Morgunblaðið - 20.03.1980, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. MARZ 1980
19
Gunnar Ásgeirsson:
Önnur grein
Á stríðsárunum höíðu mörg íslenzk fyrirtæki skrifstofu í New York. Þessi mynd er tekin í samsæti sem islenzkir kaupsýslumenn héidu Þórhalli Ásgeirssyni í New York árið
1943.
ÞEGAR BANKINN VILDI
EKKI ENSK PUND
Á stríðsárunum fór nefnd
manna til New York, sem
annaðist öll innkaup á vefn-
aðarvöru. Nefndarmenn voru
Sveinn Valfells, Jón Björns-
son og Bjarni Guðjónsson. Þá
voru einnig útibú í New York
frá ýmsum fyrirtækjum, eins
og Garðari Gíslasyni, Krist-
jáni Gíslasyni, Friðrik Bert-
elsen, Sverri Bernhöft, 0.
Johnson og Kaaber, G. Þor-
steinsson og Johnson, H. Ben
og Co., Geysi, G. Helgason og
Melsted og ef til vill fleirum.
Öll þessi fyrirtæki höfðu
skrifstofu í New York, sem sá
um innkaup fyrir þau, en
slíkt er ekki lengur til í dag.
Það voru ungir menn, sem
réðust til starfa fyrir þessi
fyrirtæki á þeim tíma og eru
þeir flestir athafnamenn í
viðskiptalífinu í dag.
Á stríðsárunum og eftir
stríð fóru ýmsar sendinefndir
til viðskiptasamninga erlend-
is og munu ýmis góð umboð
hafa hafnað í fyrirtækjum
sendinefndarmanna. Þetta
átti sérstaklega við Ameríku,
Bretland og Svíþjóð.
Marshallaðstoðin
irá Bandaríkjunum
Eftir stríðið fengum við
Marshall-aðstoð frá Banda-
ríkjunum, bæði í matvöru og
fleiru. Matvörur voru fluttar
inn, en í staðinn fyrir að
greiða vöruna, var andvirðið
lagt hér inn í banka og notað
til uppbyggingar í þjóðfélag-
inu m.a. var Áburðarverk-
smiðjan byggð að hluta til
fyrir Marshallfé. Finnar
fengu einnig Marshallaðstoð
eftir stríðið. Fengu þeir vefj-
agarn frá Bandaríkjunum og
ófu þeir ýmis efni, kjólaefni
og annað sen sent var til
Islands. Það var hart barist á
millum SÍS og annarra inn-
flytjenda eftir stríðið og
munaði litlu, að finnska vefn-
aðarvaran lenti í höndum
SÍS. Sem betur fer fréttum
við af þessu í Verzlunar-
ráðinu og gátum stöðvað
þetta, svo að hin frjálsa
verzlun fékk sinn hluta, og
Sambandið sinn hluta og
umboð urðu til hjá heildsöl-
um t.d. Friðrik Bertelsen sem
fékk fjölda af finnskum um-
boðum vegna þessa innflutn-
ings.
Pólitíkin var harðsvíruð á
þesum árum, jafnvel fyrrver-
andi formaður Heimdallar
sem var forstjóri Tóbaks-
einkasölu ríkisins 1954, Jó-
hann heitinn Möller, keypti
bíla fyrir einkasöluna hjá
Sambandinu. Við reyndum að
selja honum bíla, bæði ég og
fleiri, en honum fannst hann
ekki geta gengið á móti
yfirmanni sínum, sem þá var
fjármálaráðherra Eysteinn
Jónsson. Tengslin milli fram-
sóknarmanna og Sambands-
ins voru alltaf þau sömu,
framsóknarmenn
sau um
sma.
Leyfi þurfti til
að laga grindverk
Það er athyglisvert að
hugsa til baka um allar þær
var það kært og menn sættu
jafnvel miklum sektum fyrir
að hafa gert hluti án leyfis
Fjárhagsráðs. Nýbyggingar-
ráð var ennþá eitt, þar voru
pólitíkusarnir Hermann Jón-
asson, Einar Olgeirsson,
Steingrímur Steinþórsson og
Jóhann Þ. Jósepsson. Hversu
mikið vit þeir höfðu á þessum
málum veit ég ekki.
Vöruskipti
við A-Evrópu
Þegar ég lít aftur til
stríðsáranna, þá var ákaflega
auðvelt fyrir innflytjendur
að reka fyrirtæki. Auðvelt
var að fá lán í bönkum. Allt
það sem maður gat keypt
mætti segja að seldist. Breski
herinn og síðan bandaríski
voru stórir aðilar í kaupum,
og ennfremur var mikið fjár-
magn hjá fólki almennt.
Gengi gjaldeyris hafði verið
stöðugt þar til um vorið 1939
að greiða lánin á næstu
10—15 árum, vegna hinna
tíðu gengisbreytinga.
Vegna Austantjaldsvið-
skiptanna, sérstaklega þó
Austur-Þýskalands var
stofnað fyrirtæki af'innflytj-
endum, sem hafði með að
gera uppáskrift á öllum leyf-
um og sjá um vöruskiptin,
sem voru við A-Þýskaland, en
Sölumiðstöð hraðfrystihús-
anna stofnaði einnig sitt
fyrirtæki, til að sjá um ein-
hvern hluta af útflutningi og
innflutningi, sem var Mið-
stöðin h.f.
Gjaldeyris-
forðinn búinn
Nýsköpunarstjórnin og
Nýbyggingarráð voru dugleg
við að eyða gjaldreyrisforða
okkar, sem safnast hafði upp
á stríðsárunum, en eitthvað
hefur eftirlitið verið lítið. Ég
fór til Evrópu í innkaupaferð
„Minninga-
brot úr
viðskipta-
lífinu
í 50 ár“
nFyrst yar það Gjaldeyris- og innílutningsnefnd.
síðan Nýbyggingarráð. þá Fjárhagsráð og Viðskipta-
nefnd sem var undir Fjárhagsráði.u
„Þegar ég kom til Parísar fyrri hluta júnímánaðar.
liggur þar símskeyti frá Sveini félaga mínum i stað
peninga, sem áttu þar að vera. Inntlutnings- og
gjaldeyrisleyfi höfðu verið afturkölluð og gjaldeyris-
leyfi til ferðalaga ekki veitt.u
„ Var þá algengt að sjá i blöðum t.d. í smáauglýsing-
um Vísis. ýmislegt auglýst til sölu. jafnvel tvinna sem
fólk hafði hamstrað og var að losa sig við á góðu
verði.u
nefndir, sem hafa séð um
höft og hömlur fyrir okkur
frá 1932. Fyrst var það
Gjaldeyris- og innflutnings-
nefnd, síðan Nýbyggingarráð,
þá Fjárhagsráð og Viðskipta-
nefnd, sem var undir Fjár-
hagsráði. Viðskiptanefndin
sá um úthlutun gjaldeyris- og
innflutningsleyfa, skömmtun
og verðlagseftirlit, en fjár-
hagsráð sá um að veita leyfi
til að byggja, jafnvel til að
lagfæra grindverk kringum
hús. Ef einhverjum varð á að
gera slíkt án leyfis, eða jafn-
vel komast yfir sementspoka
til að laga eitthvað eða
byggja bílskúr úr einhverju
sem honum hafði áskotnast,
að krónan var felld gagnvart
sterlingspundi úr kr. 22,15 í
26,22. Eftir stríðið byrjuðu
all mikil vöruskipti aðallega
við austantjaldslöndin
Austur-Þýskaland, Pólland,
Tékkóslóvakíu og síðan
Rússland. Þá höfðu slík vöru-
skipti hafist áður, þ.e.a.s. það
var seldur fiskur til Sviss á
vegum heildverzlunar Árna
Jónssonar, hann fékk í stað-
inn Elna saumavélar og ein-
hverjar aðrar vörur. Enn-
fremur voru peningar notaðir
sem út úr þessari sölu feng-
ust til þess að lána til upp-
byggingar iðnaðarins, en J)au
lán voru gengistryggð. Áttu
því margir fullt í fangi með
í maí 1947 með það veganesti
frá innflutningsskrifstofu að
mega gera innkaup á ýmsum
þeim vörum, sem fyrirtæki
okkar seldi. M.a. fór ég til
Sviss og Frakklands. Þegar
ég kom til Parísar fyrri hluta
júnímánaðar, liggur þar
símskeyti frá Sveini félaga
mínum í stað peninga sem
áttu þar að vera. Innflutn-
ings- og gjaldeyrisleyfi höfðu
verið afturkölluð og gjaldeyr-
isleyfi til ferðalaga ekki veitt.
Þar með sat ég uppi pen-
ingalaus og innflutningur var
stöðvaður um tíma.
Gróði stríðsáranna var
búinn, keyptir höfðu verið 30
togarar, byggðar síldarverk-
smiðjur, skóverksmiðjur og
nokkrar nærfataverksmiðjur,
sem hver um sig gat fram-
leitt þarfir landsmanna.
Það var erfitt fyrir verzl-
unarfyrirtæki að standa uppi
með starfsfólk án innflutn-
ings.
Aðeins nokkrum árum áð-
ur eða á stríðsárunum þurfti
ég að knékrjúpa fyrir banka-
stjóra til að fá hann til að
kaupa af fyrirtæki mínu 1000
punda ávísun. Bankarnir
vildu ekki pund. Ef umboðs-
laun voru yfir 5% voru þau
fryst í bankanum.
Tvinni á
svörtum markaði
Á stríðsárunum var eðli-
lega hér skömmtun á flestu,
jafnvel áfengi var skammtað.
Menn fengu sínar bækur, mig
minnir 2 flöskur af sterku og
2 af veiku víni á mánuði.
Hins vegar fengu menn út-
hlutað er eitthvað sérstakt
var, gifting, afmæli, reisugilli
eða eitthvað annað. Það kom
jafnvel fyrir að menn giftu
sig til þess að fá úthlutun á
áfengi. Var það samkomulag
að hjónin skildu daginn eftir.'
Ýmsar vörur voru á svörtum
markaði þ.e.a.s. vörur sem
minna var til af, eða sumir
fengu ekki nægjanlega mikið
skammtað. Var þá algengt að
sjá í blöðum t.d. í smáauglýs-
ingum Vísis, ýmislegt auglýst
til sölu, jafnvel tvinna, sem
fólk hafði hamstrað og var að
losa sig við á góðu verði.
Ströng innflutningshöft voru
á árunum 1947 til 1952, en þá
létti aðeins til jafnvel svo að
verðlagsákvæði voru tekin af
sumum vörum. Ég minnist
þess að kopieringspappír
fyrir teikningar var tekinn
undan þessum ákvæðum eins
og annar ljósmyndapappír.
Við höfðum haft 10% um-
boðslaun og lögðum þau nú á
heima. En það skyldi maður
aldrei hafa gert, því það var
ekki liðið nema árið, þegar
verðlagsákvæði voru komin á
aftur og sátum við uppi með
okkar litlu álagningu, eins og
hún var skömmtuð áður og
án umboðslauna.