Morgunblaðið - 19.04.1980, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. APRÍL 1980
Afmæliskveðja:
Anna Jósafatsdóttir
og Jónas Péturs-
son Lagarfelli
Hjónin Anna Jósafatsdóttir og
Jónas Pétursson, fyrrverandi al-
þingismaður og tilraunastjóri á
Skriðuklaustri, eru sjötug í þess-
um mánuði. Hún hinn 11. og hann
hinn 20. apríl.
Anna er Skagfirðingur að ætt,
frá Hofdölum í Viðvíkursveit og í
Skagafirði á hún mikinn frænd-
garð. Anna gekk á unglingaskóla.á
Hólum í Hjaltadal og þar kynntist
hún Jónasi Péturssyni frá Hrana-
stöðum í Eyjafirði og þau giftu sig
árið 1933. Þau hafa eignast þrjú
börn, Hrein, rafmagnstæknifræð-
ing, Erlu, símavörð og Pétur Þór,
búfræðikandidat.
í um 15 ár var það hlutskipti
Önnu að standa fyrir heimilis-
haldi á tilraunastöð, fyrst á Haf-
ursá og síðan á Skriðuklaustri,
með þeirri risnu, sem ætlast er til
að haldið sé uppi. Það sér ekki
mikið eftir hvert dagsverkið hjá
þeim, sem heimili annast. Það er
ekki fyrr en eitthvað á vantar, að
eftir er tekið. Þessu hlutverki
Skilaði Anna með mikilli prýði.
Það er meira álag en í fljótu
bragði virðist að eiga heimili, sem
er líkt og opið gistihús árið um
kring. Mér er ljúft að segja frá
því, að Anna er önnur þeirra
tveggja kvenna, sem ég hef lagt
mesta matarást við um dagana.
Það er talað um að það fólk hafi
græna fingur, sem er snjallt við að
láta gróður dafna, en hvaða nafn
er yfir þá, sem gera jafnvel
einföldustu máltíðir að veizlu?
Það orð skortir mig yfir Önnu.
Fyrir flestum þeirra, sem alast
upp í sveit og við sjó og af
alþýðufólki eru komnir, á það að
liggja að fylla hóp hins þögla
meirihluta. Einstöku maður rís
upp og lætur að sér kveða. Einn
þeirra er Jónas Pétursson.
Það verður ekki séð, að forlögin
hafi ætlað honum stærri hlut en
fjöldanum, þegar skyggnzt er eftir
uppruna hans. Hann er kominn af
eyfirzku bændafólki og þær ættir
kann ég ekki að rekja. Uppeldi
hans og skólaganga gaf heldur
ekki tilefni til að ætla, að hann
ætti eftir að láta að sér kveða.
Jónas er búfræðingur frá Hólum
árið 1933 og hóf síðan búskap
heima á Hranastöðum. Ef Jónas
hefði verið „einn úr hópnum", þá
væri hann trúlega enn gildur
bóndi meðal eyfirzkra bænda og
lifði eftir þeirri lífsskoðun sinni,
að sígandi lukka er bezt.
Örlögin ætluðu honum hins veg-
ar annað hlutskipti. Samband
nautgriparæktarfélaga í Eyjafirði
Fimmtugur:
Þeir sem fara oft milli Norður-
og Suðurlands hafa fylgst með því
hvernig Staðarskáli í Hrútafirði
hefur vaxið frá lítilli byrjun til
þess sem hann er í dag. Hér ráða
ríkjum bræður tveir, Eiríkur og
Magnús Gíslasynir. Það mun hafa
verið Magnús, þá unglingur að
aldri, sem hóf hér greiðasölu í
upphafi. Ekki var húsrými versl-
unarinnar mikið í þá daga né
fjölbreyttur varningur á boðstól-
um, en hjartahlýja eigandans og
greiðasemi bætti hér mikið úr.
Varð Staðarskáli brátt vinsæll
áningarstaður á leiðinni milli
landsfjórðunga.
Núna annast Eiríkur mest dag-
legan rekstur skálans, þó Magnús
sjáist þar einnig oft innanborðs.
Er Eiríkur ekki síður lipurmenni
og Búnaðarsamband Eyjafjarðar
réðu hann til sín sem ráðunaut
árið 1934. Spyrja má, hvað valdið
hafi því, að Jónas var ráðinn til
þessa starfs. Ég tel víst, að
yfirboðarar hans hafi gert sér
grein fyrir alúð hans og samvizku-
semi við öll verk, en þeir eiginleik-
ar hafa fylgt honum óaðskiljan-
lega.
Jónas hélt áfram að láta að sér
kveða. A stríðsárunum síðari
efndi Búnaðarfélag Islands til
ritgerðasamkeppni um framtíð ís-
lenzks landbúnaðar. Jónas tók
þátt í henni og hiaut verðlaun
fyrir ritgerð sína. I henni hef ég
fyrst séð hreyft hugmyndum um
stofnun Framleiðsluráðs landbún-
aðarins, sem urðu að veruleika
árið 1947.
Eftir stríð var farið að vinna að
því að framfylgja lagaákvæðum
frá árinu 1940 um að í hverjum
landsfjórðungi skyldi rekin til-
raunastöð í jarðrækt. Fyrir voru
tilraunastöðvar á Akureyri og
Sámsstöðum og árið 1946 var
stofnuð tilraunastöð á Reykhólum
á Hafursá á Fljótsdalshéraði árið
1947. Menn með háskólamenntun í
búfræðum lágu þá ekki á lausu svo
skömmu eftir stríðslokin, en Jónas
Pétursson var ráðinn tilrauna-
stjóri á Hafursá. Það er enn til
marks um þá tiltrú, sem hann
naut.
Dvölin á Hafursá var stutt. Árið
1948 gaf Gunnar skáld Gunnars-
son íslenzka ríkinu jörð sína
Skriðuklaustur með gögnum og
gæðum. Þá var ákveðið að flytja
tilraunastarfsemina frá Hafursá
að Skriðuklaustri og gerðist það
vorið 1949.
Fróðlegt væri fyrir þá, sem bera
sig illa yfir lífskjörunum núna, að
líta aftur til ársins 1949. Það vor
var með eindæmum kalt og sást
ekki gróður fyrr en eftir 17. júní.
Skömmtun var á mörgum nauð-
þurftum og lifa enn minningar um
stofnauka númer 13, en fyrir hann
mátti kaupa fatnað. Gildistími
hans var hins vegar framlengdur
aftur og aftur, þar sem hörgull var
á þessum vörum í landinu. Það var
því ekkert auðvelt að setja á stofn
tilraunabú við þær aðstæður.
Reyndar heyrði ég sagt frá því, að
einn af fyrstu vetrum stöðvarinn-
ar hafi þar verið vinnuhjú starf-
andi og vann stúlkan í eldhúsi og
pilturinn hjálpaði henni við upp-
þvottinn. Hún þvoði upp, en hann
raðaði leirtauinu í skápana, en
þeir voru gegnt vaskinum í eld-
húsinu. Diskunum skutlaði hún
en Magnús bróðir hans, hefur
ljúfmennska Eiríks aukið mjög
vinsældir staðarins. Má segja það
fullum hálsi, að gott sé að koma í
Staðarskála, því þar ráða öðl-
ingsmenn húsum og þar gengur
um beina vingjarnlegt og velþjálf-
að starfsfólk.
Eiríkur hefur gegnt ýmsum
fleiri störfum en gestgjafastörf-
um: hann hefur verið bóndi á Stað
allmörg ár, tók við búi að foreldr-
um sínum látnum, hann hefur
lengi verið oddviti sveitar sinnar,
verið formaður sóknarnefndar
Staðarkirkju og meðhjálpari í ára
raðir, þá hefur hann og haft
afskipti af skólamálum sveitar-
innar, og margt fleira hefur hann
haft um að sýsla. Öll þessi störf
hefur Eiríkur leyst af hendi með
stakri kostgæfni.
yfir til hans og um um vorið var
þeim farið að fækka..
Þótt á Skriðuklaustri væri sam-
kvæmt lögum rekin tilraunastöð í
jarðrækt, þá var það stefna þeirra,
sem réðu þ.e. Tilraunaráðs jarð-
ræktar, að almennur búskapur
skyldi jafnframt rekinn á stöðv-
unum. Á Skriðuklaustri var ein-
sýnt að reka sauðfjárbúskap, enda
landkostir þar geysimiklir, og árið
1951 voru þar reist fjárhús ásamt
hlöðu fyrir um 500 fjár og þótti
mikil og dýr framkvæmd um það
leyti. Jónas helgaði sig sauðfjár-
ræktinni og skilaði þar árangri,
sem enn þann dag í dag ber hátt.
Hann ræktaði upp afurðamikinn
fjárstofn úr austfirzku fé og hann
gerði tilraunir með féð, sem gáfu
svör við spurningum, sem brunnu
á bændum. Hann sýndi m.a. fram
á, að vothey er gott fóður handa
sauðfé og í samanburðartilraun-
um á fjárstofnum víðs vegar að af
Austurlandi og Norðausturlandi
kom í ljós, að féð frá Borgarfirði
eystra reyndist afurðamest, en
ekki t.d. hinn þekkti fjárstofn úr
Þistilfirði. Vandvirkni og ná-
kvæmni Jónasar við þessar til-
raunir var rómuð og þótti óvís-
indalega hugsandi vinnumönnum
hans jafnvel nóg um. Þeir skildu
t.d. ekki nauðsyn þess, að þeytast
seint að kvöldi langar leiðir til að
athuga, hvort dauðfætt lamb væri
hrútur eða gimbur.
Jarðræktartilraunirnar réð Jón-
as hins vegar aðra menn til að
annast. Því má velta fyrir sér,
hvort það hafi verið eðlilegt, að
Jónas réði aðra menn til að sjá um
það, sem var lögskipaður tilgang-
ur með rekstri stöðvarinnar.
Spyrjum þá að leikslokum, segir
einhvers staðar. Það var ákveðinn
vilji þeirra, sem réðu að á til-
raunastöðvunum skyldi rekinn
búskapur. Rökin vöru þau, að
annars tækju bændur ekki mark á
tilraunaniðurstöðum, sem þaðan
kæmu. Á Austurlandi sem og
annars staðar á landinu stendur
búfjárrækt flestum bændum nær
hjarta en jarðrækt. Með fjárbú-
skapnum varð tilraunastöðin eðli-
legur hluti af umhverfinu. Göngur
og réttir eru sameiginlegar með
sveitinni og tilraunastöðin og
bændur hvert öðru háð. Jarðrækt-
artilraunir eru hins vegar eitt-
hvað, sem á að gera af því að
einhverjir hafa ákveðið það ein-
hvers staðar. Til jarðræktartil-
rauna höfðu sumir sömu afstöðu
og til kirkjugöngu. Menn ganga til
kirkju af því að kirkjur eru til að
ganga í.
Nú ætla ég ekki að halda því
fram, að austfirzkir bændur hafi
talað um Tilraunastöðina á
Skriðuklaustri sem „stöðina sín“.
Hún eins og aðrar stöðvar hafa
verið litnar gagnrýnu auga og er
það út af fyrir sig vel. Það er
enginn vandi að hafa afurðir,
þegar ekki þarf að horfa í kostnað-
inn og geta tilraunastöðvarnar
rekið búskap með gróða, eru
viðkvæði, sem ég kannast við.
Það er fleira en Staðarskáli og
byggingar í sambandi við hann
sem vekur athygli ferðamanns,
þegar farið er fram hjá Stað.
Staðarkirkja leynir sér ekki, hún
stendur hátt, sést víða að, og hefur
verið sveitarprýði í nær hundrað
ár. Ber hún enn vitni trú og
stórhug þeirra manna, sem reistu
hana. Árum saman hefur Eiríkur
annast málefni Staðarkirkju, má
segja að hann hafi verið tengdur
henni frá æskudögum, því afi hans
séra Eiríkur Gíslason þjónaði
kirkjunni nær 20 ár. Þá var Gísli
Eiríksson, faðir Eiríks, sóknar-
nefndarmaður og meðhjálpari í
henni allt tl dauðadags 1959, en þá
tók Eiríkur við og hefur gegnt
þessum störfum síðan af mikilli
alúð og samviskusemi.
Tilefni þessara lína er að senda
Eiríki á Stað hugheilar árnaðar-
óskir vegna fimmtugsafmælis
hans hinn 14. apríl. Sérstaklega
vil ég þó færa honum þakkir fyrir
störf hans að kirkju- og safnað-
armálum sóknarinnar, áhuga
hans og einlægni í þeim málum.
Já, þakka gott samstarf margra
ára.
Yngvi Þórir Árnason.
Árið 1958 höguðu örlögin því
þannig, að ég réðst kaupamaður
að Skriðuklaustri til Jónasar. Mér
er minnisstæðast frá þeim tíma,
hve Jónas lagði mikla áherzlu á,
að öll verk skyldu unnin af
nákvæmni og minna horft í, hvern
tíma þau tækju. Saumurinn fyrir
Kjarnapokana, sem voru úr papp-
ír, skyldi rakinn upp, en ekki rist
frá opinu. Ég var tvö sumur
kaupamaður á Klaustri, áður en
ég réðst þangað sem eftirmaður
Jónasar, þegar hann fluttist að
Lagarfelli og það þarf lítið
hyggjuvit til að sjá, að þarna er
samhengi á milli. Kynni mín af
Jónasi og fjölskyldu hans og af
sveitinni réðu því, að ég vildi
flytjast þangað.
Árið 1959 verða tímamót í lífi
Jónasar. Hann fer í framboð fyrir
Sjálfstæðisflokkinn í Austur-
landskjördæmi og verður alþingis-
maður. Það átti sér sögulegan
aðdraganda. Tveir menn börðust
um fyrsta sætið á listanum, þeir
Sveinn á Egilsstöðum og Einar
„ríki“ Sigurðsson. Ekki tókst að fá
úrslit í þeirri keppni heimafyrir
og var leitað til flokksforystunnar
um að höggva á hnútinn. Niður-
staðan varð, að hvorugur þeirra
Sveins né Einars hlaut sætið,
heldur Jónas Pétursson. Allt leit
þetta dramatískt út og brigzlyrði
flugu um að hinar lægstu hvatir,
svik og undirferli hafi ráðið ferð-
inni.
Sjálfur var ég erlendis, þegar
þetta gerðist og fylgdist ekki með
því í návígi, sem fram fór. Þegar
ég horfi á þessa atburði í fjarlægð
tíma og rúms, þá verður fyrir mér
að reyna að setja þá í samhengi
við líf og starf Jónasar fyrr og
síðar. Ég vil þá fullyrða, að
strangheiðarlegri og grandvarari
mann en Jónas Pétursson þekki ég
ekki. Ég fæ það því ekki til að
ganga upp, að í þetta skipti, þegar
hann hlaut þingsætið, þá hafi
honum gengið til undirferlin ein
og svik. Jafntefli milli keppinaut-
anna var staðreynd og önnur
lausn varð að koma. Um leið þykir
mér eðlilegt að álykta, að Jónas
hafi haft áhuga á starfinu. Það
lætur enginn að sér kveða, sem
engan metnað hefur.
Jónas situr viðreisnarárin á
þingi, frá 1959—71. Framanaf
voru það gjöful ár til lands og
sjávar, en seinni hluta þeirra var
afar erfiður þjóðinni. Hrun
síldarstofnsins, verðfall og kalár
urðu samtímis. Auðveldara er að
stjórna í góðæri en í hörðum
árum. Hörðu árin voru erfið dreif-
býlinu, atvinna var lítil, fólk
fluttist til útlanda og húseignir á
sumum stöðum á landsbyggðinni
voru ekki taldar veðhæfar á
tímabili, þar sem þær voru óselj-
anlegar. Það var því ekkert gam-
anmál að vera þingmaður dreif-
býlisins um það leyti og jafnframt
stuðningsmaður ríkisstjórnarinn-
ar. Hvernig þingmaður var svo
Jónas? Óhætt er að segja, að hann
var ekki meðal þeirra, sem oftast
báðu um orðið utan dagskrár.
Hann hafði heldur ekki tækifæri
til að auglýsa sig með frumvörp-
um, sem gátu gengið í augun á
fólki og ekki þurfti að standa við.
Það eru forréttindi stjórnarand-
stæðinga. Jónas gekk hins vegar
að þingmennskunni af sömu alúð
og öðrum störfum og hann var
fundvís á hugmyndir, sem reynd-
ust farsælar í framkvæmd. É.t.v.
ber þar hæst hugmynd hans um að
bjóða út happdrættislán til að
ljúka við hringveginn og brúa
Skeiðará. Skjalfest er að þá hug-
mynd átti Jónas. Það er svo önnur
saga, að það láðist að bjóða honum
að vígslunni.
Austurlandskjördæmi er
stærsta kjördæmi landsins að
flatarmáli og lengst milli fjarlæg-
ustu byggðra bóla þess. Það er að
sama skapi ósamstætt og hags-
munamál þess breytileg. Að upp-
runa og eðli er Jónas sveitamaður.
Þeir, sem sjóinn stunduðu á Aust-
urlandi, töldu hann gæta hags-
muna landbúnaðarins fremur en
útvegsins. Eftir erfiðleikatímann í
lok sjöunda áratugarins vildu
sjálfstæðismenn í þeirra röðum
skipta um þingmann flokksins í
kjördæminu og tókst það. Jónas
lét því af þingmennsku vorið 1971.
Orkumál hafa lengi verið mikið
áhugamál Jónasar. Hann vann
ötullega að því að ráðizt var í
Lagarfossvirkjun og árið 1971 tók
hann að sér starf við byggingu
virkjunarinnar. Frá því að því
verki lauk hefur hann gegnt starfi
verzlunarstjóra við Verzlunarfé-
lag Austurlands.
Jónas var fyrsti formaður
stjórnar Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins, árin 1965—69.
Mér er til gruns, að hann hafi ekki
haft áhuga á að sitja lengur í
stjórn þess samsafns fríríkja og
furstadæma. Þá hefur hann setið
lengi í Landnámsstjórn og á þar
sæti enn.
Jónas hefur alla tíð verið ákveð-
inn sjálfstæðismaður. Það út af
fyrir sig veitir þó ekki afdráttar-
laus svör um skoðanir hans, því að
í því húsi eru margar vistarverur.
Engar grafgötur þarf hins vegar
að fara í um skoðanir hans og
stefnumál. Þá stefnu hefur hann
margkynnt í ræðu og riti. Rauði
þráðurinn í henni er sem mest
sjálfstæði og ábyrgð hvers og eins
í eigin málum. I framhaldi af því
styður hann sjálfstæði og ábyrgð
dreifbýlisins í eigin málum. Þetta
birtist skýrt í því hjartans máli
hans, sem er sjálfstæði í orkumál-
um, þar sem Orkubú Vestfjarða er
fyrirmynd. Hann hefur viljað efla
og styðja framtak einstaklingsins
og ekki hikað að snúa bökum
saman við þá, sem orðið hafa fyrir
skakkaföllum, sem þeir réðu ekki
við og áttu ekki sök á, minnugur
þess, að sá sem engu hættir,
vinnur ekkert. Mér er t.d. minn-
ATHYGLI skal vakin á því, að
afmælis- og minningargreinar
verða að berast blaðinu með
góðum fyrirvara. Þannig
verður grein, sem birtast á í
miðvikudagsblaði, að berast í
síðasta lagi fyrir hádegi á
mánudag og hliðstætt með
greinar aðra daga. Greinar
mega ekki vera í sendibréfs-
formi. Þess skal einnig getið
af marggefnu tilefni að frum-
ort ljóð um hinn látna eru
ekki birt á minningarorðasið-
um Morgunblaðsins. Handrit
þurfa að vera vélrituð og með
góðu línubili.
Eiríkur á Stað
í Hrútafirði