Morgunblaðið - 20.03.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. MARZ 1980
Bjarni Bragi Jónsson, hagfræðingur Seðlabankans:
Innlánsbinding
og afurdalán
í grein þessari verður fjallað um
samhengið milli bundinna innlána
viðskiptabanka, sparisjóða og inn-
lánsdeilda í Seðlabankanum og
endurkaupa bankans á afurðalán-
um frá þessum aðilum. ‘Rætt
verður um áhrif breytilegrar af-
stöðu milli þessara stærða á
peningalegt jafnvægi, gjaldeyr-
isstöðu þjóðarbúsins og þróun
bankakerfisins og atvinnuveg-
anna. Gerð verður nokkur grein
fyrir stefnuviðhorfum til grund-
vallar aðgerðum á þessu sviði og
til hugsanlegra kerfisbreytinga.
Tekið skal fram, að haglýsing-
arefni þessarar greinar hefur þeg-
ar verið nýtt sem inngangsgrein í
marz-hefti Hagtalna mánaðarins.
Stefnuviðhorf eru að sjálfsögðu á
ábyrgð höfundar.
Innláns-
bindingin
Seðlabankar, eða þjóðbankar,
afla sér starfsfjár með ýmsum
hætti og hafa jafnframt mjög
mismunandi hátt á því, hvort fé er
ráðstafað á eigin vegum eða settir
samsvarandi skilmálar um starf-
semi viðskiptabanka. Upprunaleg-
ast í þessu efni er eigið fé
seðlaútgáfubanka, sem gjarnan
voru hlutafélög með sérleyfi, og
það fest í gulli og viðurkenndum
frjálsum gjaldeyri sem baktrygg-
ingu seðlaútgáfunnar. Innlán við-
skiptabanka voru aftur á móti
tryggð með tilteknu hlutfalli
seðlaeignar eða innstæðu í seðla-
banka við innlán hjá þeim sjálf-
um, auk þess sem gjaldeyrir og
örugg og auðseljanleg skuldabréf,
einkum ríkisskuldabréf, komu til
álita í því sambandi. Framan af
voru öryggissjónarmið einkum
lögð þessu til grundvallar, en
jafnframt nauðsyn þess að setja
hömlur við vexti peningamagns,
er menn töldu hafa áhrif á
verðlagsþróun. Hagstjórnarvið-
horfið varð með tímanum æ fyrir-
ferðarmeira og tók tillit til fjöl-
þættari stefnumiða, þ.á m.
atvinnuöryggis, hagvaxtar og
byggðaþróunar, þótt með tíman-
um yrðu andstæður þeirra við
markmið verðfestu einnig ljósari.
Reglur um varasjóðsmyndun eða
innlánsbindingu reyndust hentugt
tæki á peningasviðinu, og þá
einkum ef hömlur höfðu verið
settar á beitingu vaxta og annarra
lánskjara.
Með aðskilnaði Seðlabankans
undir sérstakri stjórn frá Lands-
banka, viðskiptabanka, árið 1957
var heimild til innlánsbindingar
tekin í lög og síðan ítrekuð við
stofnun sjálfstæðs Seðlabanka ár-
ið 1961. Lögbundið hámark bind-
ingar var 20% af heildarinnlán-
um, árin 1961—1963 þó aðeins
15% af spariinnlánum. Lögbundið
hámark var hækkað í 25% árið
1964 og stóð svo fram að setningu
laga um stjórn efnahagsmála o.fl.
á sl. ári, að hámarkið var hækkað
í 28%.
Innan hinna lögleyfðu marka
hefur verið beitt sveigjanlegum
ákvæðum. Lágmarksbinding 2—
3% af heildarinnlánum gilti
fyrstu árin, en hefur síðan ekki
haft þýðingu. Tvenns konar hlut-
föllum er beitt: annars vegar
hlutfalli nýrrar bindingar af inn-
lánaaukningu, sem verið hefur
30%, nema á árunum 1963—1965
25%, og hins vegar hlutfalli heild-
arbindingar af heildarinnlánum,
hækkandi frá 18% 1965 upp í 25%
lögbundið hámark 1976, og enn í
27% frá marslokum 1979 og í 28%
í júní og júlí, en þá var innheimt
1% aukabinding til þess að flýta
framkvæmd áður greindrar hækk-
unar lagalegs hámarks. Aukning-
arbindingunni er beitt við hverja
stofnun, þar til heildarbinding
rekst á áður greind hámörk, sem
þá gilda um innlánaaukningu, og
virka þau þannig til jöfnunar milli
innlánsstofnana. Eftir því sem
bindingin hefur rekist víðar á
heildarhámarkið, hefur dregið úr
virkni hennar gagnvart innlána-
aukningu og því reynst nauðsyn-
legt að snúast við því með hækkun
hámarksins.
Bundnar innstæður innláns-
stofnana hafa þróast upp í að
Áhrif á peningalegt
jafnvægi og þróun banka-
kerfis og atvinnuvega
verða veigamesti þáttur starfsfjár
Seðlabankans. Sem hlutfall af
innstæðum innlendra aðila í bank-
anum, þ.e. að frátöldum erlendum
skuldum, eigin fé og seðlum og
mynt, hafa bundnar innstæður
yfirleitt numið milli 50 og 55% í
árslok síðasta áratuginn, 52,3% í
lok janúar sl. eða 62,7 milljörðum
kr.
Endurkaup
afurðalána
Seðlabankar eru hvarvetna
bankar innlánsstofnananna, sem
þær geta leitað til um fyrir-
greiðslu, þegar í harðbakkann
slær. Fyrirgreiðslureglur eru með
ýmsum hætti og gjarnan tengdar
því, að viðskiptabankarnir sinni
eðlilegri fyrirgreiðslu við atvinnu-
lífið og mæti árstíðasveiflum og
byggðavanda, en án peningalegrar
þenslu. Þar sem peningakerfi og
bankakerfi er á þróuðu stigi og
sæmilegt jafnvægi á peninga-
markaði, eru yfirleitt gerðar
tvenns konar kröfur til banka-
stofnana, áður en þær eigi tilkall
til fyrirgreiðslu seðlabanka: að
þær leiti samræmis milli innlána-
og útlánahlutverka sinna og að
þær leiti sér úrræða eftir leiðum
lánsfjármarkaðarins, þegar tíma-
bundinn misbrestur verður þar á.
Ein leiðin til þess að veita
innlánsstofnunum slíka fyrir-
greiðslu hefur verið að endur-
kaupa af þeim trygg og auðselj-
anleg eða stutt verðbréf, þ.á m.
framleiðsluvíxla einkum tengda
erlendum gjaldeyri. Þar með var
talið fullnægt tryggingarsjónar-
miði auk sveigjanleika og tengsla
við raunverulegar framleiðslu-
þarfir án þenslu. Þetta fyrirbyggir
þó ekki, að um þessa gátt geti
flætt snögg og mikil peningaleg
þensla út í þjóðarbúskapinn, ef
byggt er á sjálfvirkum endur-
kaupareglum og hagstæðum
lánskjörum, enda hafa snöggir og
miklir þenslu- og verðbólgusprett-
ir verið tengdir slíkum sjálfvirk-
um endurkaupum. Nú til dags
hneigjast seðlabankar því mun
meir að annars konar fyrir-
greiðslu, metinni eftir hlutverki
og þörfum bankastofnana með
hliðsjón af efnahagsárferði, árs-
tíðasveiflu o.þ.h.
Endurkaup afurðalána af við-
skiptabönkum hér á landi hófust
þegar árið 1924, en þar komu
aðeins við sögu gjaldeyrisbank-
arnir tveir, og voru endurkaupin
breytileg eftir stöðu bankanna
hverju sinni. Á stríðsárunum varð
staða viðskiptabankanna svo
styrk, að endurkaup féllu niður
frá maí 1941 til marz 1947. En á
þeim tíma, eða árið 1945, hófst
vaxtamismunun viðskiptabank-
anna í þágu útflutningsfram-
leiðslu, og ágerðist hún með tím-
anum, þar til breytt var yfir í
gengisbundin kjör í ársbyrjun
1979, en stendur enn á afurða- og
rekstrarlánum til framleiðslu
fyrir innlendan markað. Þessi
mismunun í lánskjörum, auk for-
gangs að lánsfé, leiddi til tvíefldr-
ar ásóknar í viðurkennd og endur-
kaupanleg framleiðslulán, enda þá
jafnan unnt að rökstyðja þá kröfu
sem réttlætismál. Var í vaxandi
mæli látið undan þeim þrýstingi
og hófust regluleg endurkaup
vegna landbúnaðar árið 1951 og
vegna iðnaðar árið 1966.
Veigamesta ákvörðunaratriði
endurkaupanna er það hlutfall af
verðmæti afurðanna, sem lánað er
með þessum hætti, þ.e. hið
svonefnda endurkaupahlutfall.
Frá stríðslokum til gengisfelling-
arinnar 22. febrúar 1960 nam
þetta hlutfall %, eða 66,7%. Þá
var krónutölu endurkaupa á af-
urðaeiningu haldið óbreyttri og
hlutfallið lækkað tilsvarandi í
58,5%, og með sama hætti var
færi gengisbreytingarinnar 4. ág-
úst 1961 nýtt til þess að lækka
hlutfallið í 55%. Við það stóð til
Ráðstef na,
um manneld-
ismarkmið
MANNELDISFÉLAG íslands og
Manneldisráð íslands boða til
ráðstefnu næstkomandi laugar-
dag þann 22. mars kl. 1 e.h. undir
heitinu MANNELDISMARK-
MIÐ. Ráðstefnan verður haldin í
stofu 101, Lögbergi, Háskóla
íslands og hefst hún kl. 1 e.h. og
lýkur kl. 6 sama dag. Gestur
ráðstefnunnar verður prófessor
Björn Isaksson, forstöðumaður
næringafræðistofnunar Sahl-
grenska sjúkrahússins í Gauta-
borg.
Prófessor Björn Isaksson er hér
á ferð sem sérfræðilegur ráðu-
nautur um matvælarannsóknir
fyrir Rannsóknastofnun landbún-
aðarins, Háskóla íslands og Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins. Er-
indi hans á ráðstefnunni nefnist:
Reynsla Svía af setningu mann-
eldismarkmiða. Aðrir frummæl-
endur ráðstefnunnar verða: Lauf-
ey Steingrímsdóttir, næringar-
fræðingur: Hvers vegna manneld-
ismarkmið á íslandi, Jón Óttar
Ragnarsson, dósent: Manneldis-
markmið í Bandaríkjunum, Vigdís
Jónsdóttir, skólastjóri: Manneld-
isstefna Norðmanna og Jónas s-
markmið og matvælastefna.
Eftir stutt kaffihlé verða hring-
borðsumræður, þar sem rætt verð-
ur hvort æskilegt og tímabært sé
að setja manneldismarkmið á Is-
landi og í hverju slík markmið
væru fólgin.
Tennur þínar byrja að myndast strax
á 5. mánuði i móðurkviði. Þær em í
stöðugri uppbyggingu fram á
þrítugsaldur.