Morgunblaðið - 29.08.1981, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. ÁGÚST 1981
Valdimar Bjömsson 75 ára
Allsstaðar var Valdimar Björnsson ástsæll og eftirsóttur ræðumaður, jafnvel meðal negranna.
Þegar Askja gamla tók joðsótt-
ina árið 1875 spjó hún ösku og
eimyrju yfir blómlegar byggðir
norðausturlands og lagði allan
jarðargróður og búsmala í auðn.
Þá var engu líkara en sjálfur
myrkrahöfðinginn hefði skeint sig
í hreinlætiskasti með öllum norð-
austurkjálkanum. Þá varð grænn
og ilmandi grassvörður og beiti-
lyng Vopnafjarðar hvað verst
fyrir barðinu á djöfsa. Vonleysi og
vesturfararsýki greip um sig.
Landflóttinn brast á. Vopnfirzkar
byggðir tæmdust sem næst. Hald-
ið var í vesturveg til fyrirheitna
landsins. Einstæð og einmana
móðir slóst í för austfirzkra vest-
urfara með son sinn, mannvæn-
legan fjögurra vetra svein. Þegar
til nýja heimsins kom, settist hún
að, ásamt syni og sveitungum, í
bænum Minneota í suðvesturhorni
Minnesotaríkis í Bandaríkjunum.
.Þar um slóðir námu Norðurlanda-
búar land, eins og sænsku vestur-
fararnir, Norðmenn og fleiri harð-
ger þjóðarbrot Norður-Evrópu.
Drengurinn óx og dafnaði og varð
afbragð annarra manna. Hann var
fæddur til forustu og varð brátt
sjálfsagður goði granna sinna og
sveitunga. Hann var fyrstur Is-
lendinga til að njóta þess heiðurs
að skipa sæti á bekkjum ríkis-
þingsins í Saint Paul, höfuðborg
Minnesotaríkis. Sonur hans varð
síðar fjármálaráðherra sama ríkis
og mikill framámaður og höfðingi
í öllu opinberu lífi þar vestra. Þá
feðga, sem hér um ræðir, þarf
naumast að kynna. Sá fyrrgreindi
er Gunnar heitinn Björnsson,
skattstjóri í Minneapolis, og sonur
hans er sá ástsæli og víðfrægi
Valdimar Björnsson, fyrrum fjár-
málaráðherra sama ríkis, sem er
75 ára í dag. Báðir urðu þeir
feðgar miklir virðingarmenn og
mikils metnir. Það er ómæld
blóðtaka fyrir okkar fámennu þjóð
að glata slíkum sonum í þjóðahaf-
ið mikla þar vestra. Sálarsárin
gróa seint, en jarðvegssárin greru
fljótt eftir brottför vesturfara.
Sending kölska gamla úr Öskju
braut sig brátt í gróðursæian
skarnáburð, svo að allt varð „nú
sem orðið nýtt,/ærnar, kýr og
smalinn“. Vopnafjörður er nú ekki
einvörðungu fagur og frjósamur
fyrir hugskotssjónum heima-
manna, heldur er hann einn eftir-
sóknarverðasti unaðsreitur og
paradís erlendra stórhöfðingja,
auðjöfra, gin- og whiskyframleið-
enda, erfðaprinsa sundurriðlandi
heimsvelda, laxveiðióðra play-
boyja og annarra erlendra öngul-
rassa. Það voru ömurleg skipti.
Þeir vopnfirzku Minnesota-feðgar
eru og verða þjóð vorri óbætan-
legir.
Valmennið Valdimar er gáfaður
eins og faðir hans, ljúfur, bjarn-
hlýr og glaður eins og móðir hans,
því er ekki óhugsandi að keimlíkar
hugsanir hafi bærzt með föður
hans, Gunnari, eins og einum
nánasta frænda hans, sem varð
eftir heima, Páli skáldi Ólafssyni,
sem færði ást sína og yndi í
eftirfarandi búning með Björn,
son sinn, á hnjám sér (síðar Björn
lögfr. Kalman, tengdason Indriða
skálds Einarssonar). Þannig kvað
Páll skáid, frændi Gunnars:
l»útt ÓK a*tti þúsund horn
mrú þúsund aíhrauús konum.
mrst vk clska myndi Bjorn
ok móAurina aú honum.
Margt er líkt með skyldum. Þeir
Minnesota-feðgar voru nánir ætt-
menn séra Ólafs Indriðasonar á
Kolfreyjustað og sona hans, skáld-
anna og alþingismannanna Páls
og Jóns ritstjóra Ólafssona. Það er
ættbogi hinna orðhögu og ritfæru.
Því er það naumast undrunarefni,
að Valdimar skyldi fyrst vekja á
sér athygli vestanhafs með því að
vinna fyrstu verðlaun í mælsku-
kcppni meðal námsmanna um
gjörvallt Minnesotaríki. Verðlaun-
in námu um eitt þúsund dölum,
sem var digur sjóður í þá daga,
auk frægðar og frama, sem sigur-
vegarinn hlaut af. Þetta gerðist
við upphaf háskólanáms hans
fyrir miðjan þriðja áratuginn,
þegar öll Ameríka dansaði charle-
ston, tuggði togleður og brá sér til
ástarleikja í aftursæti gamla
Fords og þambaði bannárabrugg,
meðan jazzinn dunaði á hinum
horfnu, glöðu dögum of those
good, old, lazy, crazy, happy years.
Ekki var það til að draga úr
orðkynngi og mælskusnilli verð-
launahafans, að móðir hans, Ingi-
björg Jónsdóttir, var fædd í einum
keltneskasta hluta íslands, í Döl-
um vestur, landnámi hinnar írsk-
ættuðu Auðar djúpúðgu Ketils-
dóttur flatnefs (Kelly’s?). En
frændur vorir, írar, hafa löngum
þótt hafa túlann fyrir neðan nefið.
Mestu mælskukjaftar, sem þrum-
að hafa í brezka Parliamentinu
eru Walesbúar af keltneskum
stofni, eins og þeir Lloyd George
forsætisráðherra og Aneurin heit-
inn Bevan ráðherra. Þá má skjóta
því hér inn til gamans, að sá
flóðmælski og hraðmælski alla-
balli og vélbyssukjaftur, Svavar
Gestsson félagsmálaráðherra, er
einmitt einnig af Dalamannakyni.
Þá þótti fyrrgetin föðuramma
Valdimars með afbrigðum orðhög.
Hún átti ættir að rekja norður í
Eyjafjörð og Þingeyjarsýslu, en
því miður veit ég ekki hvert
þangað, þar sem ættfræðingurinn
og afmælisbarnið, Valdimar, er
illa fjarri. Þó veit ég, að hún var af
Skíða-Gunnari komin.
Það vakti ekki síður undrun
mína vestra en skýjakljúfar og
hrikaieg, heillandi mannvirki, að
fyrirfinna bandarísk-fæddan, ís-
lenzkan mann í miðri Ameríku,
sem kunni skil á allflestum ís-
lenzkum ættum. Hann var slíkur
hafsjór íslenzkra persónufræða,
að naumast fyrirfundust slíkir
fræðaþulir heima á gamla Fróni
um þær mundir, að minnsta kosti
ekki jafn skemmtilegir. Þó að
Valdimar héldi þúsund ræður við
þúsund ólík tækifæri, óundirbúið,
gat engin þeirra orðið lífvana og
leiðinleg eins og flatur og fúll bjór,
langstaðinn og súr.
Valdimar ólst upp á ritstjórn og
í þrykkverki föður síns í Minneota
ásamt systkinum sínum við gott
atlæti. ÖIl bráðmyndarleg: Hjálm-
ar (látinn), Björn, Jón, Helga og
Stefanía. Þangað suður á fornar
æskuslóðir bauð Valdimar okkur
fjórum íslenzku strákunum, sem
höfðu hafið nám í Minneapolis.
Þetta var um jólaleytið 1941.
Minneota er úm 200 kílómetra frá
Minneapolis. Jólablað Minneota,
Mascot, hið gamla og gróna,
enskuþrykkta vikurit Gunnars,
ættföðurins, var að koma glóð-
volgt úr pressunni. Þegar Gunnar
ritstýrði því var það eitt áhrifa-
mesta vikublað í Minnesota, að
mati dómbærra manna. Okkur var
höfðinglega tekið á ritstjórninni
og í bænum, þar sem „ástkæra,
ylhýra málið" sveif víða ennþá
yfir vötnunum. Valdimar var
hylltur þarna eins og þjóðhetja á
heimaslóð. Allir vildu fá að taka í
hönd þessa ástsæla fulltrúa síns.
Það var einna líkast því, að sjálfur
dýrlingurinn, Jón Sigurðsson for-
seti, hefði komið í óvænta heim-
sókn og litið í bæinn meðal
gamalla og tryggra mörlanda
heima á Fróni, eða eftirlætið og
augasteinninn, Vigdís forseti,
hefði brugðið sér til Hólmavíkur,
Grímseyjar eða Kaupmannahafn-
ar. Jafnvel í negrahverfinu í
Minneapolis, þar sem Valdimar
var boðinn til ræðuhalds, hefði
hrifnibylgjan vart risið hærra þó
að sjálfur erkiengillinn, Louis
Armstrong, hefði tekið lagið með
hepp-köttum sínum og kyrjað
„When the saints come marching
in“ eða hertoginn, Duke Ellington,
leikið af fingrum fram. Það má
með sanni segja, að Valdimar tali
„af fingrum fram“. Snjöll orðræða
hans einkennist af leiknum og
skjótum skiptingum í íslenzk-
hönnuðum heilahólfum hans, sem
eru yfirfull af allskyns fróðleik og
óvæntum rúsínum og gullkornum.
Vopnabúr þessa þrumuglaða
Faðir Valdimars, Gunnar Björnsson ritstjóri, þingmaður og skatt-
stjóri, var þá farinn að lækka flugið sakir aldurs.
skylmingameistara mælskunnar
geymir gnægð allskyns orðvopna,
sem var gjarnan gripið til á
viðeigandi stundum og réttum
andartökum, þegar sá vígreifi
gladiator, Val Björnsson, sveiflaði
orðbrandinum, hraðhöggur og
þunghöggur, í fremstu víglínu í
gamla daga.
Minnið er frábært og geymir og
gleypir allt, sem í það er látið. Þar
leynast jafnvel fullir gámar af
íslenzkum mörlandafræðum eins
og ættfræði, þjóðlegum fróðleik og
öðru góðgæti, sem aldrei var
„serverað" einréttað heldur með
allskyns tilbrigðum og viðeigandi
kryddi. Dómgreindin er skýr og
guðsgáfa húmorsins ósvikin. Öll
heiiastarfsemin hefir losnað við
íslenzkan stirðleika, kauðahátt og
landlæga svitadropa í hugsun, svo
að engu er líkara en að heilabú
Valdimars hafi öðlazt einhverja
hugræna ameríska smurning eða
sjálfskiptingu í andlega „drævið",
svo að skipulagður orðstraumur-
inn rennur þægilega fram, án þess
að hiksta, eins og móðan mikla,
Mississippi, sem byltir sér þarna
við bæjarhelluna með sjarma sín-
um og þunga, um leið og hún
skilur að tvíburaborgirnar frægu,
Minneapolis og St. Paul, borgirnar
sem verið hafa starfsvettvangur í
lífi og tilveru Valdimars.
Þegar ég hóf nám í Vesturheimi
í stríðsbyrjun fyrir fjörutíu árum,
eyddi ég fyrsta árinu af fjórum í
Minneapolis. Þessi Ameríkuár
voru glöðustu, frjálsustu og
skemmtilegustu ár ævinnar. Þar
kynntist ég vænu og myndarlegu
kjarnafólki af íslenzkum meiði,
sem reyndist mér fjarska vel.
Enginn var okkur, íslenzka náms-
fólkinu, betri en Valdimar og
foreldrar hans. Þá var Valdimar
ungur að árum, frægur um allt
fylkið sem bráðsnjall útvarps- og
blaðamaður, ókvæntur í föður-
garði og einn eftirsóknarverðasti
ungkarlinn í þvísa ríki. Þeir
Minnesota-feðgar voru álíka fræg-
ir og important þar um slóðir og
Kennedýarnir í Boston um Nýja-
England. Helzti munurinn virtist
liggja í því, að Kennedýar voru
eitilharðir írsk-katólskir demcT-
kratar, en Björnsonsfeðgar vopn-
firzk-lútherskir repúblikanar og
hvorugur glúpnaði fyrir neinum.
Munurinn, sem skipti meginmáli,
var, að þeir framagjörnu Kenned-
ýar óðu upp í klof í dollurum.
Björnsonar áttu sér göfugra
markmið en að safna í sjóði. Nú
orðið skiptir auðurinn sorglega
miklu máli við úrslit kosninga.
Hubert sálugi Humphrey, vara-
forseti Bandaríkjanna og öldunga-
deildarþingmaður frá Minnesota,
sem var af norsk-írsku bergi
brotinn og pólitískur andstæðing-
ur Valdimars, sagði eitt sinn: „If
my pal Val had bet on the right
horse, he would have been in
Washington today, not I,“ eða: „Ef
vinur minn, Valdi, hefði verið í
réttum flokki, hefði hann setið í
Washington í stað mín.“ Nær
sanni er, að ef nokkuð hefir veikt
vígstöðu Valdimars í orrahríð
stjórnmálanna um dagana, þá var
það góðmennskan og skortur á
ósvífni. „With a little bit of luck“
hefði hann getað komizt í alæðstu
veldisstólana í Washington og þar
með heimsins. Valdimar er einn
áhrifamesti og mætasti Vestur-
íslendingur sem dregið hefir lífs-
andann í tápmikilli undraveröld
Vesturheims.
Aldrei komst ég nógu langt með
forvitið nefið inn í völundarhús
bandarískra stjórnmála til að
skynja til fulls muninn á þessum
tveim risaflokkum. Hélt einna
helzt, að bilið sem skildi, væri
einna líkast og á milli knatt-
spyrnufélaganna Fram og KR,
sem keppast við að koma sama
bolta sem oftast í hvors annars
mark. Aðalkostur og ómetanlegur
styrkur þessa eftirsóknarverða
tvíflokkakerfis er því, að skipta
algerlega um lið og menn við
stjórnvölinn með nýjum tímum
við sem flestar kosningar, á sem
flestum sviðum á fjögurra ára
fresti. Öryggisráðstöfun, sem því
miður ber ekki alltaf tilætlaðan
árangur, en á að hindra menn í að
spillast af valdinu og verða að
algerum skepnum eins og dæmin