörkuðum heimildum til að gera
verndarráðstafanir i vissum tilvikum
utan þeirra marka. er gilda skyldu
jafnt fyrir alla. Hinsvegar var svo
miðað við það, að enda þótt strand-
rikið hefði full yfirráð yfir botni land-
grunnsins og „sedentary fisheries",
var yfirráðaréttur strandrikisins ekki
talinn ná til hafsins yfir því, væntan-
lega utan 1 2 milna marka.
Utan 12 milna marka studdi meiri-
hlutinn svæðafyrirkomulag, þar sem
svæðastofnunum — eins cg Norð-
austur-Atlantshafsfiskveiðanefndinni
— var ætlað að mæla fyrir um
verndarráðstafanir og „úthluta"-
kvótum, ef nauðsyn bar til. Utan 12
milna marka hefði þá land eins og
fsiand átt allt undir öðrum rikjum á
svæðinu, sem e.t.v. öll vildu stunda
veiðar á Islandsmiðum. Á ráðstefn-
unni 1958 mótmælti sendinefnd fs-
lands þessum kenningum. Út af fyrir
sig er ekkert við það að athuga, að
verndunarráðstafanir, sem sam-
komulag næst um, gildi bæði innan
og utan fiskveiðimarka, og i raun
væri annað skammsýni. Hitt er allt
annað mál að láta þjóðir, sem fisk-
veiðar stunda á fjarlægum miðum,
ákveða hlut strandrikisins á heima-
miðum þess. Og sjálf fiskveiðimörk-
in verður að ákveða á grundvelli
aðstæðna á staðnum, en ekki með
landhelgi eða fiskveiðimörkum, sem
ákveðin eru vegna hagsmuna þjóða,
sem veiða á fjarlæþum miðum, en
ekki með hliðsjón af hagsmunum
strandrikisins. En meirihlutinn á
ráðstefnunni I Genf studdi ekki fisk-
veiðimörk. er næðu lengra en 12
milur — jafnvel ekki i undan-
tekningartilvikum, þar sem hlutað
eigandi þjóð byggir afkomu sina á
fiskveiðum.
Af öllum þessum sökum voru engir
af Genfarsamningunum fullgiltir af
fslands hálfu, og fiskveiðimörkin
voru færð út í 12 mílur að sinni.
Mikil andstaða var gegn út-
færslunni, einkum af hálfu Bretlands
og Sambandslýðveldisins Þýzka-
lands. en samkomulag var gert við
þessi ríki, þar sem þau féllu frá
andstöðu sinni við útfærsluna. f sam-
komulaginu við Breta segir:
„Rikisstjórn fslands mun halda
áfram að vinna að framkvæmd
ályktunar Alþingis frá 5. maí 1959
varðandi úrfærslu fiskveiðitak-
markanna við fsland, en mun til-
kynna ríkisstjórn Bretlands slíka út-
færslu, með sex mánaða fyrirvara og
risi deila vegna slikrar útfærslu,
getur hvor aðili sem er skotið málinu
til alþjóðadómstólsins."
Samskonar samkomulag var gert
við Sambandslýðveldið Þýzkaland.
Þegar fiskveiðimörkin höfðu verið
færð út 1 12 milur árið 1958 og
1960-ráðstefnan hafði farið út um
þúfur, varð það stefna rikisstjórnar
Islands að bíða frekari þróunar á
alþjóðavettvanfi. Ljóst var, að
frekari þróun í þjóðarétti væri undir
þvi komin, að mjög mörg ný ríki
bættust i alþjóðasamfélagið, og talið
var líklegt, að tillögur um að kveðja
saman þriðju hafréttarráðstefnuna
til að ná stuðningi fyrir útfærslu
umfram 12 milur mundu ná tilgangi
sinum, án slíkrar þróunar. Önnur
riki, sem börðust ekki að í þessu efni
næstu tíu árin eftir Genfarráðstefn-
urnar og það sama er að segja um
önnur riki i öðrum heimshlutum. Það
var raunar ekki fyrr en á árinu
1970., að staðan hjá Sameinuðu
þjóðunum var orðin nægilega hag-
stæð, og þá ákvað allsherjarþingið
w6 m.a. fyrir tilhlutan fslands — að
fela sérstakri nefnd undirbúning
nýrrar hafréttarráðstefnu.