Morgunblaðið - 10.12.1976, Side 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. DESEMBER 1976
TVEIR listamenn frá Moskvu,
dugmiklir og áræðnir, frjálsir og
óbundnir listamenn, hafa á þessu
ári flutzt búferlum frá Sovétríkj-
unum og sezt að í Vestur-Evrópu.
Það hefur að sjálfsögðu vakið
mikla athygli. Þeir eru mynd-
höggvarinn Ernst Neisvestny, 51
árs að aldri og ættaður frá
Sverdlovsk í (Jral, og listmálarinn
og hreyfilistarmaðurinn Lev
Nussberg, 39 ára gamal, fæddur í
Tasjkent i Mið-Asíu. Neisvestny
hefur tekið sér bólfestu í Ziirich,
en Nussberg í Paris.
Lev Nussberg fór til Vínar frá
Moskvu 30. júní og dvaldist þar
nokkra mánuði í fyrstu. Tikina
sína, Maríu fékk hann að taka
með sér frá Sovétríkjunum.
Þegar ég heimsótti hann í Vín,
bjó hann til bráðabirgða í litlu
herbergi i einkaíbúð í sátt og sam-
lynda með Maríu. Hann virtist
mjög ánægður og talaði kjarn-
mikla rússnesku af ákefð — en
þýzku kann hann ekki. Og hann
hafði miklar áhyggjur út af nán-
ustu vinum sinum meðal list-
málara í Moskvu og örlögum
þeirra.
Tveim vikum síðar var ég hjá
Neisvestny í Zilrich. Hann var þá
þegar búinn að fá svissneskt vega-
bréf og bjó i nýrri fjögurra her-
bergja íbúð. Tvö herbergin verða
notuð sem vinnustofa. Þangað eru
kamin mörg verka hans frá ýms-
um tfmum, höggmyndir og
grafískar myndir. Þetta er heill-
andi listsýning, en hún er ekki
opinber. Neisvestny, sem er mjög
ánægður yfir þvi að vera I Sviss.,
var þá nýkominn frá Italíu. Hann
hafði svo lengi dreymt um að sjá
frummyndir eftir Michelangelo
og Henry Moore, og það var
reyndar meira en draumur, það
var orðin knýjandi þörf sköpunar-
anda hans.
En af hverju sótti Neisvestny
(nafnið þýðir „óþekktur“, sem
einmitt er þversögn i þessu til-
viki), sem talinn var mesti mynd-
höggvari Sóvétríkjanna, um leyfi
til að flytjast úr landi á tím,a sem
ekki telst meðal hinna erfiðustu í
ævi hans Hið undarlega er, að á
síðustu árum hafa honum verið
falin mikil verkefni af hálfu ríkis-
ins, til dæmis að gera risastórar
veggmyndir. Hann gat ekki fram-
kvæmt verkin. Hann var tekju-
hæsti listamaður risaríkisins
Sovétríkjanna, hann hafði jafn-
miklar tekjur á einum mánuði og
venjulegur verkamaður á fimmt-
án árum. Að vísu hafði hann í nær
tvo áratugi varla fengið eitt ein-
asta verkefni. En svo, eins og
hann sjálfur segir, „þurftu þeir á
mér að halda“.
En er yfirleitt hægt að tala um
hneykslanlega afstöðu þjóðfelags-
ins til lista og listamanna, þegar
þetta sama þjóðfélag segir. Við
þörfnumst þln? Það bendir þó til
þeirrar öfundsverðu aðstöðu,
þegar öll efnisleg neyð er horfin
og staða listamanna sem hinna
niðurlægðu og útskúfuðu hefur
breytzt því sem næst til hins gagn-
stæða.
Hin útbreidda skoðun manna á
Vesturlöndum, að hver sá, sem
flytjist burt frá Sovétríkjunum,
sé andófsmaður, og að hver
þvældu svör: Ef maður hefur
sambandsskfrteini þá vær maður
alltaf verkefni og maður hefur
rétt til að taka þátt f opinberum
sýningum. Maður fær mikla
vinnu og góðar tekjur. Hafi
maður ekki skírteinð, er maður
dæmdur til að lifa í skugga,
maður veslast upp.
Skæruliðaaðferðir
heppnuðust.
En sjáið bara til, Lev Nussberg
og vinir hans og nemendur, sem
ekki voru heldur félagar lista-
mannasambandsins (hinir helztu
hétu Galina Britt, Pavel
Burdukov, Galina Golovejko,
Igorj Sacharov, S, Izko), þeir hafa
á engan hátt orði- að líða fyrir
þessi örlög sín. „Við höfðum
fjölda af verkefnum, mikið að
gera, mjög mikið og höfðum
meira að segja ágætar tekjur. Ég
varð undrandi. „En það var að-
eins hægt vegna persónulegs
framtaks okkar, einkaframtaks,
og það var að þakka herkænsku
minni og skæruliðaaðferðum.,,"
Við lýsingu hans á líf sínu í hinu
sovézka þjóðfélagi gegnir hug-
takið skæruliðaaðferð miklu hlut-
verki. Glöggt dæmi þess er ein-
mitt sýning sú, sem Nussberg og
félagar hans héldu í Moskvu árið
1974.
Allt vorið og sumarið undir-
bjuggu þeir, félagarnir f „hreyf-
ingunni", sem stofnuð var 1962,
mikla yfirlitssýningu: Það átti að
sýna árangur tilrauna siðastlið-
inna þriggja ára, en stflinn mætti
hiklaust kenna við hreyfilast
(Kinetik). Allt undir verndar-
væng æskulýðsklúbbs f
Dsershinskij-umdæmi f Moskvu.
Frá ágúst til nóvember var unnið
nótt og dag. Allt var unnið með
eigin höndum. Menn smíðuðu,
söguðu, hefluðu, logsuðu og svitn-
uðu, og menn sváfu, þar sem verið
var að koma sýningunni upp. Það
voru tveir stórir salir, Að lokum
voru sýnd yfir tvö hundruð verk,
sem komu sósfalistfskum realisma
ekki nokkurn skapaðan hlut við,
en aftur á móti vestrænni list að
verulegu marki. Þetta voru hlutar
f margfaldri stærð, sem var haldið
gangandi með ljósi, vatni, raf-
eindum tónum og meira að segja
ilmdylgjum. Um fimmtán til átján
manns létu í ljós mótþróa sinn á
ákveðnu sviði. Á svipaðan hátt og
talað hefur verið um „leikhús úr
ánauð“ mætti tala í þessu
sambandi um sýningaraðferð úr
ánauð. Og þetta gerðist ekki í
París, Mailand, London eða New
York, heldur í Moskvu, háborg
raunsæisstefnu, sem gerir tilkall
til alræðis með smásmugulegri
fhaldssemi og stundum ákefð,
sem minnir á trúboð.
En hvernig fengu þátttakendur
i sýningunni yfirleitt efni sitt —
gler, við, pappír, steina, vefnað,
blikk, lampa og þúsund aðra
hluti? Leyfi fyrir efni fá menn
aðeins, ef þeir eru félagar í iðn-
félagi. Var þessa alls aflað f ráns-
ferðum að nætulagi? Engan veg-
inn. Hreyfilistarmennirnir út-
bjuggu til dæmis veggspjöld fyrir
verksmiðjur í nágrenninu —
Framhald á bls. 62.
Ernst
Neisvestny
við eitt af
verkum sínum.
og Moskvu („Raunsæisstefna, og
þá bregst rússneska akademfan
engum“), en hann lenti fljótt f 1
deilum; þegar hann, sem hlýtur
að hafa verið framúrskarandi
nemandi, leitaði ósjálfrátt nýrra
leiða. Arekstrar urðu þegar út a
vali á viðfangsefnum. Neisvestny
var liðsforingi á vígstöðvunum og
særðist þá, en meðal verka þeirra,
en hann sýndi 1962, var örkumla-
maður úr stríðinu. Þetta var
ákæra. Neisvestny er heimspeki-
lega menntaður og sinnaður
maður og lftur á stríðið sem að-
skotahlut í mannlegri tilveru. En
á friðastefnu hans var litið óhýru
auga og fjandsamlegu og þótti
stefnt gegn hinum sovézka áróðri.
Neisvestny fyrirlftur eink-
unnarorðin „l’art pour l’art “
mennsku, hálfvelgju og litlausri
samlögun. Sú list, sem þjónar
öreiga þjóðfélagi, segir hann, mið-
ar að einhæfni, tilbreytingarleysi.
Að vfsu sjái lífið um ýmsar leið-
réttingar og endurbætur, það
stuðli að vissri fjölbreytni. En i
slíku þjóðfélagi verði allir lista-
menn að vera jafni r að einu leyti:
„þeir verða allir að vera jafn
heimskir." Að því stefni lista-
mannasamtökin einnig, en
Neisvestny hefur oftsinnis verið
vikið úr þeim og sfðast árið 1975.1
það skiptið var það að vfsu ekki
vegna brota hans gegn kennisetn-
ingum hins sósfalistfska realisma,
heldur vegna umsóknar hans um
leyfi til að flytjast úr landi. „Snill-
ingar“, segir hann, „hafa éngan
aðgang að listamannasamband-
inu. Það er refsað fyrir brot gegn
andlegri einstefnu, en ekki stfl.“
Krustjov setti mjög ofan f við
Neisvestny vegna andstöðu hans
við einstefnuna. En Neisvestny
gerði minnisvarðann á gröf
Krustjovs, og hann er enn i dag
góður vinur sonar hans, Sergej.
Hann segir, að meðal félags-
Tveir frægir andófs-listamenn
fengu leyfi til ad flytjast úr landi
andófsmaður sé hatrammur
óvinur rikisins, stjórnarfarsins og
vildi helzt sprengja Kreml f loft
upp, er ekki sannleikanum sam-
kvæm. Neisvestny er á engan hátt
slíkur andófsmaður.
En fyrst: Hvernig gerðist það
annars, að mönnum skyldi allt í
einu detta Neisvestny í hug eftir
áralangt afskiptaleysi: Það urðu
loks húsameistarar, sem veittu
honum athygli. A árum hinnar
miklu einangrunar, sem hann
neyddist til að lifa i, þegar hann
vann upp á eigin spýtur og á eigin
áhættu (og með efni, sem hann
aflaði sér með ólöglegum hætti),
tileinkaði Neisvestny sér tækni-
legar og listrænar aðferðir og
leiðir sem húsameisturunum virt-
ust nú henta þeirra eigin mark-
miði. Húsameistararnir hafa ekki,
að þvf er Neisvestny segir, farið
fyllilega að reglum hinnar þjóð-
lélagslegu hugmyndafræði. Húsa-
meistarar þroskast hraðar, segir
hanii, en hugmyndafræðingar,
þeir fylgjast betur með tímanum,
hvað snertir efni og rúmskynjun.
“Alþjóðleg borgarmenning tók
einnig að hafa áhrif á líf okkar."
Á sautján árum hafði hlaðizt upp
geysilegur fjöldi verka f vinnu-
stofu hans. Húsameisturunum lik-
aði ekki aðeins stíll þeirra, heldur
einnig hinn almenni skilningur
myndhöggvarans á hinu lífræna
sambandi, samhengi og hlutfalli
höggmynda og bygginga.
Neisvestny varð nú meðal fræg-
ustu listamanna í Moskvu.
Nú virtist honum vissulega
borgið og framtfðin brosa við
honum. En þá kom f ljós óvænt
ósamræmi og sundurþykki, sem
brátt tók á sig sorglega mynd. Þau
verk, sem hinir nýju umbjóð-
endur höfðu svo mjög hrifizt af,
hafði Neisvestny gert fyrir
tíu.tólf fimmtán árum. Sjálfur
gerði hann nú allt aðrar kröfur til
sfn. Hann segist hafa verið f að-
stöðu leikara, sem alla ævi hefði
dreymt um að leika Hamlet. Svo
hefði honum loks verið gefinn
kostur á að leika Hamlet. En tfm-
inn hefur liðið.og hann er orðinn
gamall. Og þar sem hann metur
hæfileika sfna réttar og þekkir
sín takmörk betur, vill hann nú fá
að leika Lear kor.ung.
Deilur við
þjóðfélagið.
Nesvestny lærði hið trausta
handverk myndhöggvara í Riga
(listin fyrir listina) og skoðar list-
ina í virku samhengi við trú,
heimspeki, hljómlist, bókmenntir.
Þetta kemur um fram allt fram
f fyrirætlun, sem hann hefur
unnið mjög ötullega að síðustu
sautján árin. Það er áætlun, sem
einnig stuðlaði að því, að hann
yfirgaf ættjörðina: risastórt verk
— að minnsta kosti 30 — 40 metra
hátt — tígulegt hof, sem á að vera
nafnið „Lífstréð" eða „Hjarta
mannkynsins". Hann ætlar að
reisa hofið, sagði hann vað brott-
för sína frá Moskvu, fyrir hátið
Sameinuðu þjóðanna árið 2000.
I„Lifstrénu“ eiga að vefast saman
efnislegir, táknræniF, dulrænir og
hreyfifræðilegir þættir, tækni,
ljós og að sjálfsögðu hrein högg-
myndalist. Heildin: „Leyndar-
dórnur". Neisvestny er trúaður
maður, og um þetta segir hann:
,ílg lft svo á, að menn noti stafróf-
ð til að skrifa bækur, en sfðan
mynda bækurnar aftur sköpunar-
söguna. Menn verða að snúa sér
aftur að stærri byggingarheildum
eins og áður fyrr, hvað hof og
kirkjur snerti.
Neisvestny hefur þegar (það er
„barátta við djöfulinn,,) gert lík-
an og 850 einstaka grundvallar
hluti. Þar að auki sjö stór albúm,
sem hann kallar „grafísk kvik-
myndahandrit", safn ábendinga
og fyriridmæla varðandi þetta
risaverk. Hann fór frá Sovétrfkj-
unum, af þvf að hann getur ekki
reist hof sitt þar. Hann er ekki
kominn til Vestur-Evrópu, af því
að hann vilji njóta yfirburða og
kosta hins vestræna lífs og vel-
megunarinnar hér. „Ég ætla ekki
að kaupa mér neina villu og hef
engan áhuga á kádilják.” Hann
vill ekki fást við neitt nema list,
skapa listaverk, sem samsvari
köllun hans og séu ekki háð
hinum sósíalistíska realisma.
Neisvestny er listamaður, sem
gæddur er snilligáfu, og hin ein-
staklingsbundnu sérkenni hans
og æðiskennda hömluleysi eru f
eðlislægri — en ekki aðeins and-
legri og þjóðfélagsgagnrýninni —
andstöðu og uppreisn gegn meðal-
Lev
Nussberg
með
tíkina sína,
Maríu.
manna listamannasambandsans
Moskvu séu listamenn, sem taki
listina mjög alvarlega. En hið
hörmulega sé, að þeir séu neyddir
til að lifa f hræsnisfullu um-
hverfi, þeir séu klofnir. Fyrir
peninga og opinbera viðurkenn-
ingu geri þeir eitt, en annað fyrir
sjálfa sig. „Ég held, að fyrr eða
sfðar muni þetta hefna sfn. Því að
það er erfitt að lifa í tveimur
heimum samtfmis — eins og það
er fyrir konu að vera gleðikona að
atvinnu fram til kvölds, en vera
sfðan siðsamleg eiginkona, eftir
að heim er komið. Það gengur
næstum aldrei."
Ernst Neisvestny var aldrei
gleðikona, hann hefur þjáðst af
tvfskinnungshætti. I Moskvu
hefur hann heldur aldrei dregið
neina dul á hatramma andstöðu
sfna gegn hinni opinberu
liststefnu, flatneskjunni.
xxxxxx
Lev Nussberg er að hálfu balt-
neskur Þjóðverji Rússi að einum
fjóða og Tartari að fjórðungi.
Þegar maður ræðir við hann, rek-
ur maður sig þegar á áberandi
formlegar andstæður. Þrátt fyrir
ítrekaðar tilraunir hefur Nuss-
berg ekki fengið inngöngu í hin
„einu sáluhjálplegu" samtök
listamanna. Sé spurt um tilgang
og gagn af þessum allsherjarsam-
tökum, fær maður helzt hin marg-
René Drommert:
Minningar
frá Moskvu