Morgunblaðið - 30.08.1981, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1981
59
fæðuöflun og landvarnir um skeið.
Yfirleitt hafa refir verið taldir
einkvænisdýr, og það kom mér því
nokkuö á óvart, þegar ég varð var
við það, að reglan í Ófeigsfirði var
sú, að það væru tvær læður á
hverju umráðasvæði ásamt hverj-
um stegg. Við nánari athugun kom
samt í ljós, að hér var ekki um
raunverulegt tvíkvæni að ræða,
heldur var önnur læðan á hverju
svæði ársgamalt afkvæmi hinna
tveggja. Þessar læður voru geldar,
en aðstoðuðu foreldrana við að
færa yrðlingunum fæðu fyrstu
vikurnar, en hurfu svo á braut,
þegar þær voru ca. 14 mánaða
gamlar og áttu sína eigin yrðlinga
annars staðar, þegar þær voru
tveggja ára gamlar. Þetta er
sennilega sjaldgæft fyrirbæri
fyrir stofninn í heild, og líklegasta
skýringin er sú, að fæðumöguleik-
ar á umráðasvæði foreldranna
fyrsta veturinn ráði því hvort
Samkvæmt lögum hér á landi er
tófan meindýr og i hvers manns
landi óheillög. Ekki ber þó mikið
á nvillidýrseðlinu“ hjá þeim yrðl-
ing sem stúlkan heldur á hér á
myndinni.
ungu læðurnar fari að heiman þá
eða seinna."
Fæði tófunnar
„Það er mikill misskilningur, að
tófan lifi mikið á sauðfé. Sannleik-
urinn er sá, að heyrir til undan-
tekninga, þegar tófa leggst á
sauðfé. Það var hins vegar algeng-
ara hér áður fyrr, þegar féð var
ekki eins vel hirt og þurfti að
ganga úti mikið til á vetrum og
var oft illa á sig komið og
veikburða og átti þar af leiðandi
erfitt með að verja sig. Þá eru
fráfærur hættar og lömb með
mæðrum sínum og því ekki eins
varnarlaus. Það er heldur ekki
hægt að útiloka, að fækkun refa
hafi einhver áhrif.
Islenski refurinn er mikill tæki-
færissinni. Það kom til dæmis í
ljós, að í Ófeigsfirði var aðalfæðan
að vetrinum sjórekinn svartfugl,
en rjúpa skipti minna máli. Á
vorin var talsvert étið af hrogn-
kelsi og eggjum og ungum mó-
fugla. Æðarfugl skipti litlu máli,
enda var varpið í eyjum óaðgengi-
legt fyrir tófuna. Þegar líður á
sumarið eru ber mikið étin, auk
lirfu og púpu þangflugunnar. Mar-
flær og kræklingar eru étnir.
Hagamýs eru étnar, en skipta
ákaflega litlu máli fyrir tófuna
þarna. Þá eru selshræ étin, bæði
undanvillingskópar á vorin og hræ
fullorðinna sela, sem reka annað
slagið. Það er sannarlega ekki
hægt að segja um tófuna, að hún
sé matvönd. Yfirleitt má segja um
tófuna, að hún éti það, sem fyrir
hendi er á hverjum stað. Þannig
lifir hún víða á bjargfugli, enda er
hún ótrúlega fær í klettum, minn-
ir helst á ketti, hvað klifurhæfi-
leika áhrærir. Víða á Austurlandi
eru hreindýrahræ mikilvæg fæða,
og annars staðar gæsir yfir
sumartimann.
Rjúpan er langmikilvægasta
fæðutegund tófunnar yfir vetr-
armánuðina um mestallt land.
Hins vegar snýr hún sér meira að
mófuglum yfir sumarmánuðina.
Það er eftirtektarvert, að það er
lítil breyting frá ári til árs í fjölda
yrðlinga, sem komast upp af
hverju greni, að meðaltali u.þ.b. 4.
Hins vegar sést á tölum um
útflutning refabelgja, að þar er
um að ræða mikla sveiflu, sem
helst í hendur við sveifluna í
útflutningi á rjúpu. Þessar tölur
ná allt aftur til 1860 eða svo. Þetta
virðist benda til þess, að yfirleitt
sé sumarfæðan nokkuð stöðug frá
ári til árs, og það sé fyrst og
fremst ástand rjúpnastofnsins,
sem áhrif hafi á dánartíðni refa,
og ennfremur, að þessi náttúru-
legu afföll eigi sér aðallega stað að
vetrarlagi.
Tófan grefur talsvert af fæðu í
jörðu, aðallega egg, en þau geym-
ast mjög vel urðuð. Þegar tófa
rænir hreiður, urðar hún ekki öll
eggin saman, heldur fer með þau í
sitt hverja áttina frá hreiðrinu,
allt frá örfáum metrum upp í
marga tugi metra. Fæðuna grefur
hún rétt undir yfirborðið, oft
undir lyng eða mosa og notar nefið
til að þjappa gróðurinn yfir og
hylja verksummerkin. Þótt dýrin
geymi þannig nokkrnu forða til
vetrarins, er ólíklegt, að það nægi
henni til uppihalds, ef önnur fæða
bregst. Þess vegna verða refir
sennilega að taka sig upp, þegar
líður á vetur og fylgja rjúpunni
eftir."
Litarafbrigði tófunnar
„Hér á landi er aðeins ein
tegund refa, en hins vegar eru hér
tvö litarafbrigði. Annars vegar
eru þau dýr, sem eru brúnleit allt
árið, þ.e. mórauða litarafbrigðið.
Blárefir, sem hér eru aldir á
refabúum til skinnaframleiðslu,
eru í rauninni bara sérlega falleg
dýr af mórauða litarafbrigðinu.
Hvíta litarafbrigðið er hvítt yfir
veturinn, en mógrátt að sumar-
lagi. Þótt útlitsmunurinn sé mikill
á dýrunum, fylgja erfðirnar ein-
földum, mendelskum reglum og
millistig á milli afbrigðanna eru
ekki til, þótt afbrigðin tvö eigi
mjög gjarna afkvæmi saman. Það
er meira að segja svo, að dýrin
sækjast eftir að para sig við dýr af
hinu litarafbrigðinu. Astæðurnar
fyrir þessu liggja ekki á lausu og
því best að segja sem minnst um
það að sinni.
Á vorin virðast dýrin oft vera
flekkótt, og því eðlilegt, að sumir
haldi að þar séu á ferð einhver
millistig á milli litarafbrigðanna
tveggja. Það er samt ekki svo,
heldur upplitast mórauðu dýrin
mjög þegar líður að vori, og þegar
vetrarhárin taka að falla eru þau
oft orðin alveg ljós. Þegar dökk
sumarhárin koma svo í ljós virð-
ast dýrin vera skjótt að sjá úr
fjarska. Dýrin eru oft lengi að
fara úr hárum, sérstaklega stegg-
irnir, enda strýkst vetrarhárið
mun fyrr af læðunni við að snúast
í greninu. Sérstaklega eru vetrar-
hárin lengi að fara af skottinu, og
er ekki óalgengt að sjá steggi í
júlí, sem eru aldökkir á skrokkinn,
en með hvítt og mikið skott."
Vara hvort annað
við hættu
„Refir hafa fengið orð á sig fyrir
að vera sérlega klók dýr og
mannfælin. Jafnvel dýr, sem aldr-
ei hafa komist í kast við manninn,
að því er best er vitað, forðast
hann eins og heitan eldinn. Eitt af
því, sem ég hef tekið eftir er, að
dýrin vara hvert annað við hættu.
Einu sinni var ég að fylgjast með
tveim dýrum, stegg og læðu í
aprílmánuði. Steggurinn var með
radíóhálsband, sem ég hafði sett á
hann nokkrum mánuðum áður.
Þau voru á ferð nærri selshræi,
þar sem ég hafði komið fyrir
fótsnörum, en þessar fótsnörur
notaði ég til að veiða dýrin lifandi
og ómeidd. Snörurnar voru festar
með hælum, sem ég hafði rekið
niður í gegnum snjóinn og að
hluta ofan í freðna jörðina, en
þarna hafði snjórinn fokið ofan af
hælunum, svo að þeir voru vel
sjáanlegir. Steggurinn hafði ein-
hvern grun um, hvar ég væri og
lagðist í um 100 metra fjarlægð,
en læðan snuðraði grunlaus þar i
kring. Smám saman nálgaðist
læðan mig en þegar hún var í
u.þ.b. 50 metra fjarlægð frá mér
rís steggurinn upp af hálfu leyti
og gaggaði til hennar á ákaflega
sérkennilegan hátt. Hún stoppaði
samstundis og fetaði sig siðan
varlega til baka ein þrjú skref.
Síðan tók hún 90° beygju og
stefndi nú á selshræið og snörurn-
ar. Þegar hún átti um 20 metra
ófarna að snörunum þeyttist
steggurinn af stað í áttina til
hennar og gaggaði á sama hátt og
áður en þó enn ákafar. Enn
stoppaði læðan. Steggurinn fór
síðan í stórum boga í kringum
selshræið og læðan á eftir. Hann
fór síðan á undan henni um 500 m
að hrosshaus, sem ég hafði sett út
rúmu ári áður og lítið kjöt var
orðið á. Þar sat hann og gaggaði
— á allt annan hátt en áður —
þ.e.a.s. kallaði á hana, þangað til
hún kom að hausnum og fór að
narta í kjöttægjurnar á honum.
Steggurinn fékk sér hins vegar
ekki bita, heldur stökk upp á stein
lagðist þar og horfði í áttina til
mín á meðan læðan át. Þannig
geta dýrin sem sé varað hvert
annað við hættu, sem þau í
rauninni skilja ekki. Þannig held
ég að dýrin læri af öðrum að
hræðast menn og mannaþef, án
þess að hafa nokkurn tíma orðið
fyrir áreitni af mönnum. Þannig
getur þétta kannske gengið kyn-
slóð fram af kynslóð. Hitt er svo
annað mál, að dýrin eru fljót að
spekjast, ef þau sjá menn svo til
daglega, án þess að verða fyrir
aðkasti af þeirra hálfu. Þannig
var til dæmis ein læða í Ófeigs-
firði, sem hafði það fyrir sið,
þegar hún sá mig að elta mig,
þegar ég gekk í gegnum umráða-
svæði hennar. Hún hélt sig í
30—40 m fjarlægð, og í hvert sinn
sem ég stoppaði, öskraði hún á
mig. Hún hafði nefnilega reynt að
stöðva ferð mína einu sinni með
því að standa fyrir framan mig í
svipaðri fjarlægð með öskrum og
ólátum, en þegar hún sá, að hún
Tófa af hvita litarafbrigðinu að
fara úr hárum, en þær eru
mógráar á sumrin en sýnast oft
flekkóttar á meðan þær eru að
fara úr hárum.
gat ekki stöðvað ferð mína þannig,
tók hún upp þann sið að reyna að
reka mig áfram. Sem sé, úr því ég
þurfti endilega að vera að þvælast
í gegnum umráðasvæði hennar
var eins gott að ég gerði það á sem
stystum tíma!“
Sagan af Jcnsínu
„Sumarið 1978 ól ég upp, ásamt
heimilisfólkinu í Ófeigsfirði, læðu
sem kölluð var Jensína. Hún var
mjög mannelsk og hafði sérstak-
lega gaman af að leika sér við
börn og hunda. Um haustið vorum
við samt tvö ein í Ófeigsfirði, og
þá er það eitt sinn nokkru eftir
haustsmalamennsku, að við erum
á gangi saman og mætum lamb-
hrút. Hann kemur jarmandi til
hennar og þau þefa hvort af öðru
góða stund, áður en hún hoppaði
upp á bak hrútsins. Það tók hana
nokkra stund að ná jafnvægi á
baki hrútsins, áður en hún fikraði
sig fram eftir hrygg hans. Hrútur-
inn virtist ekki kippa sér hið
minnsta upp við þessa loftfim-
leika. Þá tók tófan að japla á
eyrum lambsins, og varð ekki
annað séð en að þvi líkaði allvel,
því það lygndi aftur augunum og
tók að jórtra. Síðan sneri tófan sér
við á baki hrútsins með miklum
erfiðismunum, því ullin og húðin
létu alltaf undan til sitt hvorrar
hliðarinnar. Þetta tókst nú samt,
og næst tók Jensína dindilinn upp
í sig og japlaði á honum. Enn
lygndi hrúturinn augunum af vel-
líðan. Þessu næst stökk Jensína
niður og við héldum áfram göngu
okkar. Nokkru sinnum eftir þetta
kom lambið jarmandi til Jensínu,
það ég sá til, en hún lét sér alltaf
nægja að þefa af nefinu á hinum.
Nokkru síðar fór hún á flakk,
var eiginlega hrakin í burtu af
villtum tófum, en hún fór að
Seljanesi, þar sem henni líkaði vel,
enda voru þar hvolpar, sem hún
lék sér við. Þegar fólkið fór þaðan
í nóvember, flutti hún sig að
Munaðarnesi, þar sem hún var
aufúsugestur. Þegar leið á vetur-
inn fór hún að hverfa annað slagið
og leggja lag sitt við villta refi.
Einn var skotinn frá henni og
skotið á annan seinna. Um vorið
.fór hún að heimsækja Harald
Guðjónsson frá Markholti, en
hann nytjar jörðina Svansbúð í
Kaldbaksvík. Tóku þau hjónin
henni afskaplega vel, en í sumar-
bústað, sem er þar skammt frá,
var hún ekki velkomin. Það gekk
svo langt, að konurnar þorðu ekki
á kamar nema í karlmannsfylgd
og heimtuðu af oddvitanum, að
hún væri drepin. Enda hafði hún
gerst svo djörf að stela frá þeim 5
silungum, ef ég man rétt. Lífdagar
hennar enduðu þannig, að hún
fékk kúlu i hausinn haustið 1979,
eftir að hafa verið mörgum ferða-
manninum óblandin ánægja, enda
hafði hún þann sið að stöðva bíla
og sníkja góðgæti. Með dauða
hennar var endi bundinn á þær
vonir mínar, að ég gæti fylgst með
alspakri tófu og fjölskyldu hennar
við greni. En tófur eru jú rétt-
dræpar hér á landi, ekki satt?
Skylda að
útrýma tófu
„Það er annars dálítið einkenni-
legt, að með því að rannsaka
lifandi refi hef ég verið að brjóta
lög. Samkvæmt lögum á hver sá
maður sem verður var við refi að
láta viðkomandi yfirvöld vita, en
þau eiga síðan að senda refaskyttu
á staðinn, til að drepa dýrið, ef
kostur er. Frá þessu er engin
undantekning í lögum. Þannig er
tófan ekki bara réttdræp á ís-
landi, heldur er það skylda hvers
borgara að stuðla að útrýmingu
tegundarinnar. Kostnaður við
refaeyðingu greiðist að tveim
þriðju hlutum úr ríkissjóði, einum
sjötta hluta úr sýslusjóði og ein-
um sjötta úr hreppssjóði. Kostn-
aðurinn í ár verður eitthvað á
aðra milljón króna, en það er
margföld sú upphæð, sem nemur
skaða af völdum tófanna. Ástæð-
an fyrir því, að refaeyðingu er
haldið áfram þrátt fyrir þetta er
sú, að menn óttast, að fjölgi refum
aftur verði fjárhagslegur skaði af
þeirra völdum enn meiri. Það er
hins vegar órannsakað mál, hvort
er mikilvægara, fjöldi refa eða
aðbúnaður sauðfjár. Spurningunni
um, hvort refaeyðing sé arðbær
fjárfesting verður aðeins svarað
með áframhaldandi rannsóknum á
tófunni.
Það er eftirtektarvert, að þeir
sem mestan skilning hafa á nauð-
syn rannsókna af þessu tagi eru
einmitt refaskytturnar. Þær vita
nótu mikið um skolla til að gera
sér grein fyrir því hve lítið er
raunverulega vitað. Refaskyttur
hafa verið mjög duglegar að senda
mér kjálka úr þeim dýrum, sem
þær vinna, ásamt öðrum upplýs-
ingum. En því miður hef ég ekki
getað haft samband við allar
skyttur á landinu, og bið alla þá,
sem lesa þetta viðtal, en hafa ekki
heyrt frá mér, að láta mig vita af
sér og ég sendi þeim nauðsynleg
eyðublöð, til að þeir geti tekið þátt
í þessu.
Mér er ofarlega í huga þakklæti
til veiðistjóra, sem hefur verið
mér á ýmsan hátt hjálplegur og
lagt blessun sína yfir gerðir mín-
ar, þótt þær séu lögbrot!"