Morgunblaðið - 26.07.1979, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚLÍ 1979
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 26. JÚLÍ 1979
19
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guömundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson
Ritstjórn og skrifstofur Aðalstræti 6, sími 10100.
Auglýsingar Aóalstræti 6, sími 22480.
Afgreiósla Sími 83033
Mótmælendur
í f elum
Ierlendum fréttum Morgunblaðsins í fyrradag vóru
tvær, sem hér verður lítillega staldrað við. Sú fyrri
greindi frá því, að víetnamskir hermenn hefðu myrt
85 flóttamenn, þar af 45 börn, þegar bátur flóttafóíks
strandaði á Spratly-eyju í Suður-Kínahafi. Hin síðari
upplýsir, að sovétsmíðaðar MIG-orrustuþotur afganska
flughersins hafi varpað napalmsprengjum á varnarlaust
flóttafólk. Atburður sá gerðist í Pakítahéraði, örfáa
kílómetra frá landamærunum, og hefur verið staðfestur
af sjúkrahússheimildum. Víet-Nam er sem kunnugt er
land með kommúníska stjórnarhætti og í nánum
tengslum við Sovétríkin. Afganistan á landamæri að
Sovétríkjunum og lýtur vaxandi áhrifum þaðan. Þar ríkir
nú borgarastyrjöld og er sovézkum vopnabúnaði beitt
gegn þjóðfrelsisöflum þar í landi.
Hvar eru nú þeir mótmælendur um allan heim, þ.á m.
hér á íslandi, sem háværast mótmæltu á sinni tíð
bandarískum styrjaldaraðgerðum í Indókína? Er
valköstur eftir sovézka napalmsprengju e.t.v. þóknanlegri
róttæklingum en eftir bandaríska? Helgast barnamorðin
í Suður-Kínahafi e.t.v. af því, að gjörandinn vinnur verk
sín undir merkjum hamars og sigðar?
Tíu milljarða
vöntun
Matthías A. Mathiesen, fv. fjármálaráðherra, benti á
það við afgreiðslu fjárlaga í desember sl., að á skorti
um 10 milljarða króna til þess, að sextán mánaða
markmiði vinstri stjórnarinnar í ríkisfjármálum yrði
náð. Ef marka má þær tölur, sem frá ráðherrum koma nú
um greiðsluhalla ríkissjóðs og fjármagnsvöntun, er sýnt,
að vandinn kemur heim og saman við viðvaranir fyrrv.
fjármálaráðherra. Stefnuleysi stjórnarflokkanna, fálm,
og fuður í ríkisfjármálum hefur leitt til stærri vanda í
ríkisgeiranum öllum en dæmi er um áður í sögu íslenzka
lýðveldisins. Afleiðingarnar hafa sagt til sín í öllum
kimum samneyzlunnar, þ.á m. í heilbrigðisþjónustunni og
tryggingakerfinu. Og ekki bætir úr skák, að sýnt er, að
ríkisstjórnin hyggst fara sér hægt í viðbrögðum og
úrbótum enda veit hún ekki sitt rjúkandi ráð vegna
ósamkomulags og innbyrðis tortryggni.
Ríkisstjórnin lofaði hallalausum ríkisbúskap í lok 16
mánaða starfstíma, þ.e. frá valdatöku sinni til ársloka
1979, lækkun verðbólgu niður fyrir 30% á líðandi ári og
varðveizlu kaupmáttar almennra launa. Óþarfi er að gera
því skóna hvern veg til hefur tekizt, enda vesaldómur
stjórnarliðsins svo að segja áþreifanlegur öllum lands-
mönnum.
Fleiri mættu
á eftir fylgja
Lífeyrissjóður verzlunarmanna birti nýverið heilsíðu-
auglýsingu í dagblöðum, sem hafði að geyma vel fram
settar upplýsingar um stöðu sjóðsins og alla starfsþætti.
Þessi starfsaðferð er lofsvert dæmi um heilbrigða
upplýsingamiðlun frá stofnun, sem margra hagur er
bundinn við, til sjóðsfélaga og raunar alls almennings í
landinu. Þessi nýjung er til eftirbreytni fyrir aðra
lífeyrissjóði, lánastofnanir og stærri fyrirtæki, sem
margir hluthafar eiga aðild að.
Forystumenn verzlunarmanna hafa í mörgum efnum
bryddað upp á lofsverðum nýjungum í faglegri starfsemi
viðkomandi félaga. Hér hafa þeir enn brotið ísinn í þá
veru að koma á nánari tengslum við hina almennu félaga
um leið og upplýsingaskyldu er fullnægt á lofsverðan
hátt.
FRÁ MÖN:
Eftir Elínu Pálmadóttur
Eyjan Mön? Hvað vissi maður um hana eftir daga víkinganna? Jú, Jón Oddsson,
útgerðarmaðurinn íslenzki í Hull, sem á stríðsárunum sat í fangabúðum á eyjunni
Mön, keypti sér þar jörð — tvær frekar en eina — og gerðist bóndi á þessari eyju í 12
ár eftir stríðið, áður en hann settist í helgan stein heima á íslandi og dó hér áttræður
að aldri. Sá hinn sami Jón Oddsson, skipstjóri, sem íslendingum er svo vel kunnur af
ævisögunni, sem Guðmundur Hagalín skráði eftir honum og nefndi „í Vesturvíking“.
En hvað ætli hafi orðið um búgarðinn hans á Mön, Ballomoor eða Mýrar, eins og
hann kallaði hann sjálfur, sem þessi íslendingur hafði lagt svo mikið í að byggja upp
og hafði svo miklar áhyggjur af að sleppa af hendinni, þegar hann seldi og flutti til
íslands? Eða um Hereford-nautgriparæktina, sem hann hafði komið upp, og
dindillaga fjárstofninn á búinu?
í skyndingu var bókin gripin í Borgarbókasafninu kvöldið fyrir brottför til Manar,
og lesnir kaflarnir um Manardvöl Jóns á Lundúnaflugvelli, meðan beðið var eftir
flugvél til Manar um kvöldið. Því heitið að reyna að finna búgarðinn Ballomoor og
ljúka frásögninni um það, hvernig fór um búið og hvernig þar væri umhorfs nú.
Ekki olli það vandkvæðum að finna búgarðinn Ballomoor, eitt af þekktustu
búunum á eynni, sögðu þeir sem spurðir voru í bænum Douglas. En það væri hinum
megin á eynni, 1 — 2 mílur fyrir sunnan bæinn Peel. Og daginn eftir renndu í hlað á
Ballomoor Islendingar, sem ferðamálaráð eyjarinnar hafði sett bíl undir, og
fylgdarmaður í skoðunarferð um eyna. Heimir Hannesson, formaður ferðamálaráðs,
og Birna Björnsdóttir, kona hans, voru meira en fús til að láta það eftir blaðamanni
Morgunblaðsins að leita uppi Ballomoor.
Ballomoor er glæsilegt hús, sem
blasir við, þegar beygt er heim
trjágöngin. Mun glæsilegra en við
höfðum átt von á. Og til hægri
mátti sjá hlöður og útihús, sýni-
lega gamalbyggt, en heyrðist í
vélum úr nútíma landbúnaði. Hús-
freyja kom til dyra, þegar kvatt
var dyra, og bauð blaðamanni frá
íslandi alúðlega í bæinn, í raun-
inni áður en hún vissi erindið.
— Húsbóndinn, herra Ander-
son? Nei, hann var ekki á staðn-
um. Hann er það aldrei, sagði hún
og hló við. Rétt að tekst að láta
hann mjólka kýrnar á sunnudög-
um. Ekki að furða, því Anderson á
Ballomoor hefur ærið að starfa
utan heimilis. Hann er þingmaður
á Manarþingi, og sem slíkur m.a.
formaður framkvæmdaráðs eyjar-
innar, sem ekki er stjórnað af
ríkisstjórn og ráðherrum, heldur
eru það ráðin sem fara með stjórn
hinna ýmsu mála. Húsfreyja átti
þó von á honum heim síðar þenn-
an laugardag, — venjulega skilar
hann sér um helgar — og vildi
endilega að við biðum eftir hon-
um. En því varð ekki við komið.
• Horfði á
kindurnar
með glaðri
athygli
Jón Oddsson hafði sýnilega haft
rétt fyrir sér, þegar hann með
þungum huga hafði ákveðið að
selja búgarðinn sinn og leizt svo
vel á tengdason eins nágranna
síns við fyrstu sýn að hann vildi
• Úr fangabúðum
í búskapinn
Þarna hafði Jón Oddsson spáð
rétt í manninn. Frú Ire Anderson
mundi vel eftir Jóni. — Hann
hlýtur að hafa verið ákaflega vel
að manni og sterkur sagði hún.
Fólk sem vann hjá honum segir
frá því, að hann hafi þegar hann
fór um hagana að líta eftir gripun-
um, getað tekið upp kind hinum
megin við garðinn, lyft henni yfir
og borið hana á öxlinni heim, ef
eitthvað var að. Og þótt hann væri
hrjúfur í framkomu, þá hefur
hann haft viðkvæmt hjarta, og
þótt vænt um skepnurnar sínar.
Það síðasta sem hann sagði við
mig var: „Og gleymdu nú ekki að
gefa köttunum," en kettina skildi
hann eftir hjá okkur.
Enn er búið stórt á Ballomoor,
ennþá stærra en þegar Jón Odds-
son var þar. Nú eru nýttar saman
þrjár jarðir. Jón hafði meðan
Bóndinn og þingmaðurinn Andersen var ekki heima, en kona hans og sonur tókuljúílega á móti ókunnum
Islendingum i dyrunum á Ballomoor.
ættingjar Andersens hjónanna,
sem höfðu keypt hana, svo nú hafa
þau jarðirnar báðar, auk hinnar
þriðju.
Bústofninn hefur samt að
nokkru breytzt. Jón ræktaði naut-
gripi af Here-fordkyni til kjöt-
framleiðslu og lét kálfana ganga
undir kúnum, en nú eru komnar í
staðinn 130 mjólkandi kýr í fjósi,
mjólkurframleiðsla í stað nauta-
kjötsframíeiðslu. En kindurnar af
hinu dindillaga Manarkyni eru
þar enn, nær 500 fjár. Á Mön eru
um 100 þúsund kindur, sem ganga
mest í heimahögum allt árið, en
þarf að sinna mikið um sauðburð-
inn, sem er í febrúarmánuði. En
um helmingur landsins er undir
akuryrkju. Ræktað bygg og hafr-
ar, kartöflur, fóðurrófur og fóður-
næpur, auk fóðurkáls til að fita
dilka áður en þeim er slátrað. í
sama land er sáð 3 ár í röð,
seinasta árið sáð höfrum, akurinn
svo valtaður og því næst sáð í
hann grasfræi með miklum smára
og í suma fóðurkáli. Þegar Jón
Oddsson var bóndi á Mön ræktaði
hann allt þetta og hafði um tíma
býflugnabú að auki. Hann hafði
alltaf vinnumenn til hjálpar.
Nú eru á búi Andersons-hjón-
anna á Ballomoor sex menn að
störfum. Tveir uppkomnir synir
eru í skóla og hjálpa til á sumrin.
Var annar þeirra að störfum í
gripahúsum, þegar okkur bar að
garði. Sagði húsfreyja að það væri
nikil hjálp, einkum í fjarveru
þingmannsins.
Andersensfjölskyldunni þótti
merkilegt að heyra um það að
þeirra væri getið í íslenzkri bók og
Islendingar vissu svo margt um
búgarð þeirra. Höfðu þau heyrt að
Jón væri látinn, og einnig hefðu
Etel kona hans og Magnús, kjör-
sonur þeirra, látist í Bretlandi.
Kváðust þau hafa velt því fyrir
sér, hvernig á því gæti staðið að
fangi í breskum gæslubúðum í
stríðinu hefði getað keypt svo
góða jörð, og tvær frekar en eina,
og komið sér upp bústofni. Hefur
raunar fleirum þótt með ólíkind-
um, hvernig þessi fátæki drengur
vestan af Sæbóli á Ingjaldssandi,
með dugnaði sínum og kjarki,
efnaðist. Fór til sjós með Bretum
og varð skipstjóri á breskum
togurum. Átti loks sjálfur nokkra
togara og gerði út frá Hull, þegar
heimsstyrjöldin braust út. Þá tóku
trúa honum fyrir honum. Þessi
maður, sem verið hafði í
Suður-Afríku, var harður í
samningum um kaupin á
búgarðinum. „Hann hafði í hyggju
að kaupa jörðina og húsin handa
tengdasyni sínum," segir
Guðmundur Hagalín í bókinni.
„Þeir komu báðir og skoðuðu
jörðina og húsin mjög vandlega og
þóttist Jón sjá á unga manninum,
að honum léki því meiri hugur á
þessu stórbýli, sem hann skoðaði
það nánar. En sá gamli lét ekkert
uppi, hvorki í svip né orðum."
Ekki vildi hann greiða það sem
Jón taldi sig þurfa fyrir jörðina og
kvaddi." Tengdasonurinn horfði
svo sem spyrjandi á eftir honum
og flýtti sér síðan að kveðja. En
MmnLsmerki um að hér
hafi búið íslendingur
hann leit um öxl, áður en hann
hafði náð gamla manninum." Jóni
þótti mjög leitt að ekki skyldi
semjast með honum og heim-
komna Afríkufaranum. „Og
tengdasonurinn, — Jón hafði
heyrzt, að hann væri bóndasonur
og mesti efnismaður. Honum leizt
líka vel á hann, og hann hafði
tekið eftir- því, þegar þeir voru að
skoða landið, sem nautgripirnir
voru á, að ungi maðurinn horfði á

W

Á Baliomoor eru 500 kindur ai hinu dindiilanga Manarkyni.
þá með aðdáun. Jón þóttist einnig
hafa séð, að hann virti kindurnar
fyrir sér með glaðri athygli. Og
hrifinn hafði hann verið af jörð-
inni og húsakostinum," skrifar
Guðmundur Hagalín. „Jón gat
auðvitað ekki tryggt framtíð
jarðarinnar um langan aldur, en
hann vildi gjarnan selja hana
manni, sem honum þætti ekki
líklegur til að níða hana niður, og
hann taldi nokkurn veginn víst, að
þessi maður mundi ekki gera það.“
Svo fór að samningar tókust.
Gömlu mennirnir þjörkuðu góða
stund. Jón lýsti dásemdum þessa
höfuðbóls og lagði áherzlu á, hver
ósköpin af peningum og vinnu
hann væri búinn í það að leggja og
hinn hristi höfuðið yfir rentunum
af kaupverðinu — ekki hugsanlegt
að jörðin mundi geta skilað þeim.
Jón þokaði sér niður á við, sagðist
mest gera það vegna þess að sér
litist svo vel á tengdason gamla
mannsins, þar eð sér væri ekki
sama hver þessa jörð hreppti og sá
gamli hækkaði sig talsvert. Loks
mættust þeir og ákváðu að fara
næsta dag til lögfræðings og gera
kaupsamning. Þetta var um
sumarmálin 1955.
hann var í fangabúðunum látið
Etel konu sína kaupa tvær jarðir.
Auk Ballomoor jörðina Balloca-
llin, sem hann kallaði Karlsstaði,
þar eð ballo þýðir hús eða heimili.
Honum var sleppt úr fangabúðun-
um áður en stríðinu var lokið og
settist þá að á Ballocallin. En tók
síðan báðar jarðirnar undir, og
hafði þá 240 hektara land er hann
gat losað stærri jörðina. Síðar
seldi hann Ballocallin, og það voru
Jón Oddsson um tvítugt. Hann
var sterkur maður og vel að
manni.
Bretar allan skipakost landsins til
hernaðarþarfa. En öruggara þótti
að hafa Jón Oddsson, sem var
tortryggilegur útlendingur og
hafði meira að segja verið á
félagaskrá samtakanna Breska
sambandið, er hliðhollt þótti Þjóð-
verjum, í gæslu meðan á stríðinu
stæði, ásamt öllum öðrum er
tortryggðir voru. En eftir að
loftárásir tók að herða yfir
Englandi, voru fangarnir fluttir
út í eyjuna Mön og geymdir þar til
stríðsloka í fangabúðum skammt
frá bænum Peel á vesturströnd-
inni. Þar hafði í snarheitum verið
skeilt upp gaddavírsgirðingu í
kringum smáhýsi á brekkubrún-
inni ofan við bæinn, sem á friðar-
tímum voru leigð sumargestum.
Þangað var safnað saman var-
hugaverðum Bretum og all-
mörgum erlendum mönnum, sem
taldir voru brezka ríkinu hættu-
legir.
• Slæ aldrei
neitt nema nótur
Þarna voru fleiri góðir vinir
Islendinga. Þjóðverjar þeir sem
dvalið höfðu á íslandi, þegar
maður og framtakssamur og lét
sér ekki allt fyrir brjósti brenna.
Hann efnaðist einkum af smygli,
eins og margir frægir Manarbúar
frá þeim tíma, er það átti við.
Hann keypti vörur af frönskum og
hollenzkum smyglurum, en
eignaðist brátt skip, sem hann lét
sigla til meginlandsins, kaupa þar
vörur og smygla þeim til Manar
eða beint til Englands. Hann varð
stórauðugur er fram liðu stundir
og efldist að áhrifum og völdum,
var aðlaður og fylgdi sæti á þingi
Breta. Er því í frásögnum Manar-
búa ávallt kallaður sir George
Moor. Þótti frú Anderson á Ballo-
moor merkilegt að aðvífandi ís-
lenzkur blaðamaður skyldi kunna
skil á sir George, en sá fróðleikur
var að sjálfsögðu úr ævisögu Jóns
Oddssonar.
Stórhýsi það sem George Moor
lét reisa á Ballomoor brann upp úr
miðri 19. öld, en af rústunum má
sjá að þar hefur fremur verið höll
en hús. Var þá reist þar myndar-
legt íbúðarhús úr höggnum steini
og stóð enn, er jörðin komst í eigu
Jóns Oddssonar. Þar eru þrjár
stofur, níu svefnherbergi, stórt
eldhús og búr, snyrtiherbergi og
bað. Rafmagn var þar og vatns-
lagnir og rotþró mikil fyrir skolp-
lagnir. En stór ávaxtagarður um-
hverfis frá dögum Georges Moor,
og hlaðinn í kring þriggja metra
hár veggur úr höggnum steini.
Þarna höfðu verið gripahús stór
og fimm bústaðir vinnuhjúa, en
var allt í niðurníðslu er Jón kom
þangað, og ræktun og ræktunar-
mannvirki mjög úr sér gengin.
Milli heimsstyrjaldanna átti
búskapur erfitt uppdráttar á Mön
sem annars staðar, því rutt var
inn í Bretland ódýrum land-
búnaðarafurðum frá samveldis-
löndunum, og hag breskra bænda
hrakaði ár frá ári. Hrökluðust
menn af jörðum sínum og allt
gekk úr sér, hús, tún, akrar
girðingar og skurðir á votlendum
jörðum. Ástandið var verst á
stórbýlunum, sem þurftu að geta
borgað vinnukrafti. Á síðari
styrjaldarárunum breyttist þetta,
lítið barst að frá öðrum löndum af
matföngum, eins og við
íslendingar þekkjum. íslenzkir
sjómenn lögðu mikið á sig við að
færa Bretum nauðsynlegan fisk.
Jón Oddsson keypti nautgripi af
nýjum holdastofni frá Wales,
Here-fordnaut, og hlaut víða verð-
laun fyrir nautgripi sína á sýning-
um. Hann jók sauðfjárstofninn á
Ballomoor. Notaði við það
ræktunaraðferð, sem þekkt var
áður hjá íslenzkum bændum, sem
létu mjalta ær sínar í færikvíum á
óræktargrundum í útjörðum tún-
anna. Á Mön þykir gott ráð til að
bæta ræktun að beita sauðfé á
túnin, hafa það á afmörkuðu
svæði um tíma og flytja svo á
annað. Það teðjar þá völlinn, en
skerðir hins vegar ekki rætur
gróðursins. Og lélegt tún verður
að frjósömum töðuvelli, svo að
segja samtímis því, sem grasið
breytist í ket og góðan áburð. Jón
Oddsson lét líka gera upp íbúðar-
húsið, öll herbergi uppi og niðri,
mála utan og innan. Og hann lét
smiði gera við bústaði vvinnu-
fólksins og byggja tvo nýja úr
hlöðnu grjóti. Og að lokum bæta
öll gripahús.
Það var því ekki að undra, þótt
honum væri ekki sama um það
hver við tæki og hvað um býlið
yrði. Um vinnuhjúahúsin nýju
sagði hann: „Svo ætlast ég þá til,
að sérstaklega þessi hús verði í
framtíðinni minnismerki þess, að
hér hafi búið íslendingur.“_
Fyrir fáum vikum gekk undir-
ritaður blaðamaður úr skugga um
að á Ballomoor er gott minnis-
merki um að þar hafi búið
íslendingur. Og að eftirkomendur
hans hafa haldið áfram að gera
Ballomoor að því höfðingjabýli,
sem það á uppruna til. Þar gat að
líta bylgjandi kornakra og breiður
af káli og kartöflugrasi, búfé á
beit, hlaðna garða og snyrtilega
umgengni.
- E.Pá.
Jón Oddsson Manarbóndi með tvo heimalinga á miðmyndinni.
Bretar hernámu það, voru þar líka
í haldi. Einn þeirra var píanó-
leikarinn Carl Billich, sem fékk
sent Morgunblaðið og harðfisk,
spjallaði við Jón á íslenzku og
efndi til hljómleika fyrir fangana.
Hafði Billich, að sögn Jóns, gert
gys að hugmyndum Breta um þá
hættu, sem Bretaveldi gæti af
honum stafað og sagt:
„Þeir ættu að vita, að hvernig
sem stríðinu lýkur, er ég staðráð-
inn í að fara aftur til Islands og
búsetja mig þar — ég hrósa happi
yfir að þurfa aldrei að slá neinn
eða neitt nema nótur á hljóðfæri."
Og það gekk eftir, svo sem
alkunnugt er, Carl Billich er búinn
að slá margar nótur á íslandi
síðan, öllum til yndisauka.
Það mun þó allóvenjulegt að
fangi taki svo miklu ástfóstri við
landið, þar sem honum er haldið í
fangabúðum, að hann vilji helst
setjast þar að og vinna því það
sem hann má, eins og Jón Oddsson
gerði. En eyjan Mön er yndislegur
staður, grösug vel og jarðvegur
frjósamur, en loftslag milt, meðal-
hiti kaldasta mánaðar 6 stig og
þess heitasta 15 stig. Og það
fyrsta sem Jón Oddsson sá, þegar
hann kom þar í fangahópnum
siglandi á Lady of Man eftir dvöl í
fangaklefum í Bretlandi var hin
sex hundruð metra háa bunga
Snæfells, sólmistruð í bláum
grunni. Og þegar hann losnaði
sumarið 1943, þremur árum eftir
að hann var handtekinn, settist
hann þarna að og tók að yrkja
jörðina og gera við hálffallna
garða, en land á Mön er marg-
hólfað frá fornu fari með grjót-
görðum. Hann felldi spillistein
innvirðulega í garð eins og Steinar
bóndi á íslandi. Gerði hann báðum
jörðunum sínum til góða, fyrst
Ballocallin og síðan Ballomoor,
lagði sig allan fram um að
búskapurinn á hinu gamla höfuð-
bóli yrði því og starfsmetnaði
hans sjálfs samboðinn.
• Búið stórt
á Ballomoor‘
Ballomoor hefur frá fornu fari
verið mikilsvirt bújörð á eyjunni
Mön. Þýðir Ballomoor heimili
Moors, enda hét sá maður, sem
gerði jörðina að höfðinglega hýstu
stórbýli George Moor. Þar eð moor
þýðir mýri og jörðin mýrlend,
kallaði Jón Oddsson býlið Mýri.
George Moor hafði verið gáfaður
Það er íalleg aðkoma að íbúðarhúsinu á Ballomoor. þegar ekið er upp
trjágöngin í hlaðið. Liósm. E.Pá.
Vinnuhjúahústaðirnir, sem Jón lét reisa á búgarðinum.