Morgunblaðið - 24.07.1976, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. JULÍ 1976
llm GILAG-EYJAKLASA
Rússneska Nóbelsskáldið Alexander
Solzhenitsyn og kona hans.
eftir rússneska sagnfræðinginn
Ritdómur
Roy Meíveíev
Solzhenitsyfls
SÍÐAST LIÐINN ÞRIÐJUDAG BIRTI Þjóðviljinn, án tilvitnana
meinta gagnrýni rússneska sagnfræðingsins Roy Medvedev á
niðurstöðum og skoðunum Nóbelsskáldsins Alexanders
Solzhenitsyns Af frásögnum Þjóðviljans má draga þær álykt-
anir að Roy Medvedev sé í öllum meginatriðum á öndverðum
meiði við Solzhenitsyn Hér er hallað réttu máli eða um
vísvitandi rangtúlkun að ræða Hér á eftir verður birtur
orðréttur ritdómur sagnfræðingsins Roy Medvedev um Gulag-
eyjaklasa Solzenitsyns, svo lesendur Morgunblaðsins geti séð,
hver voru viðbrögð og skoðanir hans um þessa umræddu bók
og höfund hennar. í þessum ritdómi Medvedev er tekin mjög
jákvæð afstaða til bókar Solzhenitsyns, þrátt fyrir nokkra
hnökra, sem hann telur vera á henni Ritdómurinn er jafnframt
svar við margháttuðum rógi sovézkra blaða um bókina, sem
Þjóðviljinn hefur verið að endursegja með lævislegum hætti
lengi undanfarið. Af lestri þessa rítdóms má öllum Ijóst vera,
hve lágt málgagn Alþýðubandalagsins getur lagzt í þjónslund
sinni við sovézkan áróður, sbr. svokallaða þriðjudagsgrein í
Þjóðviljanum 21 júlí sl
Rússneski sagnfræðingurinn Roy
Medvedev.
í GREIN þessari hef ég einfaldlega reynt að láta í Ijós í
stuttu máli fyrstu viðbrögð og skoðanir mfnar á bók
Alexanders Solzhenitsyns. Þennan fyrirvara geri ég ekki
einvörðungu með það f huga, að höfundurinn hefur einung-
is gefið út fyrsta bindi af þremur eða fjórum, heldur einnig
vegna þess að það sem þegar hefur birzt er of viðamikið til
að henda það á lofti, vega og meta f einni svipan. Bók
Solzhenitsyns er þrungin óhugnanlegum staðreyndum,
sem erfitt er að tileinka sér jafnvel þótt I smærri skömmt-
um væru. Hún hefur að geyma lifandi lýsingar á örlögum
hundruða einstaklinga, óvenjulegum og hörmulegum ör-
lögum, sem þó eru svo dæmigerð fyrir sfðastliðna áratugi.
Það er bók full af vangaveltum og athugasemdum, sumar
eru djuphugsaðar og raunsannar, aðrar e.t.v. ekki alltaf
nákvæmar, en allar eiga þær rætur sfnar að rekja til hinna
gffurlegu þjáninga, sem tugir milljóna urðu að þola og sem
eiga sér enga hliðstæðu f margra alda sögu þjóðarinnar.
Enginn er samur maður er hann sleppur út úr hinum
hræðilega ..eyjaklasa". þrælkunar og fangabúðum Stal-
fns, og áður en hann lenti þar inni, ekki aðeins hvað aldur
og heilsu varðar, viðhorf til lífsins og náungans hafa einnig
breytzt. Ég er þeirrar skoðunar, að enginn verði samur
maður, er hann rfs úr sæti sfnu eftir að hafa lesið bókina,
og hann var, þegar hann settist niður og opnaði hana á
fyrstu sfðu. Að þessu leyti er einfaldlega ekkert að finna,
hvorki f rússneskum bókmenntum né f heimsbókmenntun
um, sem ég get jafnað við bók Solzhenitsyns.
STAÐREYNDIRNAR, SEM
SOLZHENITSYN BYGGIR FRÁSÖGN
SÍNAÁ.
I. Soloviev nokkur ritaSi grein i „Pravda" (14. janúar
1974) og segir þar, að atburSirnir. sem segi frá i bók
Solzhenitsyns séu ósannir, ávöxtur sjúklegs ímyndunarafls
eða raetnar sógufalsanir höfundarins . . . Petta eru að
sjálfsogðu ósannindi. Ég get að visu ekki fallizt á sumar
sogutúlkanir og ályktanir Solzhenitsyns. En rétt er að
leggja á það rika áherzlu. að öll grundvallaratburðarás, sem
hann rekur i bókinni, og einkum öll hin nákvæmari frásögn
hans af lifi fanga og kvalræði fanga allt frá handtöku til
dauða (eða i fágætum tilvikum unz þeir eru látnir lausir) er
sannleikanum samkvæm.
Auðvitað er óhjákvæmilegt. að f svo yfirgripsmiklu
listrænu rannsóknarverki, sem byggir á eigin reynslu
höfundar svo og á vitnisburði og frásögnum (frá fyrstu
hendi eða hermdum eftir öðrum) meira en tvóhundruð
fyrrverandi fanga, leynist nokkur ónákvæm atriði. Pað ber
að hafa I huga, að Solzhenitsyn var nauðugur einn kostur
að rita þessa bók með fyllstu leynd, hann átti þess ekki
einu sinni kost að ræða efni bókarinnar viðhína fjölmörgu
nánu vini sína áður en hún var gefin út. En f svo
umfangsmiklu verki, sem hér um ræðir, eru þessi óna
kvæmu atriði svo fá, að þau skipta engu máli. Ég tel t.d. að
nauðungarflutningarnir frá Leningrad (Kirovlotan")
1934—5 hafi verið smærri f sniðum en Solzhenitsyn gefur
til kynna Tugir þúsunda voru fluttir á brott en ekki
fjórðungur borgarbúa, en borgin var þá þegar orðin stór-
borg og taldi meira en tvær milljónir fbúa. Ég hef ekki
heldur neina nákvæma tölu á takteinum; ég byggi einungis
á upplýsingabrotm og eigin ágfzkun (ég bjó f Leningrad f
fimmtán ár) Pað er sömuleiðis erfit að treysta orðum hins
nafnlausa sogumanns, sem sagði Solzhenitsyn frá þeim
ávana Ordzhonikidzes að láta tvær skammbyssur liggja á
borði sfnu aðra til hægri hina til vinstri, þegar hann ræddi
við hina gómlu verkfræðinga. Til að þefa uppi menn, sem
höfðu verið embættismenn I skrifstofubákni keisaraveldis-
ins (reyndar ekki alla, heldur fyrst og fremst þá sem höfðu
starfað að löggæzlu og dómsmálum. svo sem f herlögreglu
og skyldum greinum) þurfti G.P.U. (öryggislögreglan) ekki
að beita fyrir sig tilviljanakenndum ábendingum hinna og
þessara. Nafnalista yfir alla slfka einstaklinga gat aðfinna f
skjalasögnum sveitarstjórna og opinberum handbókum. Ég
tel að Solzhenitsyn geri of mikið úr fjölda þeirra bænda,
sem fluttir voru nauðugir frá býlum sfnum. meðan verið var
að koma samyrkjubúskap á (fimmtán milljónir). Ef við
teljum saman fórnarlömb þessara nauðungarflutninga og
þá sem urðu hungurmorða á árunum 1932—3 (I Úkrafnu
einni saman ekki færri en þrjár til fjórar milljónir) gætum
við þa fengið út tölu, sem er nokkru stærri en sú sem
Solzhenitsyn nefnir. Eftir dauða Stalfns voru um hundrað
en ekki einungis tfu yfirmenn M.B.G. — M.V.D. (öryggis-
og leyniþjónustunnar) hnepptir f fangelsi eða skotnir (f
nokkrum tilvikum án þess að fram færu opinber réttar-
höld). En einnig sú tala er óveruleg f samanburði við hinn
mikla fjölda glæpamanna úr öryggislögreglu og leyniþjón-
ustu, sem haldið hafa fullu frelsi og jafnvel verið falin
margs konar ábyrgðarstörf sfðar. Árin 1936—7 var Buk-
harin ekki f stjómmálanefndinni. eins og Solzhenitsyn
ritar, heldur var hann kjörfulltrúi i miðstjórn flokksins.
En öll þessi ónákvæmu atriði — og reyndar nokkur fleiri
— skipta gjörsamlega engu máli f hinu listræna rannsókn-
arverki. sem Solzhenitsyn hefur hugkvæmst að vinna svo
feikna stórt f sniðum. Hins vegar eru einnig fleiri „hnökr-
ur" á verknu, sem Solzhenistsyn sjálfur tfundar f tileinkun-
arforspjalli bókarinnar: Hann hefur ekki „séð allt" sjálfur.
hann „man ekki allt" og hann hefur ekki „skynjað allt".
Hann segir t.d. frá handtöku kósakkanna á þriðja áratugn-
um, en þeim höfðu þá áður verið gefnar upp sakir og þeir
endurheimt borgararéttindi sfn. En herferðin sem var farin
til að flæma burt kósakkana og ógnin sem þeir sættu við
Don í Úralhéruðum veturinn og vorið 1919 höfðu jafnvel
miklu hræðilegri afleiðingar en hann gefur f skyn. Sú
herferð stóð vissulega einungis rétt tvo mánuði, en hún
hafði þau áhrif að borgarastyrjöldin með öllum sfnum
öfgum dróst a.m.k. ekki minna en heilt ár á langinn og
leiddi til þess að hersveitum hvftliða barst liðsauki fleiri
tylfta riddaraliðssveita. Þegar fimm hundruð gfslar voru
skotnír f Leningrad, en þeim atburði voru gerð skil f
tveimur Ifnum f vikuriti leyniþjónustunnar, þá . . . Til að
lýsa öllu þessu þarf að rita miklu fleir bækur. Ég vænti þess
að þær verði skrifaðar.
Á sama tfma og „Pravda" reynir að halda þvf fram að
atburðalýsing Solzhenitsyns sé ósönn, velur „ Literaturnaia
gazeta" (16. janúar 1974) sér það hlutskipti, að reyna að
sannfæra lesendur sina um að bók Solzhenitsyns hafi
engan nýjan boðskap að flytja. Það er einnig rangt. Pótt ég
sé búinn að rannsaka Stalfntfmabilið f meira en tfu ár,
rakst ég á mjög margt f bók Solzhenitsyns. sem ég ekki
vissi áður. Burt séð frá gamalreyndum fyrrverandi föngum
úr þrælabúðunum efast ég um að nokkur sovétborgari,
jafnvel ekki þeir, sem muna vel tuttugasta og tuttugasta
og annað flokksþing kommúnistaflokks Sovétrfkjanna. geri
sér grein fyrir tfunda hluta þeirra staðreynda. sem Solzhen-
itsyn rekur. Ungt fólk hefur jafnvel ekki hugmynd um
hundraðasta hluta þessarar sögu.
FRÁSÖGN SOLZHENITSYNS UM
VLASÓVÍTA.
Margir greinarhöfundar, sem rita í sovézk málgögn,
halda þvi f ram, að Solzhenitsyn afsaki, hvftþvoi eða jafnvel
upphefji Vlasóvíta. Slfkt eru visvitandi og illgjarnar rang-
færslur. Solzhenitsyn skrifar f Gulag-eyjaklasanum. að
Vlasóvftar hafi orðið ógæfusamir málaliðar Hitlerssinna. að
„það hefði mátt ákæra þá fyrir landráð", að þeir hafi
i gengið I lið með óvinahernum og barizt f fremstu vfglfnu
þeirra f örvflnun hinna dauðadæmdu. Solzhenitsyn og
herdeild hans slapp naumlega við gjöreyðingu f Austur-
Prússlandi, þar sem Vlasóvftar veittu þeim aðför. En
Solzhenitsyn dregur alls ekki upp of einfalda mynd af
sérstöðu Vlasóvfta og annarra áþekkra hersveita f herliði
fasista.
Margir okkar rekja upphaf einstæðrar persónulegrar
harmsögu til mismunandi lota f hinum fjölmörgu ofsóknar-
lotum Stalfnista. Mér er kunnugt um. að fyrir Ijóðskáldið
Alexander Tvardovskf var „brottflutningur sjálfseignar-
bændanna" einmitt slfk ofsóknarlota. þá var faðir hans
fluttur nauðugur á brott. Faðir hans var starfsamur ósér-
hlffinn bóndi af fátæku bergi brotinn, sem skömmu áður
hafði barizt sem hermaður f rauða hernum og stutt ráð-
stjóm til valda. Hann var fluttur nauðugur ásamt altra
fjölskyldu sinni austur fyir Úralfjöll. Aðeins miðsonur hans
slapp af hreinni tilviljun við þessi sömu örlög; hann hafði
þá þegar flutzt að heiman til að stunda nám f borginni. Þá
lá fyrir honum að verða stórskáld þjóðarinnar. Hinn ungi
Tvardovskf var nauðbeygður til að afneita föður sfnum.
Hann lýsir öllu þessu f sfðasta Ijóði sfnu „Réttur minning-
anna".
Fyrir fjölskyldu mína voru það ofsóknirnar 1937—8,
sem urðu upphaf hinnar persónulegu harmsögu, einkum
hreinsanirnar meðal foringja og embættismanna rauða
hersins. í þeim hreinsunum var faðir minn handtekinn og
lét llfið. Hann var foringi og fyrirlesari f her- og stjórnmála
skóla hins rauða hers verkamanna og bænda. Allir þessir
menn voru einlægir stuðningsmenn ráðstjórnar og meiri-
hlutaflokksins bolsévika); þeir höfðu barizt f borgara-
styrjöldinni. og þess vegna hef ég ávallt litið á þá sem
rómantfskar hetjur, og ég mun aldrei trúa þvf, að þeir hafi
verið „óvinir fólksins".
Fyrir Solzhenitsyn er það ekki handtaka hans sjálfs, sem
verður honum þungamiðja persónulegrar harmsögu, heldur
hin grimmilegu og hræðilegu örlög, sem urðu hlutskipti
milljóna sovézkra stríðsfanga, jafnaldra hans. sona bylting-
arinnar. mannanna, sem voru kjarninn f her okkar f júnf
1941. Pessi her var gjörsigraður og umkringdur þegar á
fyrstu dögum og vikum styrjaldarínnar vegna glæpsam-
legra mistaka Stalfns. sem hafði látið undir höfuð leggjast
að búa herinn og landið undir styrjöld; vegna hinna fráleitu
og kjánalegu skipana. sem Stalín gaf á allra fyrstu dögum
strfðsins; vegna þess að hann brást f stöðu sinni f fyrstu
viku átakanna; og vegna skorts á reyndum herforingjum og
herráðsmönnum, en þeim hafði Stalfn þá nýverið látið
farga. Prjár milljónir hermanna voru teknir til fanga á
þessum dögum og um ein milljón nokkru síðar f „suðukötl-
unum": Viazma, Kharkov, Kerchskaga og Volkhov. En
stjóm Stalfns sveik einnig hermenn sfna I fangavistinni
með þvf að neita að viðurkenna undirskrift (keisaradæmis-
ins) Rússlands undir hinni alþjóðlegu samþykkt um með-
ferð strfðsfanga, en af þvi leiddi, að sovézkir fangar hlutu
enga aðstoð alþjóðlega rauðakrossins og voru ofurseldir
hungurdauða f þýzkum einangrunarbúðum. Pá fanganna,
sem lifðu fangavistina af, sveik Stalfn einu sinni enn þá
eftir að sigur var unninn, þá voru þessir menn nær allir
handteknir að nýju og sendir til að fylla tölu fbúanna f
Gulag-eyjaklasanum. . . Þessi þreföldu svik við eigin her-
menn álftur Solzhenitsyn alvarlegasta og fyrirlitlegasta
glæpinn, sem stjóm Stalfns framdi; sá glæpur á sér enga
hliðstæðu f þau þúsund ár, sem rússneskt rfki hefur verið
til. Solzhenitsyn segir sjálfur: „Mér fannst þessi saga um
milljónir rússneskra strfðsfanga nfsta mig og njörva f eitt
skipti fyrir öll eins og kakkalakka sem er negldur með
prjóni."
Einungis tfundi hver strfðsfangi gekk f lið með Vlasóv, f
þýzkar löggæzlusveitir, f sveitir verkamanna eða gerðust
Framhald á bls. 19