Morgunblaðið - 06.12.1979, Qupperneq 21

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1979
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1979
21

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guömundsson.
Björn Jóhannsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 4000.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 200 kr.
eintakiö.
Leiðin til nýrrar
vinstri stjórnar
Yið framsóknarmenn boðuðum að okkur mætti treysta
og mér er ofarlega í huga að standa við það,“ sagði
áfmngrímur Hermannsson formaður Framsóknarflokksins í
viðtali við Tímann í gær um úrslit kosninganna. Með þessum
hætti ítrekar formaðurinn heitstrengingar sínar frá því fyrir
kosningar, að hann vilji, að mynduð verði vinstri stjórn að
nýju. Nú að loknum kosningum eru þessar viðræður að hefjast
undir forystu Steingríms Hermannssonar. Morgunblaðið
spurði hann hvort stjórnarmyndun kynni ef til vill að dragast
fram á næsta ár og Steingrímur svaraði: „Það væri
óskaplegt... Það verður að vera komin stjórn fyrir jól, fjárlög
og allt er óafgreitt. Þetta rekur allt á reiðanum.“
Hér hefur verið dreginn upp ramminn um það, sem
framundan er í íslenskum stjórnmálum. Undir forystu
Framsóknarflokksins munu vinstri flokkarnir setjast á
rökstóla og kanna forsendur fyrir framhaldi á samstarfi sínu,
sem splundraðist vegna grundvallarágreinings fyrir tveimur
mánuðum. Og maðurinn sem stendur við orð sín ætlar að
ljúka verkinu fyrir jól. En eru nokkrar líkur á því, að þessir
þrír flokkar, sem hér koma við sögu, Alþýðubandalag,
Alþýðuflokkur og Framsóknarflokkur, nái saman og finni
málefnagrundvöll, þar sem „allir endar eru fastir" eins og
talsmenn þessara flokka orða það?
Yfirlýsingar þríflokkanna hafa annars vegar einkennst af
ástarjátningum í garð vinstra samstarfs hjá framsóknar-
mönnum og kommúnistum og hins vegar af ístöðuleysi og
ósamhljóða málflutningi alþýðuflokksmanna. Alþýðublaðið
segir réttilega í forystugrein í gær: „Reynslan af síðasta
stjórnarsamstarfi sýndi að Alþýðubandalagið var, að
óbreyttri stefnu, óstjórnhæfur flokkur. Kosningaúrslitin hafa
í engu breytt þessum staðreyndum." Og í Morgunblaðinu segir
Lúðvík Jósepsson um Framsóknarflokkinn í síðustu ríkis-
stjórn: „Hafi nokkur flokkanna þriggja verið að skipta um
skoðun fram og til baka og hlaupið á milli og sýnt festuleysi,
þá var það Framsóknarflokkurinn. Því held ég þótt hann komi
sterkur út nú, að það breyti ekki samstarfsmöguleikunum,
nema síður sé.“
Það er grunnt á því góða í samskiptum vinstri flokkanna.
Þeir sitja í raun á svikráðum hver við annan, þótt í orði sé
látið líklega um samstarf í ríkisstjórn. Miklu meiri skyldleiki
er á milli stefnu Framsóknarflokksins og Alþýðuflokksins en
framsóknarmanna og kommúnista. Það voru framsóknar-
menn og alþýðuflokksmenn, sem knúðu kommúnistana til
fylgis við efnahagslögin í apríl s.l. Þegar Lúðvík Jósepsson
talar um „vinstra prógram" er hann að senda þau boð til
framsóknarmanna, að þeir verði að breyta um stefnu.
Með yfirlýsingum sínum fyrir og eftir kosningar hefur
Steingrímur Hermannsson lokað sig inni í herkví. Hann hefur
skapað sér þá stöðu, að með smáskærum færir Alþýðubanda-
lagið sig upp á skaftið og þröngvar honum til að fórna stefnu
sinni fyrir vinstri stjórn, eða Steingrímur hættir að standa við
stóru orðin. En forysta Framsóknarflokksins er tvískipt.
Ólafur Jóhannesson mun bíða átekta og sjá hverju fram
vindur. Honum væri það ekki á móti skapi, að Steingrímur
missti fótanna á svellinu. Þá gæti Ólafur siglt inn í
tómarúmið eins og honum er lagið.
í fyrstu atrennu munu framsóknarmenn og kommúnistar
eigast við. Þeir leyfa Alþýðuflokknum að vera tvíátta eins
lengi og þeim hentar. Þegar þeir hafa komist að niðurstöðu
verða Alþýðuflokknum settir afarkostir í krafti verkalýðs-
hreyfingarinnar, og þá verður hann feginn að fá skjólið.
Þessi mynd, sem hér hefur verið dregin, er ekki fögur. Og ef
til vill fer ekki allt fram eins og hér er spáð, en séu kennileitin
skoðuð nú að lokum kosningum, er augsýnilegt, að með
köpuryrðum hver í annars garð reyna vinstri flokkarnir að
komast aftur í ráðherrastólana.
Steingrímur
Hermannsson
formaður
Framsóknar-
flokksins:
„í mínum huga er það
stór spurning, hvað illind-
in milli Alþýðuflokksins og
Alþýðubandalagsins rista
djúpt. Persónulega er ég
miklu hræddari við þau
en málefnaágreininginn,"
sagði Steingrímur Her-
mannsson, er Mbl. ræddi
við hann í gærkvöldi eftir
að forseti íslands hafði
falið honum að hefja við-
ræður milli stjórnmála-
flokka til myndunar
meirihlutastjórnar, en
Steingrímur sagði Mbl. að
hann myndi byrja á því
að rita formönnum Al-
þýðuflokks og Alþýðu-
bandalags bréf og óska
eftir þátttöku þeirra í
slíkum viðræðum.
Mbl. spurði Steingrím fyrst
álits á þeim ummælum Jóns
Baldvins Hannibalssonar í leiðara
Alþýðublaðsins, að hann teldi
Frú Halldóra Eldjárn tekur á móti Steingrími Hermanns-
syni á Bessastöðum í gær. Ljósm. mm. r»x.
Hræddari við illindin
en málefnaágrei ninginn
vandséð, hvern hlut Alþýðuflokk-
urinn getur átt í stjórnarmyndun-
artilraunum Framsóknarmanna.
„Mér er ljóst, að Jón Baldvin var
einn áhrifamesti maðurinn á bak
við stjórnarslit Alþýðuflokksins,"
sagði Steingrímur. „Það verður þá
bara að koma í ljós. En ósköp
finnst mér þetta undarleg af-
staða.
Ég skal að vísu ekkert um það
segja, hvernig þeir Alþýðu-
flokksmenn meta úrslit kosn-
inganna. Sjálfur get ég þó ekki
séð annað en að tap þeirra byggist
á óánægju manna með þátt Al-
þýðuflokksins í stjórnarslitunum.
Hvort þeir svo meta stöðuna
þannig, að hinir óánægðu séu þar
með farnir og flokkurinn beri því
enga skyldu þeirra vegna, skal ég
ekki segja um. Ég mat viðræðurn-
ar í síðustu ríkisstjórn svo, að við
og Alþýðuflokkurinn værum
ákaflega nálægt hvor öðrum og í
því, sem ég hef séð og heyrt frá
Alþýðuflokksmönnum síðan, er
ekkert nýtt, sem viðræður okkar í
milli ættu að stranda illilega á.
Ég held að það sé ákaflega erfitt
fyrir þá að rökstyðja það, að þeir
séu ekki til viðræðu um nýja
vinstri stjórn. Ég held að þeir
verði fyrst að leggja fram ein-
hverjar tillögur og sjá svo til,
hvernig mál þróast."
Hvað með Alþýðubandalagið?
Nú virtist Lúðvík fyrir kosn-
ingarnar ekkert yfir sig hrifinn af
stefnu ykkar Framsóknarmanna í
efnahagsmálunum.
„Já, Lúðvík sagði nú bara að
það væri ekki við neinn vanda að
etja í efnahagsmálunum. Hann
sagði nú líka fyrir kosningarnar í
fyrra að það væri enginn vandi í
landbúnaðinum. Menn ættu bara
að borða meira kjöt. Ég held að
Lúðvík skilji það bara ekki, að það
verður aldrei nein kaupmáttar-
aukning og aldrei nein fram-
leiðniaukning, ef verðbólgan á að
gleypa alla viðleitni manna til að
bæta hag sinn og rekstur.
Mér hefur oft þótt sem Lúðvík
gerði sér ekki grein fyrir hinum
ýmsu hliðaráhrifum verðbólgunn-
ar. Ég held hins vegar að ýmsir
yngri menn Alþýðubandalagsins
séu skilningsbetri að þessu leyti.“
Hefur þú eitthvað nýtt í poka-
horninu, sem í þínum huga gerir
það líklegra að Framsóknarflokk-
ur, Alþýðuflokkur og Alþýðu-
bandalag geti starfað saman eftir
kosningar en fyrir þær?
„Ekki vil ég segja það. Mér er
ljóst að það eru ýmsir erfiðleikar
á þessu. Og við verðum að ganga
betur frá hlutunum, en síðast. I
mínum huga er það stór spurning
hvað illindin milli Alþýðuflokks-
ins og Alþýðubandalagsins rista
djúpt. Persónulega er ég miklu
hræddari við þau en málefna-
ú.agreininginn."
Nú ræddu Alþýðubandalags-
menn um það áður en stjórnin féll
að þeir myndu taka varnarmálin
ákveðið upp í sambandi við end-
urskoðun samstarfsyfirlýsingar
stjórnarinnar. Áttu von á því, að
varnarmálin verði nú erfiðari
viðfangs en þau voru við myndun
síðustu vinstri stjórnar?
„Ég lít svo á, að efnahagsmálin
eigi að hafa algjöran forgang.
Hvort varnarmálin komi eitthvað
öðru vísi inn í myndina nú en
síðast, skal ég ekkert um segja.
Sjálfur er ég þeirrar skoðunar
að við eigum að taka virkari þátt í
ákvörðunum um það, hvaða varn-
ir eru okkur nauðsynlegar. Við
eigum ekki bara að viðurkenna að
núverandi fyrirkomulag sé eitt-
hvað endanlegt. Við eigum að
meta þessi mál og ræða við okkar
samstarfsþjóðir um það, hvernig
við getum verið virkari þátttak-
endur í okkar vörnum. Ég segi
það alveg hreinskilnislega að mér
er það pína að þurfa að horfa á
her hér í landi. En ég legg áherzlu
á góða samvinnu við okkar sam-
starfsþjóðir og það er fjarri mér
að vilja ísland þannig varnar-
laust, að við bjóðum aukinni
hættu heim.
Ég legg því áherzlu á að
öryggismálanefnd stjórnmála-
flokkanna starfi áfram og að við
getum á grundvelli hennar starfs
lagt þessi mál niður fyrir okkur
og metið þau í ljósi þess.“
Nú leggur þú í myndun meiri-
hlutastjórnar. Hvað finnst þér
um hugmyndir sem fram hafa
komið um minnihlutastjórn?
„Ég er ákaflega ragur við það.
Það verður allavega að liggja
alveg ljóst fyrir, að möguleikar á
meirihlutastjórn séu ekki fyrir
hendi, áður en menn fara að ræða
í alvöru um minnihlutastjórn.
Satt að segja hef ég ekki viljað
leiða hugann að þessum mögu-
leika.Ég fæ ekki séð annað en að
slík stjórn yrði alltaf undir hamr-
inum og það eru engin starfsskil-
yrði til að vinna bug á þeim
vanda, sem við er að glíma."
En þú hefur orðað þjóðstjórn-
armöguleika?
„Já, ég hef slegið honum fram.
Hins vegar fæ ég ekki séð, eins og
málin standa nú, að hann sé
raunhæfur möguleiki. Mér sýnist
svo mikið bera í milli Sjálfstæðis-
flokksins og annarra flokka. Hins
vegar vil ég ekki útiloka það, að
menn vildu ýta öllu öðru til hliðar
og mynda þjóðstjórn til einhvers
ákveðins tíma og þá til að ná
verðbólgunni niður. En ég tel
vinstri stjórn án efa betri kost en
þjóðstjórn."
Hvað með þær raddir, að þessar
kosningar verði að vera þær
síðustu að óbreyttu fyrirkomu-
lagi?
„Við Framsóknarmenn teljum
eðlilegt að auka hlut þeirra, sem
búa hér í þéttbýlinu. Við leggjum
hins vegar áherzlu á að menn hafi
í huga hinn geysilega aðstöðumun
milli þéttbýlisins og dreifbýlisins.
Við megum til dæmis ekki horfa
fram hjá þeim rökum dreifbýl-
ismanna að þeir standi að miklum
hluta þjóðarframleiðslunnar.
Við erum til viðtals um breyt-
ingar, en við erum ekki til viðtals
um höfðatölureglu. Það mætti til
dæmis auka jafnvægið með því að
flytja uppbótarþingsætin suður.
Ég er ákaflega óhress með allt tal
um enn aukinn fjölda alþingis-
rnanna."
Hvernig tilfinning er það þér að
standa nú með umboð til stjórn-
armyndunar í höndunum?
„Þessi mál hafa öll þróazt
töluvert hraðar á síðustu mánuð-
um, en ég hugsaði mér nokkurn
tímann.
Mér er langt frá því nokkuð
kappsmál það eitt að mynda
ríkisstjórn.Ég vil ekki mynda
ríkisstjórn, sem mistekst. Þess
vegna mun ég leggja áherzlu á, að
það verði sem bezt gengið frá
öllum málum.
Mér er efst í huga núna, hversu
geysilega mikil ábýrgð það er að
standa með þetta umboð í hönd-
unum. Ég finn ekki fyrir neinni
sigurtilfinningu."
fj-
Bernard
Levin:
Hver hefði látiö sér detta í hug að
Portúgal, af öllum stöðum, ætti eftir
aö verða vettvangur einhverra
merkilegustu og mikilvægustu
stjórnmálaumræðna nútímans?
Til dæmis ég. Að sjálfsögðu
gladdist ég þegar Spinola hers-
höföingi steypti einræöisstjórn
Salazars og Caetanos af stóli, eins
og sjálfsagt allir frelsisunnendur, en
sérstaklega var ég þó ánægöur
með það hve fljótt og hreint var
gengið til verks. Það sannaöi nokk-
uð, sem ég hef verið að halda fram
lengst af ævinnar, — aö þeir, sem
búa við kúgun valdstjórnar, geri sér
grein fyrir því og séu vansælir með
slíka stjórn. Kannski liggur þetta í
augum uppi, en ég get fullvissaö
ykkur um það, að margir þeirra,
sem ræða og rita um þessi mál, og
hafa verið að því aö minnsta kosti
jafnlengi og ég, eru alls ekki
þessarar skoöunar. Þeir halda því
til dæmis fram, að enda þótt
Sovétkerfið kunni ekki aö henta
okkur, þá séu Sovétmenn ánægöir
með þaö. Þeir segja líka að apart-
heid-stefnan í Suöur-Afríku sé án
efa mjög ömurleg, en þrátt fyrir það
kunni blökkumenn þar í landi vel
viö þá stefnu, aö Mussolini hafi
tekizt að sjá til þess að járnbraut-
arlestirnar héldu áætlun, að víet-
namska þjóðin elski og virði leiö-
togana, sem halda henni í þrælkun,
og aö Portúgalir séu sælasta þjóö
jarðar, eins og haldið var fram áöur
en bylting Spinolas sannaöi á einni
nóttu, að það var ein samfelld
lygaþvæla. (Ein af mörgum ástæö-
um fyrir því aö ég óska þess aö
frelsi veröi komið á í Sovétríkjunum
er sú sannfæring mín að þessar
röksemdir eigi einnig viö þar. En ég
geri mér grein fyrir því aö biö kunni
að verða á því aö sönnunin komi í
Ijós.)
Nú hefur komiö í Ijós, aö Portú-
galar hafa ekki látið staðar numið
við byltinguna, heldur eru þeir í
þann veginn að sanna annaö, ekki
síður merkilegt og mikilvægt. Þótt
tokaúrslit liggi ekki fyrir í þingkosn-
ingunum, er samt Ijóst að kosn-
ingabandalag hinna hófsömu
stjórnmálaafla í landinu, Lýðræöis-
sambandið, mun hafa nauman en
óumdeilanlegan meirihluta á þingi.
(Reyndar búa Portúgalir viö strangt
hiutfallskerfi, svo þess vegna er
ekki síöur ánægjulegt aö fá svo
skýr úrslit, en því hefur löngum
veriö haldið fram að þetta kosn-
ingakerfi komi í veg fyrir aö nokkur
stjórnmálaflokkur geti fengiö meiri-
hluta atkvæða.)
Varðandi úrslitin er það athyglis-
verðast aö veruleg sveifla er frá
þeim linku-sósíalisma, sem stjórn
Soaresar hefur haft að leiöarljósi,
og þannig hafa veriö tekin af
tvímæli um aö sú skoöun er röng,
sem hingaö til hefur verið mjög
útbreidd, að ekki sé hægt að
stjórna ríki, sem til mjög skamms
tíma bjó við valdstjórn, öðru vísi en
með ríkisforsjá á flestum sviöum.
Þessi rökléysa er augljós, þegar
af þeirri ástæðu, að þaö var einmitt
sú stefna sem hafnað var meö
byltingunni. Ríkisforsjá var forsend-
an fyrir ófrelsi þjóðarinnar fram að
þeim tíma, og í hvert sinn sem
Soares tók að viðra innantómt
orðagjálfur síns útþynnta Marx-
issambandið vill veita tækifæri til
aukins frelsis í efnahagsmálum,
samfara hinu pólitfska frelsi, og þaö
sem meira er, það er verulegt útlit
fyrir aukið svigrúm á báöum sviö-
um.
Ýmsir, sem ánægðir eru með
úrslit portúgölsku kosninganna, eru
samt undrandi á niðurstööunni, og
halda því fram að lýðræöið sé enn
svo ungt í landinu, að vart sé við því
að búast aö kjósendur hafi fengið
ráðrúm til aö skilja hvaö frelsi sé í
raun og veru, hvaö þá að þeir hafi
vit á að krefjast þess að það verði
aukið. Þetta er hugleysishjal.
Mannskepnan, hvort sem hún er
portúgölsk, sovézk eða brezk, þarf
ekki frekar að láta kenna sér að
frelsið sé henni fyrir beztu, fremur
en sjálft sólskinið. (Auk þess hafa
Portúgalar fengiö sex ára reynslu af
sósíalisma, og þaö er nógu langur
tími til að sjá að sú stefna er einskis
nýt). En við Bretar höfum öðrum
fremur ástæðu til að láta okkur vel
líka sveifluna í Portúgal. Það eru
ekki margir mánuðir síðan við
fórum eins aö ráði okkar, og um
þessar mundir er harðar vegið að
slíkri afstööu kjósenda en ég man
eftir aö hafi verið gert í þessu landi,
og eru þá umbætur Attlee-stjórnar-
innar ekki undanskildar. (Hliöstæð-
ar árásir á ráðstafanir þeirrar
stjórnar hófust reyndar langtum
síðar en nú hefur gerzt).
Baráttan hér í landi stendur milli
ríkisstjórnar, sem fékk verulegan
meirihluta í frjálsum kosningum
annars vegar, og þeirra hins vegar,
sem eru staðráönir í að koma í veg
fyrir, að þessi sama stjórn komi
stefnumálum sínum í framkvæmd. í
síðari hópnum eru að sjálfsögðu
samankomnir þeir, sem vilja eyði-
leggja lýöræðið í Bretlandi, sem
kannski er ekki undarlegt þegar
haft er í huga að ef stjórnin kemur
málum sínum fram mun óhjá-
kvæmilega dragast á langinn aö
valdadraumar hans rætist. Því miö-
ur, fyrir þessa menn, eru margir af
andstæöingum stjórnarinnar menn,
sem vilja að lýöræðið standist,
enda þótt þeir skipi sér fremst í
flokk þeirra, sem vega að stjórn-
inni, af persónulegum ástæðum og
framagirni. Enn aðrir í þessum hópi
eru pólitískir hugleysingjar, sem
geta ekki horfzt í augu við það að
með þögninni einni saman fylla þeir
flokkinn og Ijá honum styrk.
Af þeim ástæöum, sem ég hef
rakið hér, held ég því fram, að
Bretar hafi ástæðu til að hugga sig
við það, sem er að gerast í
Portúgal. Það mál, sem nú er hvaö
ósleitilegast reynt að kæfa hér, eru
einmitt þau mál, sem krafizt er að
komið veröi í framkvæmd í Portú-
gal. Frelsið, sem hér á í vök að
verjast, er í sókn í Portúgal.
Hræðslan hefur gripið ýmsa mál-
svara frelsisins hér, en í Portúgal
eru menn að hrista hana af sér. Eg,
fyrir mitt leyti, fagna afstöðu portú-
galskra kjósenda ekki einungis af
því að þeir eru að heimta meira
frelsi, heldur einnig vegna þess að
þeir minna okkur um leið á það að
viö erum nýbúnir aö því sama, og
þaö leggur okkur þær skyldur á
herðar að hika ekki við að fylgja
sókninni eftir.
isma, svo sem yfirlýsingar um aö
útiloka þyrfti kapitalisma ef takast
ætti að forða því að Portúgal
kæmist á ný undir einræðisstjórn,
þá þokaði hann landinu einmitt nær
því að svo yrði, þrátt fyrir þaö að
hann segöist vera fylgjandi iýöræöi.
Það er þessi stefna, sem kjós-
endurnir höfnuðu með því að kjósa
bandalag Carneiros, í kosningum
þar sem kjörsókn var með fádæm-
um góö, eða yfir 87% (sjálfur hef ég
margoft skrifað um þaö sem ég
nefni pólitíska Döppler-stefnubreyt-
ingu, en það er þegar miðlína i
pólitík er komin svo langt til vinstri í
huga þeirra, sem fjalla um stjórn-
mál á opinberum vettvangi, að allt
sem er fjær sósíalisma en skoðanir
t.d. Normanns Atkinsons, er flokk-
að undir hægri öfgastefnu, ef ekki
hreinræktaöan fasisma. Þótt svo
vilji til aö Carneiro sé leiðtogi flokks
sósíal-demókrata í Portúgal telja
vinstri sinnaöir stjórnmálaskýrend-
ur í Bretlandi hann jafnan til hægri
sinna, og það líöur sjálfsagt ekki á
löngu áður en hann verður sakaöur
um aö ætla að koma á fót nýju
Salazar-einræöi, en í framhaldi af
því verður því eflaust haldið fram
aö hann sé búinn aö því).
Þrátt fyrir þetta virðist mér dóm-
ur kjósenda í Portúgal verulega
uppörvandi fyrir okkur hér í Bret-
landi — og kannski ennfremur fyrir
okkur en aðrar þjóðir. Þegar ein-
ræöinu var varpað fyrir róða fylgdi í
kjölfariö mjög hættulegt tímabil, og
um stund leit jafnvel út fyrir það aö
enn verra einræöi en Salaizar-stjórn
væri framundan, sem sé kommún-
ískt einræöi, því að kommúnistar
sigldu þá hraöbyri inn í helztu
áhrifastööur í landinu. Hættan leiö
hjá og frjálsræöi komst á í stjórn-
málum. Það hefur haldizt hingað til.
En þegar olnbogabörnin voru búin
að fá smáskammt af frelsi fengu
þau kjark til að biðja um meira, og
þaö er eins og í sögunni um Oliver
Twist að Bumble, í gervi sósíalist-
anna, komst ekki upp með að neita
þeim um það. Sjálfsagt gera Portú-
galar sér grein fyrir því að Lýðræð-
Hinir nýju stjórnmálaleiötogar í Portúgal — Freitas do Amaral, Francisco Sa Carneiro og Ribeiro Teles.
Úrslitin í Portúgal - sveifla í lýðræðisátt