Morgunblaðið - 01.11.1980, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. NÓVEMBER 1980
Nám — starf — elli
Ævi hvers manns má skipta á
Rrófan hátt í þrjú tímabil. I
bernsku er maðurinn ófær um að
taka fullan þátt í atvinnulífi vegna
æsku eða vegna þess að hann er að
búa sig undir störf með námi. Þetta
æviskeið varir hjá flestum einstakl-
ingum í nútíma iðnaðarþjóðfélagi í
15—30 ár. Að loknu námi hefst
þátttaka einstaklingsins í atvinnu-
lífinu og í heimilisstörfunum og þar
með starfsævin, sem svo er yfirleitt
kölluð. Starfsævinni lýkur svo þeg-
ar einstaklingurinn er ófær um að
gegna sínu starfi vegna elli eða
þegar þjóðfélagið lítur svo á, að
hann hafi skilað sínu ævistarfi og
eigi það skilið að setjast í helgan
stein.
Þróun síðustu ára hefur verið, að
námsævin og ævikvöldið hafa
lengst í sífellu, en starfsævin hefur
styttst hlutfallslega. Þó eru enn
víða til dæmi þess í vanþróuðum
löndum, að námsævin er einungis 8
til 12 ár og ævikvöldið sama og
ekkert.
Framfærsla þeirra,
sem ekki starfa
í því bændasamfélagi, sem ríkti
hér á landi fram á þessa öld, var
mjög ákveðin hefð um framfærslu
barna og öldunga. Yfirleitt bjuggu
margar kynslóðir undir sama þaki
(stórfjölskylda) og fengu þar nauð-
synlegt fæði og klæði og húsaskjól.
Það er ekki fyrr en bæir fara að
myndast í kringum verzlun og iðnað
að breyting verður hér á og fjöl-
skyldan minnkar í samræmi við
þróun erlendis. Fer þá að bera á
gömlu fóiki, sem býr eitt sér. Þessi
breyting kallaði á nýja skipan á
framfærslu gamals fólks enda eru
stofnaðir lífeyrissjóðir og sett
Færsla gæða á milli kynslóða
HLUTVERK LÍFEYRIS
löggjöf um almannatryggingar,
sem svar við þessari þróun. Þannig
hefur framfærsla aldraðra meira
og meira færst frá fjölskylduein-
ingunni til iðgjaldagreiðenda og
skattborgara. Framfærsla barna er
þó enn að mestu leyti í höndum
foreldra, en þó taka skattgreiðend-
ur þátt í henni í formi barnabóta,
barnalífeyris og námslána og
styrkja. Nám ög annar undirbún-
ingur undir ævistarfið er að mestu
kostað af ríkinu.
Það má ljóst vera, að í þjóðfélagi,
sem hvorki safnar eignum né skuld-
um erlendis, eru það hinir starfandi
sem á einn eða annan hátt sjá um
sína eigin framfærslu svo og um
framfærslu barna, námsmanna og
aldraðra, þ.e. hinir vinnandi geta
ekki safnað gæðum á starfsævinni
og haft af þeim framfærslu í
ellinni. Reyndar getur ein kynslóð,
sem dugleg er að byggja, séð sér að
nokkru leyti fyrir húsnæði í ellinni,
en fæði og skæði, og viðhald
húsnæðis er ekki hægt að geyma
sér til ellinnar.
Kynslóda-
samningurinn
Af framangreindu má Ijóst vera,
að kynslóðirnar gera siðferðilega
með sér „samning" á eftirfarandi
hátt: Foreldrar sjá um framfærslu
barna sinna á meðan þau eru ung
og ósjálfbjarga gegn fyrirheiti um
að börnin sjái um foreldrana, þegar
þau eru orðin gömul og lasburða.
Efndir þessa kynslóðasamnings
hafa í æ ríkari mæli verið að
flytjast frá einstaklingum til heild-
arinnar á síðustu öld.
Söfnun og
gegnumstreymi
Þeir lifeyrissjóðir og þau lífeyr-
iskerfi, sem sett hafa verið á
laggirnar til þess að sjá um þessar
efndir hafa ýmist verið byggð á
söfnun eða gegnumstreymi. Reynd-
ar má segja, að með söfnun þykist
menn láta hina vinnandi sjá fyrir
sér í ellinni að meðaltali með þeirri
„peningainneign," sem þeir hafa
safnað með greiðslu iðgjalda. Þetta
eftir DR. PÉTUR
H. BLÖNDAL
gengur ekki nema um mjög tak-
markaðan hóp manna sé að ræða,
því hvað eru peningar annað en
ávísun á lífsgæði, sem þeir sem þá
vinna, yrðu að neita sér um? Þegar
lífeyrisgreiðslur eru orðnar al-
mennar, er í raun enginn munur á
því, hvort unnið er samkvæmt
söfnunarkerfi eða gegnumstreym-
iskerfi. Ef menn hugsa sér að 10%
af tekjum sé greitt til lífeyrissjóða
og þessi iðgjöld haldi verðgildi sínu
og þetta kerfi nái til allra launþega
og atvinnurekenda, þá munu að
jafnaði vera um ein til tvenn
árslaun í sjóði, þegar jafnvægi
kemst á. Hvað þýðir þetta? Væri
unnt að kaupa fæði og klæði fyrir
þessa upphæð og geyma? Nei, það
er fráleitt, enda þarf þess ekki, þar
sem lífeyrisþegar leysa þessa „ávís-
un“ út, þegar þeir þurfa á því að
halda hægt og hægt, og hinir
vinnandi borga og verða þá að skera
niður eigin neyslu. Þannig séð er
þessi söfnun verðlaus.
„Hlutverk“
lífeyris
Á meðan framfærsla aldraðra
var á höndum fjölskyldunnar hefur
það eflaust verið upp og ofan
hversu rífleg hún var. Oft var hún
skorin við nögl og eru margar sögur
af því hve lífskjör manna versnuðu
við að fara í hornið hjá börnunum. í
rauninni var hinum vinnandi gefið
sjálfdæmi um framfærslu aldraðra
innan ákveðinna siðferðilegra
marka. Yfirleitt munu þó allar
kynslóðir hafa setið við sama borð
og ekki orðið mikil breyting á
lífskjörum manna þegar þrek
þeirra þvarr.
Þegar sú breyting verður á þjóð-
félagsháttum, sem drepið hefur
verið á hér að framan, og fram-
færsla aldraðra færist frá fjöl-
skyldunni til samfélagsins, verða
lífskjör aldraðra í æ ríkari mæli
ákveðin með lögum eða í kjara-
samningum. En hvert er hlutverk
lífeyris?
Líta má tveimur augum á hlut-
verk lífeyris. í fyrsta lagi má líta á,
að lífeyrir eigi að nægja fyrir
nauðþurftum, en ekki meir (lág-
markslífeyrir) og er hann þá eðli-
lega eins fyrir alla. (Dæmi: lífeyrir
almannatrygginga). Upphæð slíks
lífeyris miðast við ákveðnar lág-
marksþarfir, sem talið er að menn
hafi. í öðru lagi líta menn svo á, að
lífeyrir eigi að bæta upp tekjumissi,
þannig, að aldraðir haldi sínum
lífskjörum að mestu óbreyttum,
þegar þeir setjast í helgan stein.
(Tekjuháður lífeyrir). Reynslan
hefur sýnt, að þar sem lágmarkslíf-
eyrir hefur verið tekinn upp sem
grunnkerfi, hafa sprottið upp líf-
eyrissjóðir, sem veita eiga viðbót-
arlífeyri, og þess vegna hallast
menn æ meir að tekjuháðum lífeyri
sem grunnkerfi.
„Viöunandi“
lífeyrir
í umræðu um lífeyrismál ber
mikið á slagorðum eins og „réttlát-
ur“ lífeyrir eða „viðunandi“ lífeyrir,
án þess þó að menn hafi reynt að
gera sér grein fyrir og skilgreina
hvað átt sé við með þeim hugtökum.
Hér á eftir mun ég gera tilraun til
þess að gera þessum hugtökum skil
með tilliti til tekjuháðs ellilífeyris í
gegnumstreymiskerfi’
Ef tryggja á öldruðum manni
svipuð lífskjör eftir að hann er
sestur í helgan stein og hann hafði
áður, verður hann að fá ákveðinn
hluta af sínum launum áfram sem
lífeyri. En hvaða hluta? Aldraðir
menn þurfa ekki að greiða til
lífeyrissjóðs. Þeir standa heldur
ekki í uppeldi barna. Þeir standa
almennt ekki í húsbyggingum né
öðrum þeim umsvifum, sem tengj-
ast vinnuævinni. Með hliðsjón af
þessum atriðum er almennt talið,
að 50% til 60% af (meðal-) tekjum
manna um ævina muni nægja til
þess að viðhalda lífskjörum manna
í ellinni. Mikla varfærni þarf, þegar
þessi prósenta er ákveðin, því að
60% lífeyrir í stað 50% lífeyris
kostar iðgjaldsgreiðendur (vinn-
andi) 20% hærra iðgjald, sem svo
aftur lækkar þeirra lífskjör. Þá
vaknar spurningin, við hvaða aldur
taka lífeyris skuli hefjast, hvenær
menn teljist hafa skilað sínu ævi-
starfi. Lækkun ellilífeyrisaldurs úr
70 árum í 60 ár þýðir lauslega
reiknað um 40% hærra iðgjald, sem
hinir vinnandi verða að greiða, og
því verða menn að vega þetta atriði
og meta mjög gaumgæfilega. Víða
erlendis hefur verið tilhneiging til
þess að lækka ellilífeyrisaldur til
þess, á þann hátt, að skapa fleiri
stöður og vinna gegn atvinnuleysi.
En þetta er í rauninni þversögn, því
meðalævin lengist í sífellu og þar
með ævikvöldið. Þá hefur og komið
fram gagnrýni á það að kippa
mönnum þannig út úr athafnalífinu
jafnvel um sextugt og þvinga þá í
helgan stein. Hefur verið bent á í
því sambandi að mörgum mannin-
um er vinnan meira en brauðstritið
eitt.
Vandamál núverandi
lífeyriskerfís
Þau 10% af launum, sem almennt
eru greidd sem iðgjald til lífeyris-
sjóðanna voru reiknuð á þriðja
áratug þessarar aldar miðað við
dánarlíkur þess tíma, stöðugt verð-
lag og 4% til 5% vexti. Dánarlík-
urnar hafa stórminnkað, verðlag er
og hefur aldeilis ekki verið stöðugt
og vextir eru neikvæðir. Lífeyris-
sjóðirnir starfa því ekki lengur sem
söfnunarsjóðir heldur er nú þegar
um töluvert gegnumstreymi að
ræða, sér í lagi hjá þeim sjóðum,
sem hafa mikið af eldri sjóðfélög-
um. Þeir sjóðir munu líka fyrstir
verða gjaldþrota, ef ekkert verður
að gert.
Annað vandamál núverandi kerf-
is er mjög misskiptur lífeyrir eftir
stéttum. Sumir lífeyrisþegar eru
greiniiega oftryggðir miðað við það,
sem að framan er sagt, á meðan
mikill meiri hluti er sennilega
vantryggður. Þetta stafar af því, að
almannatryggingar og lífeyrissjóð-
irnir eru að keppa að sama marki,
án Jæss að vita hvorir af öðrum. En
lífeyrissjóðirnir eru ekki búnir að
starfa það lengi, að ennþá sé farið
að gæta tvítryggingar í stórum
mæli.
Þriðja vandamál núverandi kerf-
is eru óskaplega flóknar reglur um
lífeyrisrétt og útreikning Íífeyris.
Liggur við að sérfræðinga þurfi til
að botna í þeim flækjum öllum.
Lífeyrisþegar vita sjaldan hvar
réttur þeirra liggur og nærri aldrei
hvernig lífeyrir þeirra er reiknaður.
Þá er rétt að geta þess, að
heimavinnandi húsmóðir er algjör-
lega háð manni sínum varðandi
réttindi úr lífeyrissjóði og ef upp úr
hjónabandinu slitnar, fær hún eng-
in réttindi.
Niðurlag
Mikið hefur verið rætt að undan-
förnu um lífeyrismál og má benda á
yfirlýsingu ríkisstjórnarinnar um
nýtt samfellt lífeyriskerfi í því
sambandi. (Sú yfirlýsing er efnis-
lega eins og yfirlýsingar ríkis-
stjórna í samningunum 1976 og
1977!). Þá má og benda á umræður
um mismun á lífeyrisrétti opin-
berra starfsmanna og annarra
launþega. Öll þessi umræða leiðir
vonandi til þess, að hreyfing komist
á þessi mál á næstunni og fundin
verði varanleg lausn á lífeyrismál-
um þjóðarinnar. Það er von undir-
ritaðs, að tekið verði tillit til þeirra
atriða, sem nefnd hafa verið hér að
framan, þegar sú lausn verður
fundin.