Morgunblaðið - 22.03.1975, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. MARZ 1975
hæð
tn
▲
8 -
6
4
2
Mynd 1. Dcismi um myndurr
hitcihvarfa við jörðu
að nacturlagi.
nótt J '\ dagur
, ''S J1
L kl__A—l
-10" 0" 10*20" hitastig
Hitafar
í lofti
nœst jörðu
—Frosthætta
Hér verður i örstuttu máli greint
frá hitafari i lofti næst jörðu að
sumarlagi og hættu á næturfrost-
um.
Yfirborðslög jarðar hafa yfirleitt
litla varmaleiðni. Varmi sólgeisl-
lægsta hita sólarhringsins, er
stærst við yfirborð, en minnkar, er
ofar dregur.
Gott dæmi um hitafar á heiðrik-
um degi má sjá á 2. mynd, en hún
sýnir lágmarkshita nætur og há-
Mynd 2. Hómarks- og lágmarkshiti að Sóllandi í neðstu 2 metrum loft-
hjúpsins á heiðskirum degi, 6. júlí 1968.
unar að degi til dreifist þvi litið til
dýpri laga, en þunnt yfirborðslag
tekur miklum hitabreytingum frá
degi til nætur, einkum þegar létt-
skýjað er. Á sólríkum sumardegi
verður hiti við yfirborð hár. Sið-
degis tekur hann þó að lækka
aftur, er útgeislun frá jörð nær
yfirhöndinni. Útgeislunin er ósýni-
leg langbylgjugeislun, sem veldur
þvi, að yfirborðið kólnar ört og
einnig það loft, sem næst er jörðu,
einkum ef vindur er hægur. Lægst
verður hitastigið við sólarupprás,
en snemma nætur er svo komið,
að hiti er lægstur við yfirborð, en
hækkar með hæð í neðsta laginu,
þar til hið almenna hitafall tekur
við hærra uppi (sjá 1. mynd). Er
þetta lag nefnt hitahvarf við jörð.
í skýjuðu veðri er útgeislun frá
yfirborði reyndar svipuð og i heið-
rikju, en hún sleppur ekki óhindr-
að út i geiminn. Skýin nema i sig
geislunina og senda sina eigin
langbylgjugeislun i staðinn niður
til jarðar. Varmatap við yfirborð
verður óverulegt og kólnun þess
vegna litil.
Mikill vindur kemur í veg fyrir
myndun hitahvarfa (þrátt fyrir
heiðríkju) á þann hátt, að hann
feykir burt því lofti, sem er að
kólna við yfirborð og flytur að
annað hlýrra. Nýtt og nýtt loft
kólnar við snertingu við yfirborð-
ið. hver ögn kólnar litið, og ekkert
hitahvarf myndast. í hægvirði er
það aftur á móti sama loftið. sem
er að kólna alla nóttina og kólnar
þvi mikið.
Af þvi, sem sagt hefur verið að
framan má marka, að dagleg hita-
sveifla, þ.e. bilið milli hæsta og
Hætta á næturfrosti fer einnig
mjög eftir landslagi. Kalt loft er
þyngra en hlýtt og streymir þvi
ætið til lægstu staða líkt og vatn.
Lægðum, dalbotnum og flatlendi
er þvf meiri hætta búin en hallandi
landi (sjá 3. mynd).
Unnt er að verjast næturfrost-
um á ýmsan hátt. en oftast er það
kostnaðarsamt. Flestar aðferðir
miða að því að draga úr eða koma
i veg fyrir myndun hitahvarfa við
jörð. Þessar aðferðir eru helztar:
veður
markshita dagsins i neðstu tveim
metrum lofthjúpsins 6. júlí 1968
að Sóllandi i Reykjavik Nætur-
frost var við jörð þessa nótt, þótt i
júli væri. I 5 sm hæð yfir grasi
komst hitastig niður i -r-2° til
-j-3°C, enda þótt i 2 m hæð kæm-
ist hiti ekki niður i 5°C. Að degi til
varð hiti hins vegar hæstur næst
yf irborði.
Næturfrost eyðileggja árlega
mikil verðmæti fyrir bændum víða
um heim. Á Íslandi eru það eink-
um þeir, sem stunda kartöflurækt,
sem verða fyrir skaða. Augljóst er
af 2. mynd, að hætta getur verið á
næturfrostum I gróðurhæð, enda
þótt hiti sé vel yfir frostmarki i 2
m hæð, en i þeirri hæð er hitastig
mælt við almennar veðurathugan-
ir. Dæmi eru til, að lægsti hiti
nætur geti orðið 10° lægri í 5 sm
hæð en í 2 metra hæð, þegar
skilyrði til mýhdunar hitahvarfa
eru góð, en þau eru einkum heið-
rikja og hægur vindur.
Við þau hitaskilyrði, sem við
búum við hérlendis er veruleg
hætta á næturfrostum alla sumar-
mánuði, en minnst þó um mitt
sumar, þegar dagur er lengstur.
h:eö
eftir MARKUS
Á. EINARSS0N
a. Yfirbreiðslur. Gróður er t.d.
hulinn með plastdúk.
b. Ræktunarsvæði er lagt reyk
eða þoku með þar til gerðum tækj-
um. Þetta hindrar útgeislun.
c. Blástur. Loftinu í gróðurreit-
um er komið á hreyfingu með
blásurum eða viftum. Aukin hreyf-
ing loftsins veldur blóndun kalda
loftsins við hlýrra loft ofar og
dregur þannig úr frosthættu.
d. Upphitun. Fjölda ofna er
komið fyrir á gróðursvæðunum,
og hita þeir upp loftið næst jörðu.
e. Úðun. Gróðurinn er úðaður
með vatni á meðan næturfrostið
stendur. Vatnið frýs á blöðum jurt-
anna og við það losnar varmi, sem
heldur hitastigi blaðanna við frost-
mark. Þessi aðferð kemur þvi að-
eins að gagni, að frost sé vægt og
standi stutt. Oða verður stöðugt
meðan frostið stendur, en verði
það of langur timi má reikna með,
að ísingin verði of mikil og þung
fyrir blöðin.
Enn er ónefnd mikilvæg, en
óbein vörn gegn næturfrostum, en
það er skynsamlegt val garð-
stæða, t.d. með tilliti til áhrifa
landslags, sem áður voru nefnd.
Að lokum má svo geta þess, að
áhrif vindhraða á myndun hita-
hvarfa við jörð gera það að verk-
um, að hætta á næturfrostum er
að öðru jöfnu meiri i skjóli en á
bersvæði. Hins vegar leiðir skjólið
til hagstæðari hitaskilyrða að degi
til.
Sjómanna-
almanakið
Um miðjan desember í haust
kom út 50. árg: Sjómanna-
almanaksins á vegum Fiski-
félags Islands.
Það er lítið vitað um skipastól
landsmanna á fyrri timum
annað en það að hann breyttist
lítið öldum saman. Mér er ekki
kunnugt um neina heildartaln-
ingu á skipastólnum fyrr en þá
sem Ölafur Stephensen gerði
1770 og þá var hann sem hér
segir:
2 tólfæringar, 10 teinæringar,
386 áttæringar, 310 sexæringar,
223 fimm mannaför, 278 fjagra
mannaför, 41 þriggja manna-
far, 695 tveggjamannaför og 5
eins manns kænur. Fjöldinn er
ekki lítill en lestatala þessa
flota hefur ekki verið há.
Likast til gefur þetta nokkuð
góða mynd af flotanum um
margar aldir eða allt fram á
19du öldina (1859—79) að þil-
skipin komu til sögunnar. 1
búnaðarskýrslum 19du aldar er
að finna tölur um skipaeignina
en ekki telja vísir menn þær
tölur ýkja nákvæmar. 1879 fell-
ur talning alveg niður og er svo
um tveggja áratuga skeið eða
þar til 1898 að skipaeignin er
talin í landhagsskýrslunum, en
ekki veit ég hvort sú talning
hefur verið nákvæmri en áður í
búnaðarskýrslunum. Þetta
voru jafnframt aflaskýrslur og
þar er t.d. Coot, fyrsti togarinn
okkar færður með afla árið
áður en hann kom til landsins.
Stjórnarráðið tók við skipa-
skráningunni 1914 og annaðist
hana þar það fó) Fiskifélaginu
verkið 1925. Ekki voru menn
ánægðir með hvernig þetta
verk var unnið af stjórnarráð-
inu og Guðbrandur Jónsson
fjallar svo um það i riti sínu
Fiskifélag íslands 1911—36. „A
Fiskiþingi hafði nefnd ein
kvartað undan frágangi á fiski-
manna almanaki þvi, sem
stjórnarráðið hefur gefið út að
undanförnu og var sú umkvört-
un vafalaust á rökum byggð.
Ritið var bæði ónákvæmt og
frágangur þess að öðru leyti
óheppilegur . . ..“
Það reyndist til mikilla bóta
að fela Fiskifélaginu útgáfuna
enda vann sá mæti maður,
Sveinbjörn Egilsson það verk
fyrstur og með honum Arnór
Guðmundsson, skrifstofustjóri
Fiskifélagsins, að því er segir í
formála fiskimálastjóra fyrir
útgáfu 50. árgangsins. Arnór
annaðist síðar útgáfuna til
fjölda ára eða þar til Þórarinn*
Árnason, nú framkvæmdastjóri
Aflatryggingasjóðs tók við
henni 1961. Siðan 1970 hefur
Guðmundur Ingimarsson full-
trúi séð um útgáfu almanaks-
ins.
Almanakið er nauðsynleg
handbók um borð í öllum ís-
lenzkum skipum. Þar er að
finna fjölmargar töflur og upp-
lýsingar, sem menn þurfa dags-
daglega að fletta uppá. Það er
sífellt að bætast i almanakið
upplýsingar eftir því sem þörf
er á og i ljós kemur að þurfa að
vera þar og er þetta nú orðin
bók uppá nær 600 síður. Skipa-
skrá er enn i almanakinu, þó að
Siglingamálastofnunin gefi
einnig út skipaskrá hin síðari
ár. Þetta gæti nú virzt kostn-
aðarsamur tvíverknaður. Það
er þó ekki fyllilega svo. Það er
nú fyrst að þaö er eðlilegt að
skipaskrá fylgi með öðrum
upplýsingum i handbók fyrir
sjómenn, en einnig kemur það
til að skipaskrá Fiskifélagsins
er unnin með öðrum hætti en
skipaskrá Siglingamálastofnun-
arinnar.
Siglingamálastofnunin færir
sina skrá eftir löggerningum,
þannig að skip fer ekki út af
þeirri skrá né kemur inná hana
eða skiptir um eigendur fyrr
það hefur gerzt með formlegum
hætti lögum samkvæmt. Skipa-
skrá Fiskifélagsins er afturá-
móti byggð á upplýsingum frá
trúnaðarmönnum félagsins á
hinum ýmsu stöðum og upplýs-
ingum sem ritstjóri almanaks-
ins aflar sér. Ef hann til dæmis
veit fyrir vist að eigendaskipti
hafa orðið að skipi, þó að svo sé
ekki orðið með formlegum
hætti, þá eignar hann hin-
um nýju eigendum skipið
vegna þess, að reynsla er feng-
in fyrir því að þetta getur dreg-
izt árum saman að eigenda-
skiptin verið lögformleg og það
veldur mönnum baga í viðskipt-
um að vita ekki, hver raunveru-
lega á skipið og ábyrgur fyrir
útgerð þess. Siglingamálastofn-
unin getur vitaskuld ekki haft
þennan hátt á og í raun og veru
sýnist mér að báðar skrárnar
eigi rétt á sér. Hins vegar sé
álitamál, hvort hægt væri að
samræma þær. Það held ég
væri erfitt verk og kemur það
margt til.
eftir ÁSGEIR
JAKOBSSON