Morgunblaðið - 18.02.1975, Síða 12

12
Þegar menningarmálasamning-
urinn tók gildi fyrir rúmlega
þremur árum, gerðu menn sér
háar vonir um áhrif hans til aó
auka virkni hins norræna menn-
ingarsamstarfs. Nýtt skipulag
samstarfsins á vegum ríkisstjórn-
anna leysti af hólmi þá starfsemi,
sem farið hafði fram um 25 ára
skeið, einkum undir forustu norr-
ænu menningarmálanefndarinn-
ar, sem samstarfsstofnunar ríkis-
stjórnanna á þessu sviði. Sú starf-
semi, sem farið hefur fram sam-
kvæmt menningarmálasamningn-
um frá ársbyrjun 1972, er einkum
að því leyti frábrugðin fyrri skip-
an, að nú er unnt að meta verk-
efni, raða þeim í forgangsröð og
vinna að þeim á grundvelli heild-
arskipulags þar sem samstarfs-
stofnunin getur bæði átt frum-
kvæði um aðgerðir og annast
framkvæmdir þeirra.
„MENNINGARFJARLÖGIN“
Meðal mikilvægustu gagna um
hina samnorrænu starfsemi á
sviði menningarmála eru hin sam-
eiginlegu „norrænu menningar-
fjárlög“. Með þeim varð það kleift
að vinna markvisst frá ári til árs
að framkvæmd stefnumiða og
starfsáætlana. Gerð sameinaðrar
fjárhagsáætlunar um menningar-
málasamstarfið var eitt af allra
fyrstu verkefnunum, sem nýju
stofnanirnar hófust handa um
1972 og fyrstu „fjárlögin“ tóku
því til ársins 1973. Heildarfjár-
veitingin var þá 32 millj. danskra
króna. Næsta ár hækkaði hún í 35
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 18. FEBRUAR 1975
vígð var haustið 1974 og norrænu
Samastofnuninni I Norður-
Noregi, en vígsla hennar fór fram
að vori sama ár.
Einkennandi fyrir norrænt
menningarmálasamstarf tímabil-
ið 1972—1975 hefir þó verið
markviss viðleitni ráðherranefnd-
arinnar til meiri sveigjanleika,
aukinnar dreifingar starfseminn-
ar í þvl skyni að ná til sem fjöl-
mennastra hópa og yfirleitt sú
stefna að stuðla að starfsemi, sem
ekki er bundin við fastar stofnan-
ir.
ALMENN MENNINGARMÁL
Á sviði almennra menningar-
mála hefir þannig á þessu þriggja
ára tímabili verið unnt að veita
norrænu æskulýðssamstarfi veru-
legan stuðning. Gestaleikjastarf-
semi hefur verið komið í skipu-
legt horf og langþráður stuðning-
ur við þýðingar bókmennta
grannlandanna er nú hafinn.
Unnið er að því að undirbúa þátt-
töku fjölmennra almannasamtaka
í menningarsamstarfinu, svo og
sérstakt samnorrænt átak í þágu
þeirrar menningarmiðlunar sem
að börnum veit.
Aukið sjónvarpssamstarf innan
Norðurlanda hefir lengi verið
mönnum hugstætt og hafa í því
skyni farið fram umfangsmiklar
athuganir á árunum 1972 til 1974
á vegum stofnana menningar-
málasamningsins. I skýrslu ráó-
herranefndarinnar er gerð grein
fyrir meginatriðum tillagna, sem
fólgnar eru í nýframkomnu loka-
verkefnum. Með tillögum þeim,
sem ráðherranefndin hefur lagt
fyrir þetta þing um nýtt sam-
komulag um menningarsjóðinn,
fært til samræmis við nýjar að-
stæður, hefir nefndin viljað
leggja áherslu á, hversu mikil-
vægu hlutverki hún telur sjóðinn
hafa að gegna í norrænu menn-
ingarlífi. Ráóherranefndin kaus
að leita umsagnar Norðurlanda-
ráðs um málið áður en endanlega
veróur gengið frá texta samkomu-
lagsins og formleg umfjöllun þess
hafin í hverju einstöku landi.
SKIPULAG
Ráðherranefndin telur með
hliðsjón af þriggja ára reynslu, að
það skipulag menningarsam-
starfsins, sem ákveðið er í menn-
ingarmálasamningnum, sé hag-
kvæmt og hafi gefist vel. Sérlega
mikilsverð er, að dómi ráðherra-
nefndarinnar, hin fasta samvinna
við menningarmálanefnd Norður-
landaráðs. Bæði varðandi fjár-
lagaundirbúning og áætlanagerð
um samstarfið er haft samráð
milli menningarmálanefndarinn-
ar og ráðherranefndarinnar og
annarra samstarfsstofnana sam-
kvæmt menningarmálasamningn-
um.
Ráðgjafarnefndir ráðherra-
nefndarinnar, þrjár talsins, svo
og allar aðrar nefndir, stjórnunar-
hópar o.s.frv., sem starfa á grund-
velli menningarmálasamningsins,
eru trygging þess, að framkvæmd
samningsins sé í traustum tengsl-
um bæði við fjölmenna þjóðfé-
Niðurstöður norrænu menningarmála-
fjárlaganna 520 milljónir ísl. kr. 1975
Rœða Vilhjálms Hjálmarssonar
menntamálaráðherra sem flutt var
á íslenzku á Norðurlandaráðsþingi
millj. og á þessu ári, 1975, er
niðurstöðutala „menningarfjár-
laganna" 40 millj. danskra króna.
Leggja ber þó áherslu á, að starf-
semin sjálf og aukning hennar frá
ári til árs verður ekki mæld með
þessum fjárveitingatölum einum
saman. Ýmis viðfangsefni eru
kostuó með fjárveitingum í ein-
stökum löndum og margs konar
mikilsverður árangur af norrænu
menningarmálasamstarfi hefur
litil — stundum jafnvel engin —
áhrif á fjárlögin. Dæmi um slikt
er samstarfið um gagnkvæmt
gildi háskólaprófa á Norðurlönd-
um og samræming reglna um fjár-
hagsaðstoð við námsmenn. Enn-
fremur ber að nefna hina um-
fangsmiklu samvinnu um rann-
sókna- og þróunarstarf á sviði
fræðslumála. Hún styðst einungis
að litlu leyti við fjárveitingar í
„menningarfjárlögunum", en er
annars kostuð af hverju landi fyr-
ir sig. Arangur þessa starfs birtist
ekki sem afmörkuð samnorræn
starfsemi heldur gætir hans í því
starfi, sem unnið er í hverju ein-
stöku landi.
Samnorrænar stofnanir og ann-
að fastmótað samstarf, sem komið
hafði verið á laggirnar fyrir 1972,
hafa haldist við lýði eftir tilkomu
menningarmálasamningsins og fá
því nú fé i „menningarfjárlögun-
um“. Hin samræmda fjárlagagerð
og sú forgangsröðun, sem henni
fylgir hefir gert kleift að koma
við æskilegri yfirsýn og mati á
starfsemi þeirra stofnana, sem
fyrir voru. Með þessu móti hefur
starfseminni í ýmsum tilvikum
verið fenginn fastari skipan en
áður og á ýmsum sviðum hefur
reynst unnt að færa út kviarnar,
þar sem slikt hefur verið talið
nauðsynlegt. I nokkrum tilvikum
hefur matið leitt til rækilegrar
könnunar og athugana á framtíð-
arstarfi og markmiðum.
Ýmis ný starfsemi hefir einnig
verið tekin í „menningarfjárlög-
in“ á þessum þremur árum.
Tveimur nýjum fastastofnunum
hefur verið komið á fót, norrænu
eldfjallastöðinni á Islandi, sem
áliti sjónvarpsnefndar þeirrar, er
ráðherranefndin skipaði. Álitið i
heild er lagt fram sem fylgiskjal
með skýrslu ráðherranefndarinn-
ar fyrir árið 1974 og afstaða Norð-
urlandaráðs til tillagna sjónvarps-
nefndarinnar mun skipta miklu
varðandi framhaldsmeðferó máls-
ins.
Að því leyti sem aukningu verð-
ur við komið á sjónvarpssamstarf-
inu á Norðurlöndum mun hún
hafa í för með sér, að svonefnd
jaðarsvæði fái kost á umfangs-
meira menningarefni en hingað
til. Þetta er þó ekki eina dæmið
um ráðstafanir sem beinast að
þessum svæðum. Sama stofnunin,
sem nú er tekin til starfa af full-
um krafti, treystir grundvöll
menningarstarfs og annarrar
samvinnu varðandi málefni
minnihlutahóps, sem byggir víð-
lent svæði í þremur löndum. Von-
ir þær sem bundnar voru við
starfsemi Norræna hússins i
Reykjavík hafa fyllilega ræst, og
m.a. með hliðsjón af reynslunni
þaðan hefur verið gerð áætlun
um norræna menningarmiðstöð í
Þórshöfn i Færeyjum.
Annað mál, sem unnt verður
væntanlega að taka ákvörðun um
áður en mjög langt líður, er fram-
tíðarskip.ulag samstarfs á sviði
myndlistar.
FRÆÐSLUMÁL
Á sviði fræðslumála hefur
menningarmálasamningurinn
haft í för með sér, að fastri skipan
hefur verið komið á samstarfið i
þessum efnum. Fyrstu árin hafa
aðgerðirnar einkum miðast við
grunnskólastigið og hafa þar
myndast skilyrði til árangursríks
norræns samstarfs, sem reynst
getur mikilsvert bæði fyrir al-
menna áætlunargerð í skólamál-
um landanna og hið daglega
skólastarf. Hið umfangsmikla
samhæfingar- og þróunarstarf,
sem m.a. hefur leitt til margvís-
legra tillagna og álitsgerða, tekur
til forskóla, grunnskóla, fræðslu
fullorðinna, sérskóla og stjórn-
sýslu á sviði fræðslumála. Með því
að beita sameinuðum kröftum að
meðferð þróunarvandamála og
nýta samanlagða reynslu í fimm
löndum hefur nú þegar myndast
mikilsverður grunnur að þróun
skólans á innlendum vettvangi.
Og unnt er að efla hið norræna
samstarf enn frekar til að auð-
velda hagkvæma nýtingu mann-
afla og aðstöðu með samhæfingu
innlends og samnorræns þróunar-
starfs. Næsta verkefni er átak á
sviði fullorðinsfræðslu, fram-
halds- og endurmenntunar, svo og
starfsmenntunar og háskólanáms.
VÍSINDARANNSÓKNIR
Á sviði vísindamála hefur um
langan aldur þróast víðtækt sam-
starf. Það er líka á þessu sviði,
sem mest hefur kveðið að föstum
samstarfsstofnunum, svo sem
fram kemur m.a. í norrænu menn-
ingarfjárlögunum. Þær sam-
starfshugmyndir, sem fram-
kvæmdar hafa verið fram að
þessu, hafa hins vegar í mörgum
tilvikum beinst að fremur þröngt
afmörkuðum sérsviðum. Framtíð-
arþróun vísindasamstarfs á Norð-
urlöndum ætti ekki eingöngu og
raunar ekki fyrst og fremst að
miða að því að koma á fót föstum
samnorrænum rannsókna- og
samstarfsstofnunum, heldur
fremur beinast að samstarfi um
tíltekin rannsóknaverkefni og —
mun meira en hingað til — að
almennum aðgerðum í því skyni
að stuðla að auknum vísindaleg-
um samskiptum milli vísinda-
manna og rannsóknastofnana á
Norðurlöndum.
Þess gætir nokkuð að sérstak-
lega hinir yngri vísindamenn láti
sér sjást yfir þá möguleika, sem I
boði eru í grannlöndunum en
stofni fremur til tengsla við rann-
sóknarstarfsemi, sem fram fer ut-
an Norðurlanda. Þetta verður
ekki einungis skýrt með því að
þörfin á fjölþjóðlegum samskipt-
um fer sívaxandi. I mörgum til-
vikum eru það að verulegu leyti
önnur atriði, sem úrslitum ráða.
Fyrir samstarfsstofnanir þær,
sem komið hefur verið á laggirnar
samkvæmt menningarmálasamn-
ingnum, ætti það að vera brýnt
verkefni að örva til aukinna sam-
skipta innan Norðurlanda. Með
samskiptum af þessu tagi fást
skilyrði fyrir sameiginlegu rann-
sóknaumhverfi, sem getur orðið
grundvöllur að frekari eflingu
visindasamstarfs á Norðurlönd-
um.
RAÐSTOFUNARFJÁRVEITING
OG MENNINGARSJÓÐUR
NORÐURLANDA
Ákveðið var þegar árið 1971, að
í norrænu „menningarfjárlögun-
um“ skyldi sérstök f járveiting ætl-
uð til ráðstöfunar fyrir ráðherra-
nefndina. Þessi fjárveiting, 5—6
millj. danskra króna á ári, hefur
reynst mjög mikilvæg, sérstak-
lega fyrir starfsemi, sem ráð-
herranefndin hefur átt frum-
kvæði að, svo og til tilraunastarfs.
Reynslan hefur orðið sú, að eóli-
leg verkaskipting hefur smám
saman þróast milli ráðherra-
nefndarinnar og ráðstöfunarfjár
hennar annars vegar og menning-
arsjóðsins hins vegar. Þessa
verkaskiptingu hefur ekki þurft
að valdbjóða. Það hefur talist eðli-
legt að ráðherranefndin kostaði
af ráðstöfunarfé sínu starfsemi,
sem með einhverjum hætti er
tengd opinberri stjórnsýslu á
Norðurlöndum eða algjörum nýj-
ungum, sem ráðherranefndin hef-
ur ákveðið að efna til. Starfsemi
menningarsjóðsins beinist að
hinu frjálsa menningarstarfi, fé-
lagssamtökum og óhefðbundnum
lagshópa og við þá aðila, sem sér-
þekkingu hafa á hinu víðtæka
sviði, sem menningarmálasamn-
ingurinn spannar. Ráðherra-
nefndinni er ánægja að þeirri
staðreynd, að hin skipulögðu
tengsl samstarfsstofnananna við
Norrænu félögin hafa í för með
sér þátttöku mikils fjölda manna í
starfseminni.
Norræna menningarmálaskrif-
stofan gegnir undirstöðuhlut-
verki í samstarfskerfinu. Þegar
menningarmálaskrifstofan tók til
starf fyrir rúmum þremur árum,
var ekki unnt að sjá nákvæmlega
fyrir, hversu umfangsmikil starf-
semin mundi verða. Verkefni
skrifstofunnar var í upphafi að-
eins hægt að marka í megindrátt-
um, en nú, að þremur árum liðn-
um, hafa einstök atriði verið mót-
uð og starfsemi skrifstofunnar
gengur vel. An skrifstofu, sem
veldur verkefnum sínum og er
þar með fær um að sjá ráóherra-
nefndinni fyrir nauðsynlegum
undirstöðugögnum fyrir starf-
semi hennar, væri ókleift að ná
þeim markmiðum, sem að er
stefnt með menningarmálasamn-
ingnum.
Að endingu vil ég vekja athygli
á þeim „stefnumióum fyrir norr-
ænt menningarmálasamstarf",
sem ráðherranefndin samþykkti I
desember 1974 og Norðurlanda-
ráði er gerð grein fyrir í sérstöku
fylgiskjali með skýrslu ráðherra-
nefndarinnar. Með þessari leið-
söguáætlun eru markaðir megin-
drættir starfsins á næstu árum án
ákveðinna tímamarka. Með stoð í
þeim greinimörkum og megin-
sjónarmiðum, sem þar er lýst, er
tryggður fastur grunnur undir
hina árlegu greinargerð fyrir
starfsáætlun nánustu framtíðar,
jafnframt því að unnt verður að
taka með skjótum hætti tillit til
nýrra samstarfshugmynda og
hnika til fyrri áætlunum. Mikil-
vægur liður í áframhaldandi áætl-
anagerð verður sú þátttaka af
hálfu Norðurlandaráðs, sem gert
er ráð fyrir í menningarmála-
samningnum.