Morgunblaðið - 01.02.1981, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 1981
Rætt við Ólaf Egilsson sendiherra um Madrid-ráðstefnuna
Mannréttindi, afvopn-
unarmál og framhald
slökunar efet á dagskrá
Síðari lotan á ráðstefnunni í Madrid um samvinnu og
öryggi i Evrópu hófst nú í vikunni. Ráðstefnan byrjaði 11.
nóvember síðastliðinn eftir langar deilur um dagskrá
fundanna. Sat Niels P. Sigurðsson, sendiherra, undirhún-
ingsfundina undir ráðstefnuna og tók síðan þátt í störfum
hennar sjáifrar. í greinaflokki, sem hirtist hér í blaðinu
um mánaðamótin júlí/ágúst á síðasta ári, skýrði Niels P.
Sigurðsson aðdraganda öryggisráðstefnunnar og leiðtoga-
fundarins, sem haldinn var í Helsinki 1975. Þar var gerð
svonefnd iokasamþykkt og í samræmi við ákvæði hennar er
efnt til fundanna í Madrid.
Ólafur Egilsson, sendiherra, hefur einnig setið Madrid-
ráðstefnuna fyrir íslands hönd. Morgunblaðið sneri sér til
hans og ræddi við hann um þróun máia á ráðstefnunni.
Hvað fólst í samkomulag- sameinast og frjálsari ferðalög
inu, sem loks náðist um dag-
skrá Madrid-ráðstefnunnar?
Það fól fyrst og fremst í sér
lausn á ágreiningi um, hve
löngum tíma skyldi varið til
úttektar á framkvæmd Hels-
inki-samþykktarinnar. Þau ríki
sem sætt hafa harðastri gagn-
rýni fyrir vanefndir lögðu mikla
áherslu á að sá tími yrði sem
stystur. Málamiðlunin gekk út á,
að fyrstu 6 vikur ráðstefnunnar
færu til þessara umræðna, þó
þannig að í sjöttu vikunni væri
heimilt að reifa nýjar tillögur.
Einnig höfðu Austur-Evrópuríki
verið treg til að fallast á, að það
skyldi skýrt og skorinort teljast
til dagskrármála ráðstefnunnar
að ákveða stað og stund fyrir
næstu ráðstefnu af sama tagi.
Segja má, að þau hafi gefið sig
með þetta. Skiljanlegt er, að þau
séu hikandi við að ganga inn í
þann gagnrýniseld, sem brunnið
hefur á þeim á báðum ráðstefn-
unum, sem haldnar hafa verið á
grundvelli Hejsinki-samþykkt-
arinnar. Annars er eftir að ná
samkomulagi um sjálfa tíma-
setninguna á nýrri ráðstefnu og
velja staðinn og veit enginn
nema það reynist erfitt. En
eðlilegt er að þessar ráðstefnur
séu haldnar á 2—3 ára fresti, ef
rammi Helsinki-samþykktarinn-
ar á að haldast.
— Var ekki meiri harka i
gagnrýni Vesturlanda i garð
Sovétmanna en áður?
Gagnrýnin vegna ástands
mannréttindamála í sumum að-
ildarríkjum Helsinki-samþykkt-
arinnar var svo hörð á síðustu
ráðstefnu, þeirri sem haldin var
í Belgrad fyrir þremur árum, að
varla gat orðið um aukna hörku
að ræða. En þunginn að baki
orðunum var kannske ennþá
meiri nú, þar sem lengri tími er
liðinn — full 5 ár — án þess að
umtalsverðar breytingar til bóta
hafi átt sér stað. Þar við bættist
hin mikla alvara vegna Afgan-
istan-málsins. Það hvíldi og
hvílir enn sem mara á slökun-
arstefnunni. Sættu Sovétríkin
mjög harðri gagnrýni fyrir at-
ferli sitt þar.
— Er einhugur meðal full-
trúa Vesturlanda eða má til
dæmis greina skoðanaágrein-
ing milli Vestur-Evrópubúa
annars vegar og Bandarikja-
manna hins vegar, þar sem
annar hópurinn viil ganga
skemur í aðfinnslum sínum
gagnvart Sovétrikjunum en
hinn?
Fulltrúar allra Vesturlanda,
þar með taldir fulltrúar hlut-
lausra og óháðra ríkja, eru
einhuga í því að knýja fast á um
virkari framkvæmd Helsinki-
samþykktarinnar, ekki síst
ákvæðanna um tjáningarfrelsi,
rétt fjölskyldumeðlima til að
yfirleitt, svo og um aukna
upplýsingamiðlun. Grunntónn-
inn í gagnrýninni er sá sami hjá
öllum, en blæbrigða gætir að
sjálfsögðu stundum. Munurinn á
því hvernig Vestur-Evrópubúar
og Bandarikjamenn halda á mál-
um er ekki meiri en munurinn
milli einstakra Vestur-Evrópu-
ríkja innbyrðis. Ekki er því hægt
að tala um skoðanaágreining,
beðið með nokkurri eftirvænt-
ingu, hvort svo verður og þá að
hvaða marki hin nýja stjórn
velur sér að keppa í næstu
framtíð.
— í hverju felast ólikar hug-
myndir um afvopnunarmál og
vígbúnaðareftirlit?
Mest athygli beinist að tveim
tillögum, um að kvödd skuli
saman á þessu ári sérstök af-
vopnunarráðstefna allra 35 ríkj-
anna sem standa að Helsinki-
samþykktinni. Báðar tillögurnar
gera ráð fyrir því, að fyrsta
verkefni slíkrar ráðstefnu verði
að freista þess að efla svonefnd-
ar traustvekjandi ráðstafanir.
Þær felast í því að ríkin bjóði
hvert öðru að fylgjast með her-
æfingum hjá sér og láti vita
fyrirfram um meiriháttar her-
æfingar og liðsflutninga. Mikið
skortir á, að ákvæði um þess
háttar ráðstafanir í Helsinki-
samþykktinni hafi verið nýtt út í
æsar. Þess vegna er nú mikill
enda eiga viðhorf allra þessara
þjóða sér djúpar sameiginlegar
rætur. Hinsvegar þótti sumum
Sovétrikin vera að reyna að reka
fleyg á miili Evrópuríkja og
Bandaríkjanna.
— Hver eru svör Austur-
Evrópuríkjanna?
Þau kvarta yfir, að verið sé að
hlutast til um innanríkismál
þeirra og vilja láta nægja, að
hvert ríki segi frá því, hvað það
hefur framkvæmt af Helsinki-
samþykktinni. Þá benda þau á,
að samþykktin sé Iangtímaáætl-
un. Þau eru að sjálfsögðu mjög
ósamþykk því, að frammistaða
þeirra hafi ■ verið jafn ámælis-
verð og haldið hefur verið fram.
Og sum héldu því fram, að
atvinnuleysið á Vesturlöndum
væri miklu alvarlegri mann-
réttindaskerðing en nokkuð það,
sem gerst hefði austar í álfunni.
Allt endurspeglar þetta djúp-
stæðan mun á þjóðfélagskerfum
og viðhorfum.
— Hvaða áhrif hafa atburð-
irnir í Póllandi?
Ef komið hefði til hernaðar-
íhlutunar Sovétríkjanna, hefði
ráðstefnan leystst upp.
— Eru líkur á að stefna
Bandarikjanna breytist með
embættistöku Reagans?
Ekki í grundvallaratriðum, en
meðferð mála gæti breyst og
áherslur flust af einum mála-
flokki á annan. Þess er einmitt
Mynd þessi er tekin af
sendinefnd íslands í upp-
hafi ráðstefnunnar i
Madrid, en þá flutti Ólaf-
ur Jóhannesson, utanrík-
isráðherra, þar ræðu.
Með honum eru á mynd-
inni taldir frá vinstri
Ólafur Egilsson, sendi-
herra, Hörður Helgason,
ráðuneytisstjóri og Niels
P. Sigurðsson, formaður
sendinefndarinnar.
áhugi á, að náð verði lengra á
þessari braut, en hinar traust-
vekjandi ráðstafanir eru hugsað-
ar sem inngangur að raunhæfari
aðgerðum til takmörkunar á
vígbúnaði og síðar afvopnunar.
Af hálfu Austur-Evrópuríkj-
anna hefur aftur á móti gætt
mikillar tregðu til að taka af
skarið um hvert eigi að stefna
við frekari eflingu traustvekj-
andi ráðstafana og enga vís-
bendingu er um það að fá í
afvopnunartillögu þeirra. I til-
lögum Frakka um afvopnun er
lagt til, að nýjar traust-
vekjandi ráðstafanir skuli ekki
hafa einungis stjórnmálalegt
gildi heldur einhverja hernaðar-
lega þýðingu. Þær skuli vera
bindandi, mögulegt skuli vera að
ganga úr skugga um, að þeim sé
framfylgt, og þær skuli ná yfir
allt landsvæði Evrópu frá Atl-
antshafi til Úralfjalla. Hingað
Innrás
í Pólland
hefði þýtt
ráðstefnuslit
til hafa Sovétríkin einungis fall-
ist á, að tilkynningaskylda nái
til heræfinga á svæði innan 250
km frá landamærum þeirra að
öðrum Evrópuríkjum — og
Austur-Evrópuríkin hafa ekki
verið reiðubúin til að fallast á
þær forsendur, sem í frönsku
tillögunni eru.
Meðal annarra atriða frönsku
tillögunnar eru þau, að afvopn-
unarráðstefnan fjalli um upplýs-
ingagjöf, er aukið geti þekkingu
á herstyrk, um ráðstafanir til
þess að auka stöðugleika m.a.
með því að gefnar verði upplýs-
ingar samkvæmt ákveðnum
reglum um umfang einstakra
hernaðaraðgerða, svo og um eft-
irlit með því að skuldbindingar
séu virtar.
Tillaga Varsjárbandalagsríkj-
anna er á hinn bóginn mjög
almennt orðuð og telja því marg-
ir, að ráðstefna, sem haldin væri
á grundvelli hennar, hlyti að
verða mjög laus í reipunum og
ólíkleg til að skila árangri.
Hefur tregða umræddra ríkja til
að kveða skýrar á um hlutverk
væntanlegrar afvopnunarráð-
stefnu vakið tortryggni, um að
þau kjósi sér fyrst og fremst að
skapa nýjan áróðursvettvang,
þar sem þau muni reyna að
draga úr árvekni Vesturlanda-
búa í varnarmálum.
Það mun kom betur í ljós á
næstu vikum hvort hægt verður
að leggja sameiginlegan grund-
völl að afvopnunarráðstefnu.
Þeir, sem enn minnast allra
deilnanna á sínum tíma um
lögun fundarborðsins í Parísar-
viðræðunum um frið í Víetnam,
vita, að það getur reynst erfitt
að ná samkomulagi um skipulag
slíkra funda — hvað þá efnisat-
riði. En viðleitnin verður að
halda áfram.
— Hvað gerist fram í mars?
Fram til 12. febrúar er ráðgert
að ræða aðallega um tillögur
sem fram hafa komið en þær eru
yfir 80 talsins. Síðan hefjast
fyrir alvöru tilraunir til að
samræma texta og semja loka-
skjal ráðstefnunnar. Því á að
ljúka snemma í mars. Flestir
búast þó við að það krefjist
lengri tíma.
— Hvað er helst að segja um
störf íslands á ráðstefnunni?
I upphafi ráðstefnunnar flutti
Ólafur Jóhannesson utanríkis-
ráðherra, sem kunnugt er, ræðu,
þar sem lýst var helstu sjónar-
miðum af íslands hálfu varðandi
málefni ráðstefnunnar. Hefur
ræðan verið birt í fjölmiðlum.
Þess má geta, að mikil eftir-
spurn var eftir texta ræðunnar í
fréttadeild ráðstefnunnar og
þurfti tvisvar sinnum að auka
upplag hennar, sem þannig varð
á fimmta hundrað eintök. Einnig
hefur síðar á ráðstefnunni verið
gerð nánari grein fyrir viðhorf-
um okkar til nokkurra megin-
mála, þ.á m. var lýst yfir stuðn-
ingi við eindregin tilmæli Svía,
um að látnar verði í té upplýs-
ingar um afdrif stjórnarerind-
rekans Raoul Wallenbergs, sem
talið hefur verið, að væri í haldi
í Sovétríkjunum.
ísland er meðflytjandi að 9
tillögum á ráðstefnunni, m.a. um
að aflétt verði því harðræði, sem
menn hafa verið beittir, fyrir að
ganga eftir því, að mannrétt-
indaákvæði Helsinki-samþykkt-
arinnar séu framkvæmd. Einnig
að tillögu um bætta starfsað-
stöðu blaðamanna og aukna
dreifingu blaða og tímarita. Þá
er þarna á meðal tillaga, um að
mannleg samskipti verði aukin
milli þegna þátttökuríkjanna,
einkum þó þegar um er að ræða
fjölskyldutengsl, og verði um-
sóknir um vegabréfsáritanir af-
greiddar með minni töfum en nú
tíðkast. Enn má geta tillagna um
verndun sögulegra minja og þýð-
ingu, útgáfu og dreifingu bók-
menntaverka, sem birtast á
tungumálum, sem fáir skilja. Að
síðastnefndri tillögu standa
einnig Finnland og Ungverja-
land. Loks ber að nefna tillögu
um ráðstafanir til að hlynna að
milliríkjaviðskiptum smárra og
meðalstórra fyrirtækja.
Það er að sjálfsögðu annasamt
fyrir tvo fulltrúa að sjá um
þátttöku í ráðstefnu sem skiptist
I fimm nefndir auk allsherjar-
funda og margskyns annarra
funda. En það er raunar ekkert
nýtt fyrir starfsmenn íslensku
utanríkisþjónustunnar.
— Hvað er það mesta og það
minnsta, sem vænta má að
komið geti út úr ráðstefnunni?
Mesti árangurinn væri sá, ef
tækist að fá samþykktar ráð-
stafanir sem leitt gætu til um-
bóta í mannréttindamálunum,
jafnframt því sem samkomulag
næðist um að halda afvopnunar-
ráðstefnu í Evrópu. Það minnsta
er væntanlega lokaskjal svipað
og í Belgrad, sem fól litið meira í
sér en ákvörðun, um að koma
saman aftur eftir 2x/z ár.
En hafa verður í huga, að
jafnvel þótt skjallegar niður-
stöður ráðstefnunnar geti orðið
rýrar, hafa þau skoðanaskipti,
sem eiga sér stað á ráðstefnunni
— bæði á fundum og utan þeirra
— ótvírætt gildi.
Bj.Bj.