Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 1

Sunnudagur
30. ágúst

Bls. 49—80
Jóhannes Sveinsson Kjarval var glæsilegur á velli, hár vexti, vel eygður og
andlitsfall svipmikið og frítt. Hárið lifandi og hönd hans sérstaklega faileg.
Limaburður allur samsvaraði sér mjög vel, og það sópaði að þessum einstæða
persónuleika, hvar sem hann fór. í hreyfingum gat Kjarval verið eldsnöggur, göngulagið
ákveðið og virðulegt, sérstaklega ef hann var á ferli í miðborginni. Það var sérlegur stíll
yfir allri framkomu hans, og hvar sem hann kom varð hann ætíð sá brennipunktur, sem
allt snerist um. Þannig varð hann afar eftirminnilegur þeim, er höfðu einhver kynni af
honum, og hann komst ekki hjá því að eignast aðdáendur og vini, hvar sem hann fór.
Hann töfraði þá, er voru í návist hans, og það sópaði jafnan að þessum rismikla
einstaklingi. Rödd hans var djúp og þróttmikil, og hann hafði einkennilega lifandi
frásagnargleði, sem margir kunnu því miður ekki að meta að verðleikum og álitu á
stundum, að hann færi aðeins með spé og kátínutal.
Flestir af elztu vinum hans voru sammála um, að á yngri árum hefði Kjarval verið
afar alvörugefinn ungur maður, en það tók breytingum með aldrinum. Á efri árum átti
hann það til að gera sér og öðrum ýmislegt óvenjulegt til skemmtunar og dægradvalar.
Hann iðkaði þá happenings, uppákomur og performansa, sem voru langt á undan sinni
tíð. Hann orti, skrifaði og jafnvel söng. Ég man eftir honum eitt sinn, er hann var að
enda við stórt og merkilegt málverk í vinnustofu sinni við Njálsgötu. Mig bar þar að í
rökkri, og átti ég brýnt erindi við Kjarval. Það var opið út á hlað, hvergi læstar dyr, og
áður en ég sá Kjarval, heyrði ég, að hann söng við raust gamla íslenzka stemmu — eða
var það heimatilbúið, sem hann brá fyrir sig, er skapið var í háum hæðum? Hvað um það,
þarna í rökkrinu sat meistarinn fyrir framan léreft, er varla var sýnilegt í því ljósi og
kyrjaði sína músík af mikilli tilfinn-
ingu og ánægju. „Komdu inn,“ sagði
hann. „Sérðu, er þetta ekki bara
Gilligogg hjá mér?“ „Málverkið eða
söngurinn?" spurði ég. „Málverkið
og auðvitað söngurinn með. Eggert
Stefánsson kenndi mér að syngja
hér á árunum, er við fórum í 5-bíó á
hverjum degi, og hann hélt því
fram, að hann væri mesti söngvari
fyrir norðan Alpa. Svo var það hann
Ingimundur bróðir."
Já, hann Eggert. Hann var aldeil-
is stórkostlegur, hann Eggert vinur
minn, enda var hann insperreraður
af sjálfum Renesansanum, León-
ardó og þeim köllum, hann var
stórkostlegur Gilligogg, þegar svo
bar undir. Ég skal segja þér nokkuð:
Hann Eggert var fæddur með
skútukúltúr, og það var ekki neitt
smásmíði. Hann sá stjörnur og
tungl, hann gat grátið yfir moldu
fífils, hann var afskaplega súperin-
tellígens og Gilligogg um leið. Hann
Eggert var eins og lóan hjá Tómasi,
hann var alltaf að undirbúa kon-
sertinn á morgun. Það er mikil
speki í því og lærist ekki nema í
sterku radíóaktívíteti við Renesans
og skútukúltúr. Þarna sérðu! Þetta
er galdur, sem enginn kann nema
vinur minn og bíófélagi, Eggert. Svo
syngjum við seinna, því eins og
stendur verður að undirbúa kon-
sertinn á morgun. Svona geta menn
lært af fuglunum. Rjúpan er gáfuð
og lóan er afskaplega, afskaplega,
afskaplega vitur. Ef allir söngvarar
lærðu af lóunni, sko, væri veröldin
miklu skemmtilegri, sko, og blíðari í
viðmóti, sko. Þetta skildi vinur
minn, Eggert. Já, það er fullkomið
lífsstarf að vera maður.“
Ég verð að játa, að í þetta sinn
tókst mér ekki að sjá, hvað Kjarval
var að mála, en sönginn heyrði ég og
var sammála Eggert, að hann væri
bara nokkuð góður. Ekki veit ég
hvort einhver á segulband með söng
meistarans, en gaman væri, ef svo
skemmtilega vildi til. Hann söng
oftar í mínu minni, en einungis ef
hann var i góðu skapi.
Ekki man ég, hvernig okkar fyrstu fundum bar saman, Kjarvals og mín. En ég mun
hafa verið á tólfta eða þrettánda ári. Það var á þeim árum, er ég var sjálfstæður
atvinnurekandi og seldi Vísi í miðbænum. Það voru dýrðlegir dagar: bíó á hverjum
sunnudegi og auraráð nokkuð betri en stundum síðar á lífsleiðinni, en það mun hafa átt
við um okkur báða, Kjarval og mig. Snemma á blaðsöluferli mínum varð Kjarval fastur
kúnni minn og fékk hjá mér Vísi á hverjum degi. Þannig hófust okkar kynni, og á þessum
árum kom ég hér um bil daglega í vinnustofu hans efst uppi í Austurstræti 12, en þá
vinnustofu hélt hann til síðasta dags, og þar voru allir veggir skreyttir í loft og gólf.
Teiknað á hvern blett, og oft hefur mig furðað á því seinna meir á ævinni, hvernig hann
gat málað málverk í öllu því margslungna ævintýri, er þessi vinnustofa var. Á miðju
gólfi stóð stórt og mikið járnrúm og í því heljar mikið brekán. Fyrir ofan rúmið var
þvottasnúra strengd milli horna í vinnustofunni og ekki ótítt, að á henni hengju
ullarnærföt til þerris. Það voru vinnuföt Kjarvals, en á þessum árum átti hann það til að
liggja úti við fyrirmyndir sínar. Mér er hann sérstaklega minnisstæður, er hann kom úr
einni slíkri tveggja vikna útilegu uppi undir Vífilfelli og hafði þá nærzt á harðfiski og
flatbrauði þar í tjaldi í sjálfu skammdeginu. Hann var mikilúðlegur á að sjá í feiknlegri
úlpu, er var reyrð með sveru snæri um hann miðjan og tilheyrandi málningarklessur um
buxur og yfirhöfn. Ég man, er hann sté út úr bifreið fyrir framan Austurstræti 12, og
hann og bílstjórinn handlönguðu málverkum og segii fullu af litum og tjaldi inn um
dyrnar á þessari virðulegu verzlunarbyggingu. Hafi maður nokkru sinni séð útilegumann
í Austurstræti, þá var hann þarna. Skeggbroddarnir jafn úfnir og hár meistarans og allt
fas enn stórkostlegra en þegar Erlendur Pétursson lék Skugga-Svein í KR-húsinu við
ógnarlega skelfingu og mikla að-
dáun hér á árunum. Það var norð-
angarri í Gilligogg.
En það var einmitt þessi pressen-
ing eða segl, sem var vafið um
pensla og liti, sem ég man eftir í
þessari vinnustofu Kjarvals. Einn
tágastóll var þarna einnig, en ekki
man ég eftir öðrum húsgögnum,
nema hvað eitthvað var af pappa-
kössum, og í þeim vissi ég aldrei,
hvað var. Úrklippur úr dagblöðum
voru um alla veggi, bólað yfir
teikningarnar, og man ég eftir
prentmynd af Einari Ben er pinnuð
var yfir heljar mikla skútu, er
Kjarval hafði teiknað með svörtu
koli. Oft kom ég í þessa vinnustofu,
og oft voru dyr opnar, jafnt hvort
meistarinn var upptekinn við vinnu
eða hellandi í tebolla.
Eins og áður er getið, var Kjarval
fastur viðskiptavinur, og stundum
átti hann ekki fyrir blaðinu, en þá
var honum lánað, og engum eyri
tapaði ég á þeim viðskiptum. Ég var
forvitinn að eðlisfari og gjarn á að
hnýsast í það, sem Kjarval var að
vinna. Hann tók því veí og vissi, að
ég hafði afar gaman af að teikna og
fara með liti. Því var það, að hann
skenkti mér teikningu eða vatns-
litamynd og sagði mér að gæta vel.
En það var ekki þetta, sem gerði
Kjarval að vini og félaga, heldur
hvað honum gat stundum dottið í
hug. Öll þau uppátæki, sem hann
var með á prjónur.um og hvað hann
var frábrugðinn öllu því, er maður
var vanur frá öðrum. Ég hafði ekki
gert mér neina grein fyrir því á
þessum árum, að ég hafði eins
gaman að myndum og síðar kom í
ljós. En ég man það vel, hve
undarlega Kjarval var natinn við að
sýna mér það, sem ég var hnýsnast-
ur í. Verkin, sem hann var að vinna,
og það, sem ég man eftir í þessari
vinnustofu hans, hefur algerlega
horfið, og ég hef ekki rekizt á neitt,
er ég man eftir frá þessum árum, er
hann var að vinna. Ég minntist eitt
SJÁ SÍÐUR fi4—65