Morgunblaðið - 15.08.1976, Blaðsíða 18

18
MORGL’NBLAÐIÐ, SLNNLDAGUR 15. AGLST 1976
Medvedev um Gulag-eyjaklasa Solzhenytsyns:
Kommúnistabyltingin
skref út í óvissuna
LAUGARDAGINN 24. júli sl.
birti Morgunblaðið fyrsta hluta
ritdóms rússneska sagn-
fræðingsins Roy Medvedevs
um ritverk Solzhenistsyns,
rússneska Nóbelsskáldsins og
útlagans: GULAGEYJA-
KLASANN. Þar kom skýrt
fram jákvæð afstaða Roy
Medvedevs til ritverksins.
Hann svarar þar rætnum áróðri
og rógi um bókina, sem birtist I
sovézkum fjölmiðlum. 1 þess-
um og þriðja hluta riidómsins
kemur skoðanamunur þeirra
Solzhenistsyns og Medvedevs
betur fram. Roy Medvedev er
sannfærður marxisti og
kommúnisti. Að þvf leyti til á
hann ekki samleið með ýmsum
frægustu leiðtogum andófs-
manna f Sovétrfkjunum, eins
og t.d. Andrei Sakharov, sem
neitar þvf afdráttarlaust að
hann sé kommúnisti. En Roy
Medvedev ber lof á bókina,
ekki aðeins sem bókmennta-
verk, heldur ekki sfður sökum
þess, hve sönn lýsing hún er —
og mikilvægur fengur fyrir
sagnfræðirannsóknir. Afstaða
Medvedevs á greinilega ekkert
skylt við þann róg, sem
rússneska leyniþjónustan
K.G.B. og áróðursstofnun
hennar NOVOSTI, svo og aðrar
stofnanir, sem lúta Stalfnist-
um, hafa reynt að breiða út.
Hér á landi hefur aðeins eitt
blað, Þjóðviljinn, bergmálað
þennan rætna róg, eins og
dæmin sanna. Tilraun Þjóð-
viljans til að bendla Medvedev
við þann óhróður, sem runninn
er undan rógsvél K.G.B. er au-
virðileg — en ekki óvænt úr
þeirri átt.
Athugull lesandi þessa rit-
dóms mun taka eftir því,
hversu langsóttar afsakanir
eru, sem Roy Medvedev grípur
til, f þeirri viðleitni að and-
mæla ábendingu Solzhenitsyns,
þess efnis, að hryðjuverka- og
ógnarstjórn er eins og lögmáls-
bundinn þáttur alls staðar þar
sem kommúnistar ná völdum,
hvort heldur sem litið er til
Rússlands, Júgóslavfu, Norður-
Kóreu, Norður-Vfetnams, Kfna,
Kúbu og nú sfðast Kambódfu.
Alls staðar hefur ógn og
hryðjuverk gegnt mikilvægu
hlutverki f valdaráni og vald-
stjórn kommúnista. Þar ber
enginn einn Stalfn alla sök.
Skilgetin afkvæmi
kommúnfskrar byltingar hafa
alls staðar verið þau sömu —
ógnarstjórn og pólitfsk myrkra-
verk.
Roy Medvedev hefur mann-
dóm til að viðurkenna stað-
reyndir og bera virðingu fyrir
skoðunum annarra, þótt þær
séu andstæðar kommúnisma.
Sú staðreynd gerir það nokkurs
virði að lesa það, sem honum
liggur á hjarta.
Frásögn Solzhenitsyn
af Stalín.
A við og dreif um bók
Solzhenitsyns er að finna
ígrundaðar og nákvæmar um-
sagnir um og athuganir á hlut-
verki Stalfns, en yfirleitt eru
það innskot. Höfundurinn er
þeirrar skoðunar að hlutur
Stalíns í orsök ógæfunnar, sem
reið yfir landið, og jafnvel hlut-
ur hans í sköpun Eyjaklasans,
— sem rannsókn Solzhenitsyrís
beinist að, — sé svo óverulegur,
að hann greinir athugasemd-
irnar um Stalín fram megin-
máli bókarinnar og kemur þeim
að í stuttum viðaukum og
neðanmálsgreinum. Þannig rit-
ar Solzhenitsyn t.d. i neðan-
málsskýringum á einni af
siðustu blaðsiðum bókarinnar:
„Lengi vel bæði áður en ég
var hnepptur í fangelsi og eins
á meðan ég dvaldi í fangabúð-
um var ég einnig þeirrar skoð-
unar, að það væri Stalín, sem
hefði stýrt sovétskútunni á ör-
lagasvið. En þá bar dauða
Stalíns að dyrum — og breytti
þá skútan um stefnu svo
nokkru nam? Hvaða persónu-
leg áhrif hafði einstaklingurinn
Stalin á atburðarásina nema
þau, sem fólust í ógnvekjandi
drumbshætti, eigingirni og
sjálfsánægju? Að öðru leyti
þræddi hann nákvæmlega
troðnar slóðir.“
I öðrum kafla bókarinnar
fjallar Solzhe,nitsyn í stuttu
máli um ofsóknarlotuna 1937
—8 (hvers vegna að fjalla í
smáatriðum um það „sem hefur
verið itarlega lýst og mun oft
verða endurtekið“?) þegar
meginþorri forystumanna
flokksins, menntamanna
flokksins, liðsforingja og póli-
tírkra starfsmanna rauða
hersins, svo og helztu fram-
kvæmdastjórar i iðnaði og efna-
hagsstofnunum og leiðtogar
æskulýðsfylkingarinnar voru
teknir af lifi í pyntingaklefum
N.K.V.D. (öryggis- og leyni-
þjónustunnar). í þessum of-
sóknum voru jafnvel æðstu
menn sovétstjórnarinnar og
N.K.V.D. hraktir með harðri
hendi úr embættum sinum. Um
þetta ritar Solzhenitsyn (einnig
í neðanmálsgrein):
„Nú þegar við skoðum
kínversku menningarbylt-
inguna (sem einnig átti sér stað
sautján árum eftir endanlegan
Annar kafli
ritdóms
Medvedev,
þar sem fjallað
er m.a. um
frásagnir
Solzhenitsyns
af Lenín
og Stalín
sigur) uppgötvum við vissulega
nokkurs konar _ sögulegt
mynstur. I því ljósi virðist
Stalín einungis blint en
áberandi verkfæri."
Ég á erfitt með að fallast á
þessa skoðun á hlut Stalíns og
mikilvægi hans fyrir harmleik
áranna 1930—40. Þá væri að
vfsu rangt að greina ógnir
Stalintímabilsins algjörga frá
byltingarárunum, sem voru að-
dragandi þess. Það eru engin
glögg skil milli þessara tveggja
timabila, hvorki markar árið
1937 tímamót, eins og margir
vilja álita, né heldur árið 1934,
eins og Krusjeff fyllyrðir, né
heldur árið 1929, eins og
Solzhenitysn taldi sjálfur áður
fyrr, né heldur 1924, þegar
Lenin dó og andspyrna Trotský-
sinna var barin niður né heldur
1922, þegar Stalín var út-
nefndur aðalritari meirihluta-
flokks kommúnista (bolshevika
). Samt urðu straumhvörf i
þróun stjórnmála á sérhverju
þessara ára — og reyndar
einnig á öðrum árum, — sem
krefjast sérstakrar athygli.
Það er auðvitað samfellt sam-
hengi í sögu þess flokks, sem
brauzt til valda 1917 og flokks-
ins sem enn fór með völd í
Sovétríkjunum 1937, 1947, 1957
og 1967, árið sem Solzhenitsyn
lýkur við að rita Gulag-
eyjaklasann. En þessi þráður
þýðir ekki það að flokkurinn
hafi ávallt verið samur og
óbreyttur. Stalín fór ekki
„troðnar slóðir". Jafnvel þegar
á fyrstu árum byltingarinnar
fetaði hann ekki ávallt í fótspor
Leníns og siðar leiddi hann
flokkinn inn á nýjar og aðrar
brautir með hverju skrefi, sem
hann sté. Þótt flokkurinn
virðist enn þá bera sama ytri
svip, skýlir sá ytri svipur innri
breytingu, sem að sumu leyti
virðist andstæða hins uppruna-
lega, og þessi umbreyting, var á
engan hátt eðlileg, fyrirfram
ákveðin og óumflýjanleg. Itar-
legri visindaleg rannsókn, sem
ég efast ekki um að eigi eftir að
beinast að þeim atvikum, —
sem eru viðfangsefni hinnar
listrænu rannsóknar
Solzhenitsyns, — mun ótvírætt
leiða f ljós, að jafnvel með því
að notfæra sér og athafna sig
innan ramma þess kerfisflokks,
rfkisstjórnar og þjóðskipulags,
sem til varð í Rússlandi á valda-
dögum Leníns, hafi Stalfn
tekizt með röð aðgerða að um-
breyta aðstæðum svo gjörsam-
lega, að eftir varð einungis yfir-
bragð forskriftar Leníns,
aðeins hugtakanotkunin.
Stalfnismi fól ekki einungís i
sér andstæðu við stefnu meiri-
hlutaflokks kommúnista
(bolshevika) heldur einnig
grimmilega gjöreyðingu
hennar og allra byltingarafla,
og er þannig á vissan hátt
dæmigerð gagnbylting. Við eig-
um að sjálfsögðu ekki við það,
að ekki sé ástæða til að beina
nákvæmri og gagnrýninni
rannsókn að heilindum Lenfns
og að Leníntímabili byltingar-
innar.
Solzhenitsyn hefur ekki sett
sér það markmið að rannsaka
Stalínisma sem sérstætt fyrir-
brigði hvorki eðli hans, ein-
kenni og sögu né þróun hans og
forsendur. Fyrir Solzhenitsyn
er hugtakið Stalínismi senni-
lega ekki til, þar sem hann
telur Stalfn hafa farið „troðnar
slóðir“. í bók Solzhenitsyns er
nánast ekkert að finna, sem
kalla mætti tilraun til að lýsa
sögulegu baksviði. Bókin hefst
á kafla, sem ber fyrirsögnina
„Handtaka", og þar með undir-
strikar höfundurinn þá stað-
reynd, að hann hefur einsett
sér að rannsaka og lýsa „heimi
hinna dæmdu, heimi hinna út-
skúfuðu", „hinu dularfulla og
óttalega landi GULAQ", landa-
fræði þess skipulagi, samfélagi,
skráðum og óskráðum lögum,
fbúum, venjum, valdsmönnum
og undirgefnum. Reyndar þarf
Solzhenitsyn ekki á þvi að
halda að lýsa sögulegu baksviði
því Gulag-eyjaklasi hans birtist
á sjónarsviðinu þegar árið 1918
og hefur síðan þróazt sam-
kvæmt eigin innri lögmálum.
Þessari þröngsýnu efnismeð-
ferð er haldið út alla bókina, á
stöku stað er þó skotió inn sagn-
fræðilegum athugasemdum —
oft af mikilli skarpskyggni. Það
er að sjálfsögðu réttur
höfundarins að nálgast efni sitt
með þessum hætti.
Þótt Solzhenitsyn nefni
Stalínisma ekki á nafn og neiti
algjörlega þýðingu þess að nota
það hugtak, þá er hin listræna
rannsókn hans á einum aðal-
þættinum i kerfi Stalínista
mikilvægur fengur fyrir
heildar rannsóknir á hinu glæp-
samlega og ómannúðlega kerfi
Stalinisma. Það er rangt hjá
Solzhenitsyn að gera ráð fyrir
þvf að grundvallareigindum
kerfisins sé haldið óbreyttum
enn þann dag í dag, en það er
rétt að margir þessara eigin-
leika hafa enn þá ekki horfið
með öllu og grúfa enn yfir
félagslífi, stjórnmálum og and-
legum iðkunum okkar. Bók
Solzhenitsyns greiðir Stalfn-
isma og nú-Stalfnisma gífurlega
þung högg. Að því leyti hefur
Solzhenitsyn tekizt betur en
nokkrum okkar hinna.
Frásögn Solzhenitsyn
af Lenín
Jafnvel þegar á æskuárum
sinum í æskulýðsfylkingunni
hafði Solzhenitsyn efazt um
gáfur og heilindi Stalíns.
Þessar efasemdir hafði
Solzhenitsyn látið f ljósi í bréfi
frá vígstöðvunum, og varð það
tilefni til handtöku hans og sak-
fellingar. En á þessum árum
var hann ekki f nokkrum vafa
um „að októberbyltingin hefði
verið dásamlegur og réttlátur
viðburður, og að mennirnir sem
leiddu hana til sigurs hafi verið
fullir háleitra markmiða og
hafi barizt f óeigingjörnum
Framhald á bls. 19
olivtó' *£'
Á
Rússneski sagnfra'ðingurinn Itoy Medvedev, höf- Rússneska Nóbelsskáldið Solzhenitsvn, höfundur
undur ritdómsins. Gulag-eyjaklasans, sem rússneskar áróðursstofnan-
ir og bergmálsblöð þeirra um víða veröld heyja
hatrama rögsherferð gegn.