Morgunblaðið - 05.01.1980, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. JANÚAR 1980
15
því verið mjög fámennir. Ekki lágu
fyrir upplýsingar hve fámennir
þeir voru. Er þó mikið fé í húfi
þegar hver nemandi kostar 580
þúsund krónur á ári samkvæmt
núverandi áætlun. Ef fækka hefði
mátt hópum niður í 600, hefði það
sparað 30 milljónir, því að kennsla
hvers hóps kostar um eina milljón
á ári.
Tveir gamalgrónir skólar í
Reykjavík hafa verið faldir Fjöl-
brautaskólanum í Breiðholti til
fjarstýringar, enda vel séð fyrir
mannafla til stjórnunar, 9 manns í
fullu starfi t.il þeirra hluta á
heimavígstöðvum einum.
Þegar nemandi hefur valið milli
hinna fjölmörgu sviða, brauta og
kjörgreina — sem hann hefur
engin skilyrði að gera af neinu viti
— spýtir tölva honum í hendur
stundaskrá. Ég hef séð stundaskrá
eins nemanda með 36 vikustund-
um. Tvo daga sækir hann 11
kennslustundir, 9 tíma í striklotu
síðan einnar stundar hlé, þá 2
stundir samfelldar. Hann er því 12
stundir í skóla hvorn dag. Tvo
daga sækir hann 6 tíma hvorn
dag, bútað niður í þrjár tveggja
tíma lotur með tvisvar sinnum
tveggja tíma hléum. Ekki falla hlé
saman við venjulegan matmáls-
tíma þótt heim kæmist. Þessa
daga er nemandi bundinn í tíú
tíma í skóla. Fimmta dag sækir
nemandi tvo tíma samliggjandi
síðdegis. í Danmörku varðar við
lög að ætla nemendum meira en 8
tíma skólasetu dag hvern.
Nemendum Fjölbrautaskólans í
Breiðholti er stórlega misþyrmt
með úr hófi fram langri skólasetu
einstaka daga, gæti riðið heilsu
þeirra að fullu. Væru nemendur
ári yngri kynni að koma til kasta
barnaverndarráðs. Auðvitað nýt-
ist kennsla þeim ekki eins og ef
jafnara væri skipt milli daga.
Stjórnun hans og kennsla í honum
er úr hófi fram mannfrek. Al-
mennur framhaldsskóli í
Reykjavík á meðal annars að búa
nemendur undir nám í hinum
ýmsu sérskólum í borginni og láta
þá um sérnám. Hann getur aldrei
keppt við þá svo nokkurt vit verði
í nema um skattpeninga borgar-
anna. Þar virðist Fjölbrautaskól-
inn í Breiðholti hafa vinninginn.
Almennir skólar
sérskólar
Árið 1907 gengu fyrstu fræðslu-
lög í gildi og skólaskylda innleidd
frá tíu til fjórtán ára. Þrátt fyrir
að almenningur hefði engrar skól-
agöngu notið var hann læs og
skrifandi á íslenskt mál og kunni
undirstöðu í almennum reikningi.
Prestar prófuðu það fyrir ferm-
ingu. Ef á þótti skorta fékk
viðkomandi ekki framgang, varð
að sýna hæfni sína næsta ár. Ef
allt um þraut var hægt að leita
undanþágu hjá biskupi. ísak
fermdist upp á sauðamennsku,
reyndist og besti fjármaður langa
ævi. Með þetta nám að baki hófu
iðnnemar skólagöngu í Iðnskólan-
um í Reykjavík árið 1904.
Fræðibækur voru engar á
íslensku í iðngreinum og við litla
innlenda reynslu að styðjast. Það
var því sjálfgert að hefja grunn-
nám í erlendum málum og raun-
greinum. Nám þetta stunduðu
nemendur að kvöldi eftir langan
og strangan vinnudag. Árið 1909
var Vífilstaðahæli reist. Sækja
varð rörlagningamann til Dan-
merkur, enginn heimamanna
kunni til þeirra verka. Svo vel
tókst til um iðnfræðslu að áratug
seinna gátu heimamenn innt af
höndum hin vandasömustu störf
við smíði háhýsa, sem enn standa,
og byggingu brúa, enda hafði
enginn aukvisi lagt grundvöll iðn-
fræðslu á íslandi. Jón Þorláksson
var fyrsti skólastjóri Iðnskólans í
Reykjavík, kenndi í honum og
skrifaði íslenskar fræðibækur
fyrir nemendur.
Nú er skólaskylda frá 6 eða 7
ára til 16 ára aldurs. Nemendur
hafa lært ensku og dönsku árum
saman. Síðan sækir obbinn fram-
haldsskóla. Engu að síður haga
sérskólar sér líkt og skólaleysi
almennings sé það sama og í
upphafi þessarar aldar, eru að
bjástra við sömu undirstöðuatriði
og nemendur hafa verið að fást við
síðastliðin fimm til sex ár.
Mér er í huga atvik frá liðnu
sumri. Ég og kona, sem ég hafði
kennt í Verslunarskóla Islands
rétt fyrir stríð, lentum saman í
þriggja daga öræfaferð. Þótt fund-
um okkar hefði ekki borið saman
um fjögurra áratuga skeið, könn-
uðumst við hvort við annað og
áttum tal saman. Hún hafði unnið
á skrifstofu skamma hríð eftir
próf, gifst, eignast börn, hætti að
vinna úti, en hélt heimili fyrir
mann, börn og aldurhniginn
tengdaföður. Hún hafði þó gripið í
að aðstoða mann sinn en hann er
endurskoðari. Nú var gamli
maðurinn látinn hartnær tíræður
og börnin flogin úr hreiðrinu. Þau
hjónin höfðu skipt um íbúð, fengið
minni sem betur hæfði tveimur en
sex manna íbúð þeirra fyrri.
Umsvif hennar minnkuðu svo
mjög að hún sótti um hálfsdags-
starf hjá pósti. Starfið stóð henni
til boða, en hún yrði að sækja
póstmannaskóla í nokkrar vikur.
Ekki stoðaði að sýna sitt gamla
verslunarskólapróf, starfsreynsla
hennar í skrifstofustörfum varð
henni ekki að haldi. Hún settist á
skólabekk, tók að læra um danska
greina, óákveðinn og ákveðinn
lausa og fasta rétt eins og í æsku
sem hún aukreitis hafði í þrígang
aðstoðað börn sín við eitt á fætur
öðru. Hún lauk prófi og var nú í
starfi. Hún taldi að hún hefði haft
gagn af nokkurra stunda nám-
skeiði til glöggvunar á hinum
ýmsu eyðublöðum sem póstmenn
þurfa að handfjatla. Þetta sam-
bandsleysi milli skólakerfa er með
öllu óþolandi og verður að kveða
niður.
í Reykjavík er tveggja kosta völ
um framhaldsnám: færa sérnám
inn í framhaldsskóla borgarinnar
eða kenna í þeim grundvallarnám
sem sérskólar byggðu sitt nám svo
á. Ég hef sýnt fram á a.ð tilraunin
í Breiðholti lofar ekki góðu, en
sjálfsagt yrði því ekki unað til
langframa að Breiðholt hefði sér-
stöðu, yrði fyrri kostur valinn.
Breiðholt er og verður til lang-
frama útjaðar byggðar í
Reykjavík. Því veldur landslag
þar. Haldi sérskólar velli verða
þeir að byggja á þeim grunni sem
fyrri skólar hafa lagt. Að sjálf-
sögðu munu ýmsir sérskólar þurfa
á nokkru bóknámi að halda á
sínum sérsviðum én í miklu minni
mæli en nú. Óþarft virðist vera að
læra um danska greina í þeim hafi
þeim verið gerð skil í fyrri skólum.
Námsflokkar Reykjavíkur mæta
með mikilli prýði þörfum þeirra
sem ekki hafa sótt framhaldsskóla
en þurfa að auka menntun sína.
Gerist það hávaðalaust og skrum-
laust.
Lokaorð
Þjóðinni er þörf dáðmikillar
forystu í fræðslumálum. Fráfar-
andi menntamálaráðherra Ragnar
Arnalds var líklegur til góðra
starfa, hafði óvenju góða menntun
að baki svo og starfsreynslu. Að
stúdentsprófi loknu stundaði hann
húmaniskt nám við erlenda há-
skóla, lauk svo mjög háu lögfræði-
prófi, hafði þó stundað erilsama
kennslu ásamt námi, hvarf ekki að
arðsamri húsasölu eins og margir
kollegar hans, hélt kennslu áfram
og gerðist skólastjóri úti á landi.
Þrátt fyrir smávegis Grinda-
víkurslys — sem óþarflega var
blásið út í fjölmiðlum — var
ýmsra þarfra hluta að vænta frá
hans hendi, reyndist þó óþarflega
linur við smákónga kerfisins. I
Reykjavík eru fjórir grunnskólar
á sama svæði vannýttir vegna
búferlaflutninga, svo að til orða
kom að gera þann elsta, Austur-
bæjarskóla, að ráðhúsi og hætta
kennslu í honum. Æfingaskóli
Kennaraskóla íslands er einn
þessara skóla. Kennaraskólinn er
á hrakhólum um húsnæði, enda
vart nema anddyri hans risið af
grunni. Menntamálaráðherra fékk
þá snjöllu hugdettu að færa Æf-
ingarskólann um set í hinn hálf-
tóma Austurbæjarskóla og leysa
vandkvæði Kennaraskólans með
húsi hins. Snorri Sturluson mælti:
Eigi skal höggva, var þó höggvinn.
Skólastjóri Æfingaskólans og liðs-
oddar hans æptu: Eigi skal spara.
Hann hafði sitt fram, sat sem
fastast.
En það er á fleiri sviðum sem
aðhalds er þörf. Nefni ég þar efni í
handavinnu sem nemendur fá nú
sér að kostnaðarlausu og ekki
skorið við nögl. Margir gera nytja-
hluti, telpur hosur, drengir bóka-
hillur. Skattpeningar þegnanna
skipta þó hér ekki megin máli,
heldur virðingarleysi nemenda
fyrir verðmætum. Nýlegt dæmi úr
nágrenni Reykjavíkur: Kennara
óg nemendum datt í hug að snúa
sér að skrautgripasmíði,
innkaupastjóri var beðinn að
kaupa nýsilfur. Hann taldi efni
þetta allt of dýrt og neitaði.
Innkaupastjóri lét þó í minni
pokann þegar fyrirmæli bárust
frá skólafulltrúa og keypti nýsilf-
ur fyrir tugi þúsunda. Næst koma
eðalsteinar og gull, en það kostar
nú um 600 dollara hver únsa.
Sálfræðingar er ný stétt, harð-
snúin og fer sífellt stækkandi.
Auðvitað verða þeir að fá starf við
sitt hæfi. Það hvarflar að manni
að þeirra eigin þörf fyrir starf
hafi vegið þyngra en þörf skól-
anna fyrir störf þeirra. Agamál
skólanna geta engir aðrir en
skólastjóri og kennarar leyst,
enda oftast þannig vaxin að
bregða verður við í skyndi, verða
ekki leyst utan skóla. Sama máli
gegnir um hjálparkennslu. Enginn
annar en kennari er dómbær í
þeim málum.
Erum við ekki að falla í þá sömu
gryfju og bandaríkjamenn voru
dottnir í á sjötta áratugnum þegar
hætt er að flokka nemendur eftir
getu og ætla þeim misþungt nám?
Árið 1957 vöknuðu bandaríkja-
menn við vondan draum, rússar
höfðu skotið þeim ref fyrir rass í
geimvísindum. Rannsókn leiddi í
ljós að bandaríkjamenn höfðu
farið eins að, dregið toppana niður
að meðalmennskunni. Á þessa
hættu benti prófessor dr. Árnór
Hannibalsson í prýðilegu útvarps-
erindi á öndverðum vetri.
Oft er þörf en nú er nauðsyn á
styrkri yfirstjórn allra skólamála,
hætta að láta tíunda hvern starfs-
mann vera að stjórna hinum,
bægja frá óþarfa aðskotadýrum
sem verða kennurum að fótakefli,
grysja þann frumskóg sem er á
góðum vegi að kæfa skólakerfið.
Þeim mun þéttara sem myrkviðið
er þeim mun villugjarnara verður.
Lengi lif ir í
gömlum glæðum
ÞAU óvæntu tíðindi bárust
fyrir nokkru frá Minsk í Sov-
étríkjunum að gamla kempan
Efim Geller hefði orðið skák-
meistari Sovétríkjanna á undan
mörgum fræknum köppum, svo
sem þeim Tal, Balashov, Rom-
anishin. Tseshkovsky að
ógleymdu undrabarninu Kasp-
arov. Þess eru fá dæmi, ef
nokkur, að maður á Gellers
aldri hafi unnið sigur í þessari
keppni, sem ávallt er fjölmenn
og vel skipuð. E.t.v. þykir mörg-
um sem aldur Gellers, 54 ár, sé
ekki ýkja hár, en það er samt
staðreynd að þegar komið er
yfir fimmtugt er snerpan og
úthaldið farin að dofna.
Þetta er í annað skipti sem
Geller vinnur þennan titil, i
fyrra skiptið var það árið 1955,
þannig að á milli hafa liðið 24
ár. Geri aðrir betur.
Er ég var fyrir nokkru að
blaða í gegnum skákir frá göml-
um áskorendakeppnum rakst ég
á skák sem vakti þegar athygli
mína vegna hvassrar tafl-
mennsku hvíta hershöfðingjans,
sem var einmitt Gellet.
Skákir frá Sovétmeistaramót-
inu í Minsk verða því að bíða
betri tíma, en skák þáttarins í
dag er einmitt dæmigerð fyrir
hinn nýbakaða Sovétmeistara,
þegar hæfileikar hans og innsýn
í hvassar stöður fá að njóta sín
bezt. Að áliti margra er þetta
bezta skák sem tefld hefur verið
frá upphafi í áskorendakeppn-
inni, en hún var tefld í einvígi í
Moskvu árið 1965.
hefði auðvitað verið svarað með
24. Db8+).
23. Bc2 - Hce7, 24. Hcfl!
(Eftir 24. fxg6 — hxg6, 25. Bg5
hefði svartur að vísu verið
þvingaður til þess að láta af
hendi skiptamun vegna hótunar-
innar Rf6+ en þessi leikur er
miklu öflugri).
Hxe4
afleiðingum að svartur verður
mát.
★
Lausnirnar á skákþrautunum
sem birtust um síðustu helgi eru
eftir MARGEIR
PÉTURSSON
Hvítt: Efim Geller
Svart: Vassily Smyslov
Grúnfeldsvörn
1. d4 - Rf6, 2. c4 - g6, 3. Rc3
— d5, 4. cxd5 — Rxd5, 5. e4 —
Rxc3, 6. bxc3 — Bg7, 7. Bc4 —
c5, 8. Re2 - 0-0, 9. 0-0 - Rc6,
10. Be3 - Dc7,11. Hcl - Hd8
(Þeir Fischer og Spassky hafa
fengið þessa stöðu upp tvisvar
sinnum. í fyrra skiptið í Santa
Monica lék Spassky hér 12. Del
og í það síðara 12. h3, á Ólympíu-
mótinu í Siegen 1970, en Fischer
tókst að jafna taflið í bæði
skiptin. Spassky vann þó báðar
skákirnar um síðir).
12. Í4 - e6,13. Khl - b6
(Öruggara var að leika hér 13.
... Ra5, 14. Bd3 — f5. Nú nær
Geller frumkvæðinu með
skemmtilegri peðsfórn).
14. f5! - Ra5. 15. Bd3 - exf5,
16. exf5 - Bb7, 17. Dd2 -
Hfe8,18. Rg3 - Dc6,19. Hf2 -
Had8
(19.... Hxe3, 20. Dxe3 — cxd4,
21. cxd4 — Bxd4 var freistandi,
en eftir 22. Df4 — Dxcl+, 23.
Dxcl — Bxf2, 24. Dh6 hótar
hvítur f5-f6 óþyrmilega).
20. Bh6 - Bh8, 21. Df4 - Hd7,
22. Re4 - c4
(22. ... Hxe4 23. Bxe4 — Dxe4
J.C.N. Graafland 1916.
Enn bjargar hvítur sér með
því að tefla upp á patt. 1. Rb5!
(Hótar Bd4+) Bxb5, 2. Bh6 -
Kf6. 3. Bd2 - al-D, 4. Bc3+ -
Dxc3. Patt. ,
25. Íxg6!
(Hugmyndin að- baki síðasta
leik hvíts. Svartur er nú mát
eftir 25. ... Hxf4, 26. gxh7 og
sama verður uppi á teningnum
eftir 25. ... Dxg6, 26. Dxf7+ —
Dxf7, 27. Hxf7 og hótar máti
bæði á h7 og f8)
Í6, 26. Dg5! - Dd7, 27. Kgl!
(Þessi ískaldi og yfirvegaði
leikur er líklega flestum sá
minnisstæðasti úr þessari frá-
bæru skák. Eins og síðar kemur í
ljós þurfti hvítur nauðsynlega að
valda fyrstu reitaröðina).
Bg7, 28. Hxf6 - Hg4
(Eða 28. ... Bxf6, 29. Dxf6 -
hxg6, 30. Dxg6+ — Kh8, 31. Bg5
- H5e6, 32. Bf6+ - Hxf6, 33.
Hxf6 o.s.frv.)
29. gxh7+ - Kh8, 30. Bxg7+ -
Dxg7, 31. Dxg4!
Svartur gafst upp, því að eftir
31. ... Dxg4, 32. Hf8+ verður
h-peðið að drottningu með þeim
Hér er um ákaflega einfalt, en
skemmtilegt dæmi sem flestir
hafa líklega áttað sig á. 1. d3 —
Bxd3, 2. Rc4 - Bxc4, 3. Ka3! -
bl-D4 - Hb5+ og nú er sama
hvernig svartur drepur, hvítur
er patt. Frumhlaup væri hins
vegar 3. Hb5+ strax vegna 3. ...
Bxb5+, 4. Ka3 - bl-H.
A.S. Selesniev 1911
1. Rd5 - Bb7, 2. Í7 - Bxd5+, 3.
Ke3 - dl-D, 4. f8-D Hér hafa
e.t.v. einhverjir gefist upp, því að
hvíta drottningin fellur. Én: 4.
... Del+, 5. Kf4 - Dfl+, 6. Ke5
— Dxf8 Patt.
Dr. H. Neustadt, Prag
Peðsendatöfl geta oft verið
bráðsmellin. Eftir 1. d6! — cxd6.
2. Kd5 á svartur um tvær leiðir
að velja: 1)2.... Kxb5, 3. c4+ —
Ka5, 4. Kxd6 - b5. 5. c5 - bi,
6. c6 - b3, 7. c7 - b2. 8. c8-D
- bl-D. 9. Dc3+ - Kb6, 10.
Dc7+ — Kb5,11. Dc5 mát.
2) 2.... axb5, 3. Kxd6 — ka6,
4. Kc6 - Ka5, 5. Kb7 - bi. 6.
cxb4+ - Kb5. 7. Kc7 - Kc4. 8.
Kxb6 — Kb3, 9. Kc5 og hvítur
vinnur eins og lesendur hafa
vafalaust gengið úr skugga um
sjálfir.