Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 10

58
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1981
Páll Hersteinsson heitir maður, sem undanfarin
ár hefur verið að rannsaka íslenska refinn. Er
rannsókn þessi liður í doktorsritgerð, sem hann
vinnur að við Oxford-háskóla. Auk þess að njóta
þekkingar færustu refarannsóknamanna í Evrópu,
hefur hann fengið aðstoð frá háskólanum við smíði
ýmissa tækja, sem hann notar. Hins vegar þarf
hann að leggja sjálfur út fyrir öllum kostnaði,
þ.á m. efniskostnaði. Auk námslána frá Lánasjóði
íslenskra námsmanna hefur hann hlotið ýmsa
styrki, t.d. frá Vísindasjóði.
Tófan táknræn fyrir
ísland. rétt eins
og fálkinn
„í upphafi háskóianáms hafði ég
mestan áhuga á lífeðlisfræði hegð-
unar, þ.e.a.s. hvernig heilinn
stjórnar atferli. T.d. stundaði ég í
tvö ár rannsóknir í heilalífeðlis-
fræði við Cambridge-háskóla. Á
þeim árum beindist áhugi minn æ
meira að áhrifum umhverfis á
hegðun. Þá á ég bæði við þau
áhrif, sem stjórnað hafa þróun
tegunda um aldaraðir, og svo
umhverfisþætti, sem áhrif hafa á
atferli hvers einstaklings á hverj-
um tíma.
Á tófunni hef ég haft áhuga,
síðan í menntaskóla. Þá komst ég
að því, að hún hafði ekkert verið
rannsökuð hérlendis og sáralítið
erlendis. Mér fannst þetta líka
dularfullt dýr; í aðra röndina var
hún jafntáknræn fyrir ísland og
fálkinn, en á hinn bóginn virtust
menn hata og fyrirlíta hana en þó
aðallega óttast hana. Annað slagið
mátti lesa í dagblöðum hetjusögur
af viðureign manna við hana, þar
sem helst mátti skilja, að þar
ættust menn við jafningja sinn,
hvað vit og kænsku áhrærði.
Á íslandi eru óteljandi örnefni
kennd við refi, og margar þjóðsög-
ur hafa verið skráðar. I þjóðsögum
Jóns Árnasonar segir til dæmis,
að tófur hafi verið settar á land í
hefndarskyni á Melrakkasléttu, til
að eyða æðvarvarpi Oddsstaða-
bóndans, og þaðan hafi refir síðan
breiðst um landið. Það er líka
útbreiddur misskilningur meðal
nútímafólks, að refir hafi fyrst
verið fluttir til íslands í upphafi
þessarar aldar til skinnafram-
leiðslu, en þeir hafi náð að sleppa
og breiðst síðan út, eins og mink-
urinn. Sannleikurinn er hins veg-
ar sá, að refir hafa verið hér síðan
í lok ísaldar, eða í um 10 þús. ár. Á
þeim 9 þúsund árum, sem tófan
var eina rándýrið á Islandi náði
landið að klæðast gróðri, jafnvel
skógi, milli fjalls og fjöru, og
fuglategundir margfölduðust. Það
er að minnsta kosti ekki annað að
skilja á þeim rituðu heimildum,
sem við höfum, en að allt hafi
verið hér í lukkunnar velstandi,
þegar mannskepnan tók við af
melrakkanum sem herra íslands.
Það er svo allt önnur saga og öllu
ljótari hvernig við höfum leikið
landið, og ein af þeim tegundum,
sem við höfum kappkostað að
útrýma er einmitt tófan.
Elstu heimildir um refaeyðingu
eru í Grágás, þar sem tekið er
fram, að refir séu á hvers manns
jörðu óheilagir. Það er svo með
samþykkt frá Alþingi frá 1295,
sem skipulögð refaútrýming hefst.
Frá þeim tíma og allt til 1892 var
greiddur sérstakur skattur, svo-
nefndur dýratollur, til greiðslu á
kostnaði við refaeyðingu, og mið-
aðist upphæðin við sauðfjáreign
rnanna."
Ilef orðið var
við fordóma
„Þegar ég hóf rannsóknirnar
vonaðist ég til að geta gert þær í
friði og kyrrþey, og með tilliti til
þess, valdi ég svæði, sem ekki var
lengur í byggð, þótt þangað gengi
að vísu sauðfé hluta úr ári. Þetta
spurðist samt fljótlega út, og áður
en ég vissi af voru ýmsir búnir að
stimpla mig sem félaga i Tófu-
vinafélaginu fræga. Þá skrifaði ég
fyrir stuttu grein í 7. rit Land-
verndar, þar sem ég rek að hluta
sögu refaveiða, áhrif veiðanna á
stofninn og varpa að lokum fram
spurningum, sera enn er.ósvarað,
um ástæður fyrir minni skaða af
völdum refa nú en áður. Ég veit,
að þessi grein hefur verið mistúlk-
uð illilega, aðallega af mönnum,
sem aldrei hafa lesið hana, og því
hefur verið haldið fram, að ég segi
þar, að refir drepi aldrei og hafi
aldrei drepið sauðfé. Ég ráðlegg
hverjum þeim, sem er í einhverj-
um vafa um mínar skoðanir að
lesa umrædda grein. Þá hef ég
stundum verið spurður að því,
hvers vegna ég rannsaki ekki
dýrbíti, þar sem það séu þeir, sem
styrrinn standi um. Gallinn er
bara sá, að raunverulegur dýrbít-
ur, sem fengi að lifa, gæti valdið
fjárhagslegum skaða, sem ég hefði
væntanlega orðið að bæta fyrir, en
hefði ekki efni á. Enda hefur
árlegt fjárframlag ríkissjóðs til
rannsóknanna aðeins numið um
1% af kostnaði þess við refaeyð-
ingu á ári. Því miður hafa heldur
ekki viðbrögð allra þeirra, sem
áhrif hefðu getað haft ekki alltaf
verið mjög jákvæð. Til dæmis
sagði fyrrverandi búnaðarmála-
stjóri við mig, þegar ég nálgaðist
hann í von um aðstoð við fjár-
málahlið rannsóknanna. „Við vit-
um allt, sem við þurfum að vita
um tófuna: Hún bítur lórnb." Sem
betur fer er þessi afstaða samt
ekki algeng. Nú, það er samt
mesta furða, hvað ég hef getað
gert með fjármagni, sem nemur
u.þ.b. 1/10 af því, sem eðlilegt er
talið við rannsóknir á hreindýrum
og selum. Það stafar aðallega af
þeiri velvild og hjálpsemi sem ég
hef mætt hjá ýmsum óskyldum
aðilum, sem ég hef leitað til. Það
yrði of langt að telja þá alla upp,
en þó langar mig sérstaklega til að
nefna heimilisfólkið í Ófeigsfirði á
Ströndum og Augastöðum í
Hálsasveit, sem tóku mig endur-
gjaldslaust inn á heimili sín og
hafa sýnt ótrúlega hjálpsemi á
mörgum sviðum. Þá vil ég nefna
Magnús Má Magnússon, sem
hjálpaði mér fyrsta og síðasta
mánuðinn minn á Ströndum og
ekki má ég gieyma konunni minni,
sem hefur sýnt mikla þolinmæði
yfir löngum fjarvistum af heimil-
inu. Einnig hafa foreldrar okkar
beggja hjálpað okkur mikið fjár-
hagslega."
Rannsaka sem
flesta þætti
„Takmarkið með rannsóknunum
er að afla sem allra mestrar
vitneskju um tófuna og lífshætti
hennar. Tvenns konar aðferðum er
beitt, sem að hluta gefa upplýs-
ingar um mismunandi atriði í
lífsháttum tegundarinnar. Annars
vegar hef ég fylgst með takmörk-
uðum hópi refa á afmörkuðum
svæðum og hins vegar safnað
upplýsingum um stofninn sem
heild með aðstoð refaveiðimanna.
Þannig hef ég sett radíóháls-
bönd á nokkur dýr, en þessi
hálsbond innihald senditæki, sem
senda frá sér radíómerki með
stuttu millibili. Með litlu móttöku-
tæki og stefnuloftneti get ég fylgst
með ferðum þeirra og fundið þau,
þegar ég vil. Útsendingartíðnin er
jöfn, þegar dýrið er í hvíld, en
mjög óregluleg, þegar það er á
hreyfingu. Þessi tæki auðvelda
mjög rannsóknir á ferðum og
atferli dýranna. Þá safna ég auð-
vitað saursýnum og athuga hræ
eftir dýrin, til að fræðast um
matarvenjur þeirra.
Refaskyttur senda mér kjálka
úr þeim dýrum, sem þær veiða,
ásamt útfylltu eyðublaði með upp-
lýsingum um viðkomandi dýr.
Upplýsingar þessar eru marghátt-
aðar. Þar er getið um dag og stað,
Hér hefur tófa veitt hagamús. Ljóemyndir P*U Hemtelnnson.
„Ólöglegt aö
rannsaka
lifandi tófur
hér á landi“
þar sem dýrin veiðast, kyn og lit
dýrsins, fjölda og lit yrðlinga ef
um grendýr er að ræða, helstu
fæðuleifar við grenið og hvort þar
hafi verið lambahræ. Kjálkana
lengdarmæli ég, en það er nokkuð
gott samband á milli lengdar
kjálka og heildarlengdar dýrsins,
og síðan tek ég þunnsneiðar af
tannrótum dýranna, en með sér-
stakri litun má lesa árhringi í ysta
lagi tannrótar, þannig að hægt er
að aldursgreina dýrið nákvæm-
lega, en þetta veitir upplýsingar
um aldursdreifingu stofnsins. Af
þeim ca. 350 dýrum sem ég hef
þegar aldursgreint reyndist elsta
dýrið vera á 8. vetri, en flest eru
þau á 1. aldursári. Þó er talsverð-
ur munur á aldursdreifingu dýra,
sem veiðast að vetrinum og hinna,
sem nást við greni að sumarlagi."
Stærð umráðasvæða
ræðst aí fæðumögulcikum
„Grendýr eru ákaflega stað-
bundin og þau hafa sitt ákveðna
landsvæði, sm þau halda sig að
mestu innan. Stærð svæðisins
ræðst að mestu af fæðumöguleik-
um, en einnig af þvi hve auðvelt er
að verja það gegn ágangi annarra
refa. Þannig eru náttúrulegar
hindranir, eins og stórar ár algeng
landamæri. Annars verja dýrin
landamærin aðallega með þvagi,
sem er ákaflega lyktarsterkt. Við
réttar veðurfarsaðstæður getur
mannlegt nef jafnvel fundið ang-
anina liggja í loftinu á slíkum
landamærum, hvað þá tófur með
sitt næma nef, sem jafnan er
haldið niðri við jörð.
Þar sem fæða er næg allan
ársins hring verja dýrin umráða-
svæði sín allt árið. Fram að goti
sjá bæði dýrin um landvarnir, en
fyrstu vikurnar eftir got sér stegg-
urinn (karldýrið) einn um þær.
Þær sem ég athugaði stærð slíkra
svæða í Ófeigsfirði, reyndust þau
vera á bilinu 8—20 ferkílómetrar.
Eins og ég sagði áðan virða
dýrin landamærin að mestu. Þó er
alltaf eitthvað um dýr, sem ekki
hafa helgað sér nein landsvæði, og
eru það aðallega ung dýr. Þessi
dýr verða að leita sér fæðu á
umráðasvæðum annarra refa, og
fá þau óblíðar móttökur, ef upp
um þau kemst. Þau dýr eru
sérstaklega taugaóstyrk og við-
brigðin. Heimsóknir nágranna inn
Radíóhálsbönd eru notuð til að
fylgjast með ferðum tófunnar.
Hér má sjá mórauða tófu með
slikt hálsband.
á landsvæði hvers annars eru
skammvinnar og einkennast af
taugaóstyrk. Áflog slíkra dýra eru
hins vegar sjaldgæf. Verði tveir
nágrannasteggir varir hvor við
annan við landamæri gagga þeir
ákaflega og stika meðfram landa-
mærunum með skottin beint upp í
loftið, þvagmerkjandi hverja þúfu.
Þannig láta þeir sér nægja að
árétta „eignarrétt" sinn á landinu
með hótunum, enda gæti jafnvel
sigurvegari úr áflogum komið illa
særður úr þeim og lítt fær um