Morgunblaðið - 08.02.1981, Blaðsíða 24

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. FEBRÚAR 1981
24
— Prófessor Laitinen, hvað teljið
þér helst einkenna finnskar bókmennt-
ir á síðari árum?
— Það er nú svolítið erfitt að segja til
um það. En í fáum orðum, þá held ég, að
tími hinna pólitísku ljóða og tími hins
svokallaða vinstra frjáislyndis í ljóða-
gerð sé liðinn. Eg held mér sé óhætt að
segja, að afstaða mannsins til náttúr-
unnar sé nú í brennidepli í ljóðlistinni.
I skáldsagnagerð greini ég aftur á móti
þrjár til fjórar ólíkar stefnur. Eina vil ég
kalla „raunsæislýsingar á breiðum
grunni" og er þar mest fjallað um
verkamanninn og hans vandamál. Aðra
stefnu hef ég nefnt „millistéttarpróbl-
em“ og einkennandi fyrir hana eru
andstæður kynslóðanna: foreldrar og
börn sem heyra til ólíkra heima. Þriðju
stefnuna mætti kalla „sveitalífslýs-
ingar", sem voru fyrrum mjög áberandi.
Vegur sveitalífslýsinganna hefur vaxið í
seinni tíð og menn eru teknir til við að
skrifa stórar bækur um finnskt sveitalíf,
þróun þess og vandamál eftir síðari
heimsstyrjöldina.
— „Frán skogen til staden“ nefnið þér
fyririestur yðar. Gætuð þér rakið þá
sögu í stuttu máli?
— Það er sjálfsagt að segja þá sögu í
stórum dráttum, en það er hætt við það
verði langt mál.
Finnland er skógi þakið og finnskar
sveitalífssögur gerast þvi í skóglendun-
um. Þar er að finna upphaf hefðbundinn-
ar skáldsagnagerðar okkar Finna.
Það má segja, að allt frá 1870, er
Aleksis Kivi skrifaði „Sju bröder“, sem
við teljum upphafsverk finnskrar skáld-
sagnagerðar, og fram til áranna eftir
síðari heimsstyrjöldina, hafi lands-
byggðin verið vettvangur finnsku skáld-
sögunnar. Lífinu fjarri borgum og bæj-
um er lýst og lífsbaráttu fólksins í
einangruðum sveitum, þar sem náttúran
Rætt við próf.
Kai Laitinen
um finnskar
nútíma-
bókmenntir
bændur, skógarhöggsmenn og verk-
smiðjufólk — og fjalla um þá sem verða
undir í lífsbaráttunni, en ekki um hina
sem komast áfram. Hinum síðarnefndu
bregður máski fyrir, en sögurnar fjalla
alla jafna um þá sem troðast undir.
Þannig má segja, að ríkjandi séu
félagsleg sjónarmið í finnsku skáldsög-
unni nú. Það er næstum marxískt: hinir
fátæku gegn hinum ríku. En þótt sagan
sé þannig skrifuð útfrá þessum félags-
legu sjónarmiðum, er um að ræða ýmsar
mótsagnir eða hliðarspor. Rithöfundarn-
ir skrifa jákvætt um sögupersónurnar að
því leytinu að hinir almennu, mannlegu
verðleikar verða þeim umfjöllunarefni
jafnframt hinni þjóðfélagslegu ádeilu.
Sögupersónurnar eru því oft dæm-
igerðir einstaklingshyggjumenn, andfé-
lagslega sinnaðir og andsnúnir sinni
eigin stétt. Þeir eru ekki ævinlega
fyrirmyndarmenn, heldur allt eins latir,
eigingjarnir, þröngsýnir og hafa litla
samúð með félögum sínum í eymdinni.
. og skammta hverju efni
sinn hlut réttilega; t.d. fagur-
bókmenntum sitt á móti félags-
legum bókmenntum ...“
ÚR SKÓGINUM
TIL BORGARINNAR
Fyrir nokkru var staddur hérlendis finnskur
prófessor i bókmenntum við Helsingfors-háskóla, Kai
Laitinen að nafni. Laitinen hefur komið út hingað
þrivegis áður. Hann á sæti í úthlutunarnefnd
bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs og flutti hér
fyrirlestur um síðari tíma bókmenntir Finna. Mbl.
átti samtal við manninn um finnskar nútímabók-
menntir og fer það hér á eftir.
gegnir líku hlutverki í sögunum eins og
persónur þeirra. í fyrstu sveitalífssögun-
um er náttúran nánast félagi mannsins,
sem verndar hann fyrir samfélaginu,
hann getur flúið í faðm henni undan
þjakandi sambúð í margmenninu. Nátt-
úran getur samt reynst manninum erfið,
en með þrautseigju og vinnusemi yfir-
stígur hann erfiðleikana í sambúð sinni
við hana.
í seinni tíma sveitalífssögum er þetta
allt daprara. Hið hlédræga sveitafólk og
umkomulausa ræður ekki við erfiðleik-
ana þótt það sé sívinnandi, og tapar í
baráttunni. í augum þessa fólks er
náttúran annað hvort hagnýt eða fjand-
samleg í brauðstriti þess og fegurð
hennar hefur ekkert gildi fyrir fólkið.
Það dáist ekki að skrautjurtum heldur
góðri kartöfluuppskeru. í finnskri
skáldsagnagerð er borgin lengi mjög
framandi fyrir sögupersónunum. Þegar
sögupersónurnar loks koma til borgar-
innar, eru þær fánalegar og fremja
allskyns heimskupör. Einnig er að finna
í þessum sveitalífsskáldsögum að borgin
sé siðspillt og þangað fari fólk helzt til að
drekka brennivín eða ganga í slagtog
með léttúðugu kvenfólki.
Þótt sveitalífslýsingar á iífi fólks úti á
landsbyggðinni sé meginþema finnskra
skáldsagna fram yfir seinna stríð, þá er
þar að finna, einkum á þriðja áratugn-
um, margar lýsingar úr borgarlífi. Þá
vakna ungir rithöfundar til meðvitundar
um framfarir og fá rómantíska afstöðu
til þeirra framfara, sem felast í vélvæð-
ingu. En sveitin fylgir sögupersónunum
til borgarinnar, og þær eru öðrum þræði
áfram náttúrubörn: Reisa sér hús í
skógarjörðum utan við borgina, róa til
fiskjar í vötnin og standa öðrum fæti í
sveitalífi, þótt þær stundi vinnu í
borginni. Hreinar malbiksskáldsögur eru
sjaldgæfar í finnskri skáldsagnagerð,
þótt þær megi finna á seinni árum.
Þetta allsráðandi viðfangsefni fram
undir þessa daga, finnskt sveitalíf og
lífsbarátta fólksins í skógunum, hefur
valdið því, að erfitt er að þýða finnskar
skáldsögur. Umhverfið er framandi fyrir
útlendinga og allur lífsmáti þessa fólks
og það er einnig erfitt að þýða textann,
til dæmis mikið um mállýskur.
Það hefur færst í vöxt í hinum síðara
tíma skáldsögum, að sögupersónurnar
eru sýndar í sínum hvunndagsklæðum.
Þar er engu leynt af því sem gerist í
daglegu lífi hins almenna manns, hann
slæst og hann drekkur. Sagan er síðan
látin ganga sinn gang, án þess að þar sé
að finna siðferðilegt mat af hálfu
rithöfundarins. Lesandinn verður sjálfur
að dæma sögupersónurnar af framferði
þeirra og háttalagi.
Auðvitað er um að ræða gagnrýni á
sögupersónunum, en það er lagt þannig
fyrir, að sú gagnrýni kemur frá þeim
sjálfum, úr þeirra eigin umhverfi og af
þeirra eigin viðhorfum, og endanlegur
dómur verður svo lesandans.
Rithöfundar, sem tóku að skrifa útfrá
félagslegum og siðferðilegum sjónarmið-
um, töldu, að verðleikar manneskjunnar
fælust ekki í né ákvörðuðust af stöðu
hennar í þjóðfélaginu. Hinn fátæki
múgamaður gat verið allt eins mætur
maður að sönnum verðleikum og hinn
sem fyrirferðarmeiri var í þjóðfélaginu.
Hinn óbreytti liðsmaður gat verið hetjan
í liðinu, allt eins og hinn vígalegi
liðsforingi. Þessi skilningur á mannin-
um, og grundvallarverðmæti hans,
hverju hlutverki sem hann gegnir í
lífinu, minnir á hina hefðbundnu, rússn-
esku skáldsögu. Finnskir skáldsagnahöf-
undar sóttu fyrirmyndina til rússneskra
bókmennta fremur en franskra. Jafn-
framt þessum skilningi á mannlegum
verðleikum, þeim sömu í grundvallarat-
riðum hjá háum sem lágum, þá leiddi
það af sjálfu sér, að í finnskum bók-
menntum er það grundvallaratriði rót-
fast, að allir menn séu jafnir, og finnskar
skáldsögur eru mjög áberandi alþýðu-
sinnaðar (demókratískar).
Það má segja, að hetjan í finnsku
skáldsögunni sé einskonar andhetja;
mótsetning hetju 1 hinum venjulega
skilningi. Sögupersónan er sem sagt í
hvunndagsklæðum alþýðumannsins, hún
sér alla hluti í ljósi sinnar erfiðu
lífsbaráttu og er fátæk og oft heldur
fráhrindandi. Þrátt fyrir þetta hefur
sögupersónan sitt eigið gildi, sína eigin
mannlegu verðleika, og þeir eru ekki
metnir eftir peningaeign eða háu standi.
í finnsku skáldsögunni eru árekstrar
milli einstaklinganna og þjóðfélagsins
títt viðfangsefni. Upp úr frelsisstríðinu
1918 fannst rithöfundunum það óhjá-
kvæmilegt, að þjóðin tæki sjálfa sig til
bæna, beitti fyllstu sjálfsgagnrýni, til að
gera sér ljós mistök liðins tíma og
undanlátssemi.
Þannig sköpuðust ósættanlegar and-
stæður, annars vegar sá misskilningur,
að allir menn ættu sér grundvallarverð-
mæti og það væri sameiginlegt háum
sem lágum, en hins vegar hinn missári
veruleiki í stéttaandstæðunum, fátækt
alþýðunnar og varnarleysi hennar í
skriffinnskukerfinu og gagnvart ráðandi
stétt. Það má segja, að átökin milli
þessara tveggja sjónarmiða skapi þensl-
una í finnskri skáldsagnagerð.
Það er almennt svo, hverrar gerðar
sem skáldsagan er, þá taka finnskir
rithöfundar málstað lítilmagnans og
sögur þeirra verða á tíðum þjóðfélagsleg
ádeila. Fyrirmyndirnar finnast þá í
lægstu þjóðfélagsstéttunum — smá-
Þeirra sjónarmið ná ekki útfyrir fjöl-
skylduna og þeir vilja leysa sín vandamál
á eigin spýtur. Þeirra eigið frelsi er þeim
mikilvægast og þeir fylla flokk hinna
tortryggnu. Fátæktin er þeim vissuiega
byrði, en færir þeim, þrátt fyrir allt,
einskonar frelsi, byggir þeim múr til
varnar umhverfinu og innan þessa fá-
tæktarmúrs geta þeir verið þeir sjálfir.
Fátæktin í hinni finnsku skáldsögu
hefur vissulega mörg andlit og fátæktin
er ekki alltaf vonlaus. Raunsæið í
finnsku skáldsögunni birtist venjulega
með þrennskonar hætti: í samtölum, • í
mannlýsingum og í umhverfislýsingum.
Kivi lét persónurnar í sögu sinni „Sjö
bræður" tala eins og ungir menn gerðu á
hans tíð. Þeir voru grófir, bölvuðu og
heituðust hverjir við aðra, og þetta vakti
reiði ritdómara í þennan tíma: Af hverju
gat maðurinn ekki látið sögupersónur
sínar tala eins og siðað fólk! Nærri öld
seinna fékk Hannu Salamas svipaðan
reiðilestur frá íhaldssömum siðgæðis-
postulum, sem töldu talsmáta söguper-
sónanna óprenthæfan á köflum. Þessi
skilningur virðist semsé enn lifa góðu
lífi. Talsmáti sögupersónanna í finnsku
skáldsögunni hefur vitaskuld breytzt á
nær heilli öld og auk þess nota nútíma-
höfundar talmálið frjálslegar og meira
en áður gerðist, en tilgangurinn er sá
sami: Að í samtölum birtist einkenni
persónanna og þau verði sannferðug.
Samtölin þjóna því þeim tilgangi að
lýsa manninum sem talar. Slík raunhæf
lýsing á manninum hefur leitt til þess, að
göllum hans er ekki leynt, heldur fjallað
um þá opinskátt og faglega.
í sumum finnsku skáldsagnanna (Ki-
antos og Lehtonens) er fjallað um
einkenni sögupersónanna sem sameigin-
leg einkenni finnsku þjóðarinnar —
aðgerðarleysi, þröngsýni, tortryggni, öf-
und og sú árátta að loka sjálfum sér.
Þessum einkennum skapgerðarinnar
fylgir svo lélegur klæðaburður og ýmiss
konar ill hegðan.
En einnig er víða að finna jákvæða
lýsingu, svo sem hjá Lauri Viitas, þar
sem rakinn er andlegur þroski söguper-
sónanna og hvernig sá þroski eykst