Morgunblaðið - 19.09.1981, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. SEPTEMBER 1981
Til vemdar
Hannesi Hólmsteini
eftir Þorstein
Gylfason
I
Fyrir rúmum tveimur árum,
nánar tiltekið hinn 7da júlí 1979,
birtist í Morjíunhlaðinu sem oftar
(jrein eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson þar sem hann fór
hinum hörðustu orðum um at-
hugasemd sem ég hafði gert í
eftirmáia við nýja útgáfu Frelsis-
ins eftir John Stuart Mill, í
íslenskri þýðingu okkar Jóns
Hnefils Aðalsteinssonar. Athuga-
semdin var um stuttorða lýsingu á
frelsiskenningu Mills í bók Olafs
Björnssonar, Frjálshyggja og al-
ra'ðishyggja. og taldi ég þessa
lýsingu villandi sem hún var og er.
í grein Hannesar var að eftirmála
mínum vikið með mesta offorsi, og
hann talinn Hinu íslenzka bók-
menntafélagi, sem gefur út Frels-
ið. til vansæmdar.
Viku síðar, hinn 14da júlí 1979,
svaraði ég Hannesi í alllöngu máli
og sýndi honum fram á óbrotinn
vanskilning hans á hinum um-
ræddu orðum Olafs Björnssonar.
Ekki svo að skilja að Hannes léti
segjast, heldur birti hann ennþá
ofstopafyllri grein um þetta lítil-
ræði hinn 21sta júlí, og vildi nú
skilja lýsingu Olafs á kenningu
Mills allt öðrum skilningi en í
fyrri grein sinni. Þetta mál sitt
kryddaði hann með persónulegum
skætingi, tilvitnunum í einka-
samtöl og áþekkum meðulum, svo
að ekki sé nú á það minnzt að
hann lét sig ekki muna um að hafa
eftir mér orð innan gæsalappa
sem ég hafði aldrei skrifað, og
gerði þessi upplognu orð að sér-
stöku árásarefni.
Kom nú enn í minn hlut að taka
Hannes á kné mér og reyna að
segja honum svolítið til, hinn
21sta júlí 1979 og herða á tilsögn-
inni með því að svo vildi til að
höfundur hinnar umdeildu lýs-
ingar á Mill, Olafur Björnsson,
leyfði mér að hafa eftir sér að
vitaskuld hefði ég skilið orð hans
rétt í öndverðu. Jafnframt kann-
aðist Ólafur við þá yfirsjón, næsta
smávægilega kannski, sem ég
hafði fundið að í eftirmálanum.
Skyldi maður nú ætla að þar með
hefði þetta mál verið úr sögunni.
En því var ekki að heilsa.
Enn leið vika, og laugardaginn
4ða ágúst birtist ein eftirtektar-
verðasta grein Hannesar Gissur-
arsonar fyrr og síðar, undir yfir-
skriftinni „Að lokinni lotu í hug-
myndabaráttunni". Þar segir
Hannes að ég hafi ekki treyst mér
til að vefengja skilning hans sjálfs
á orðum Olafs Björnssonar. Síðan
segir:
Hann [þ.e. Þorsteinn Gylfason]
tíafst með öðrum orðum upp í
ritdeilunni sem vonlept var, þótt
hann klædcli uppnjöfina í
skrautlef'an húninp orða til að
fela hana.
Þessum lygilegu ummælum I
fylgdu síðan athugasemdir um
duldar hvatir til heimsku minnar,
og þótti Hannesi fara vel á því að
blanda föður mínum í það mál og
einhverjum meintum ávirðingum
hans. Hið sama gerði raunar
Einar Karl Haraldsson, ritstjóri
Þjóðviljans, í svolitlum orðaskipt-
um okkar út af hégóma í blaði
hans í apríl í fyrra. Nema hvað
Einar Karl sá að sér, eftir að ég
hafði sent honum svolítið einka-
bréf um efnið, og baðst afsökunar
í biaðinu. Að vísu hef ég að
líkindum verið einn lesenda Þjóð-
viljans um að skilja þá afsökunar-
beiðni, svo listilega var þar að orði
komizt, enda er ugglaust til of
mikils mælzt að stjórnmálaþjark-
ur kannist við það berum orðum
að hann hafi hlaupið á sig og biðji
menn fyrirgefningar á frumhlaup-
inu.
Nú er sagan hálf. Árið 1980 hóf
tímaritið Frelsið göngu sína, und-
ir ritstjórn Hannesar Gissurar-
sonar, og þegar í fyrsta hefti þess
tók að birtast þar fastur þáttur
með fyrirsögninni „Fréttir af hug-
myndabaráttunni". Er hann sýnu
fyrirferðarmestur af öllu efni rits-
ins. I fyrsta heftinu birtust í
þessum þætti tuttugu og sjö
fréttaklausur frá árunum 1979 og
1980, þar á meðal tvær um sjón-
varpsþætti og ein um „hressilega
grein" eftir Ásgeir Jakobsson um
afmæli MÍR. Og í hálfum öðrum
dálki (Frelsið I (1980), 66—67) er
sagt frá orðaskiptum Birgis
Bjarnar Sigurjónssonar, Hannes-
ar Gissurarsonar, Jónasar Haralz,
Ragnars Árnasonar og Þrastar
Ólafssonar sem birtust í Morgun-
hlaðinu í júní og júlí 1979.
En af einhverjum ástæðum er
hvergi á þrjátíu og tveimur blað-
siðum af þessum fréttaflutningi
minnzt á hinn frækilega sigur
ritstjóra tímaritsins yfir Þorsteini
Gylfasyni B.A., eina meiriháttar
lotu í hugmyndabaráttunni eins
og ritstjórinn hafði sjálfur nefnt
hana í Morgunhlaðinu. Einhver
kynni að halda að hér kæmi ekki
annað til en hógværð ritstjórans
yfir frækilegustu sigrum sínum.
En einhvern veginn kemur sú
hógværðartilgáta ekki heim við
það, svo að dæmi sé tekið, að í
frétt af fundi Félags áhugamanna
um heimspeki er sagt frá merkum
fyrirlestri Páls Skúlasonar pró-
fessorsyfir félagsmönnum í minn-
ingu Jóhanns Páls Sartre — en í
helmingi styttra máli en frá
athugasemd sem Hannes Gissur-
arson gerði við lestur Páls að
honum loknum. Að öðrum sem
þátt tóku í umræðúm um lestur-
inn var ekki vikið einu orði.
Það er algengt einkenni á
mannlegum breyzkleika, sem
flestir þekkja, að það er ekki nóg
með að breyzkur maður sem fellur
í freistni breyti gegn betri vitund,
heldur er sjálfsblekking hans oft
svo megn að um leið og hann
syndgar sjálfur hneykslast hann
hástöfum á sömu syndum ann-
arra. í fyrsta hefti Frelsisins á
þessu ári skrifar ritstjóri tíma-
ritsins greinina „Hugmyndir
ungra manna" (Frelsið II (1981),
56—65). Þar getur að lesa svofelld
orð í langri neðanmálsgrein (56—
57n):
A myndina á forsíðu þess [þ.e.
Iluymynda untíra manna. Af-
mælisrits Samhands unnra
sjálfstæðismanna 1980] af for-
mönnum Sambands unpra sjálf-
stæðismanna, sem tekin var
1975, hefur Jón Maunússon, sem
varð ekki formaður Sambands-
ins fyrr en 1977, verið klipptur
inn ... Það er skiljanlet't að
unpum og óþekktum mönnum
langi til þess að sjást á mynd
með því mannvali, sem fyrrver-
andi formenn S. U.S. eru, en þeir
verða að kunna sér hóf. Bezt fer
á því að láta samhyt'tijumenn
um að klippa menn inn og út af
myndum.
Nú hefði Hannes átt hægt með
að ganga úr skugga um það með
einni símhringingu, eins og ég hef
nú gert, að myndklippingin var
gerð af ritstjórum bókarinnar í
óþökk Jóns Magnússonar. En það
er nú ekki verið að hafa fyrir því
að hafa það heldur sem sannara
reynist ef unnt er að koma ein-
hverjum óhróðri á framfæri fyrir-
hafnarlaust. Nú er sagan öll.
Hannes Gissurarson titlar sig
ævinlega sagnfræðing, og byrjaði
raunar á því nokkru áður en hann
lauk prófi í þeirri grein. Og mér er
sagt að hann hafi setið um
nokkurt árabil að starfi sem
opinber sagnritari Sjálfstæðis-
flokksins. Ógæfu íhaldsins verður
allt að vopni. Það er ekki allt að
Gunnar Thoroddsen sé nú einu
sinni eins og hann er, heldur situr
eini réttnefndi stalínistinn í hópi
íslenzkra sagnfræðinga fyrr og
síðar á flokksins vegum við að
skrá sögu Gunnars og Geirs,
Gissurar, Héðins og Njáls.
Ur því að Hannes kann ekki að
fara með orðréttar ívitnanir, og
klippir til annála eftir hentugleik-
um, er bersýnilega nokkur þörf á
að vernda hann fyrir sagnfræði-
iðkunum í framtíðinni. Getur nú
ekki Sjálfstæðisflokkurinn endur-
goldið Hannesi áralanga hollustu
og verndað hann fyrir frekari
sagnaritun? Er sá tími nokkuð
liðinn að stjórnmálaflokkar finni
þægilega og bærilega launaða bitl:
inga handa gæðingum sínum? í
grein sinni frá 12ta september
gerir Hannes sér tíðrætt um laun
okkar Björgvins Halldórssonar
söngvara; og hann telur, réttilega,
að Bjöggi eigi að bera meira úr
býtum fyrir söng sinn en ég fyrir
eitthvert heimspekistagl, sem
ofan á allt annað er meira og
minna árangurslaust. Getur ekki
Geir Hallgrímsson komið því í
kring, í samningaviðræðum sínum
við Gunnar Thoroddsen, að Hann-
es verði gerður að opinberum
matsmanni heimspekinga g dæg-
urlagasöngvara, fyrir svo sem eins
og þrjúhundruð þúsundir króna á
ári?
II
Sá er einn breyzkleiki mann-
anna að ætla sér um of, og sækja
jafnvel mest í það sem þeir hafa
minnst vald á. Þannig kann maður
til dæmis að vera alveg prýðilegur
matsmaður poppsöngvara, en lít-
ilsvirða svo það merka starf og
vilja ólmur syngja sjálfur þótt
hann sé vita laglaus og vanti
jafnvel alit annað líka sem popp-
söngvara má prýða. Satt bezt að
segja veit ég enga ógæfu meiri en
þessa í mannlífinu. Og ennþá
átakanlegri verður hún ef breyzk-
leikinn birtist í þeirri mynd sem
ég veik að áðan, og matsmaðurinn
söngvísi lætur hæst þegar tal hans
berst að öðrum laglausum söngv-
urum.
Það er eitt helzta einkenni á
ritsmíðum Hannesar Gissurarson-
ar fyrr og síðar að hann bregður
mjög fyrir sig íðorðum úr heim-
speki og jafnvel rökfræði; en svo
vill til að flest, ef ekki öll, þessara
orða hef ég haft fyrir honum.
Hann skrifar sleitulaust um rök
og rökgreiningu, nauðsynleg og
nægileg skilyrði, hjáfræði eða
gervivísindi, mótsagnir, og þar
fram eftir götunum. Ég segist
hafa haft þessi orð fyrir honum,
mest í kennslustundum í Háskóla
Islands, því að ég get ekki með
góðu móti sagzt hafa kennt hon-
um þau þar sem hann hefur því
miður aldrei lært með þau að fara.
Til dæmis má nefna að þeir
Þorvaldur Búason eðlisfræðingur
skrifa saman heilt hefti af Frels-
inu undir sameiginlegri yfirskrift:
„Er samfélagsfræðin hjáfræði?"
Og hvorugur þeirra bræðra virðist
gera sér ljóst nákvæmlega hvað
hjáfræði er (eða gervivísindi; ég
hef notað bæði orðin jöfnum
höndum í kennslustundum og
prentuðum ritgerðum). Þannig
skrifar Þorvaldur til að mynda
langt mál gegn hugmyndum Gísla
Pálssonar félagsfræðings, í
kennslubókinni Samfélagsfræði,
um vísindalega aðferð. Og það er
ekki nóg með að ágreiningurinn sá
komi hjáfræðum eða gervivísind-
um ekkert við, án þess þó þeir
Hannes viti af því, heldur vill svo
illa til í ofanálag að hugmyndir
Gísla um aðferðarfræði eru stór-
um upplýstari og skynsamlegri en
allt það sem Þorvaldur hefur um
efnið að segja. Hvað um það.
Lítum á tvö dæmi úr varnar-
grein Hannesar fyrir Hayek og
Friedman sem bæði varða notkun
hans á hugtakinu mótsögn. Hann-
es hefur eftir mér svofellda klausu
úr „Rauðum fyrirlestri":
Einir fjötrar sem ekki eru
bundnir í lögum blasa við:
fjötrar fátæktarinnar. Sem er
hefðhundin kenninn jafnaðar-
manna um frelsi og jafnrétti.
Og raunar Friedmans líka þegar
á hólminn er komið, því hann er
reyndar ekki einungis fjand-
maður fátæktar heldur vill
hann meira að segja beita sjálfu
ríkisvaldinu til að vinna hug á
fátækt.
Um þessa klausu segir Hannes:
„Engin mótsögn er í þessu, þótt
Þorsteinn segi það.“ Meinið er að
ég segi hvergi að mótsögn sé i
þessu. heldur leiði ég það í ljós að
mótsögn er á milli fjandskapar
Friedmanshjónanna við fátækt,
og vilja þeirra til að beita ríkis-
valdinu til að fátækt megi hverfa
úr sögunni eftir föngum, og heilar
málsgreinar sem þau skrifa í Free
to Choose um þá frelsissviptingu
sem fólgin sé í að því er virðist
allri skattheimtu sem einhverjir
þegnar ríkis sætta sig ekki við.
Hitt dæmið er þetta:
Ég get ekki stillt mig um að
benda á eina mótsögn í þessu
máli Þorsteins. Hann hneyksl-
aðist á því, að Friedman segði.
að „lífið“ væri ósanngjarnt, með
því að ósanngirni mætti aðeins
eigna einstaklingum. Getum við
ekki með sömu rökum hneyksl-
ast á Þorsteini, sem segir, að
„þjóðfélag" hafi þarfir, með því
að þörf má [svo; ætti auðvitað
að vera „megi ] aðeins eigna
einstaklingum ?
Við þessu er tvennt að segja. í
fyrra lagi sagði ég hvergi að
ósanngirni mætti aðeins eigna
einstaklingum, heldur sagði ég að
réttlæti og ranglæti, sem væru
dyggð og löstur, mætti aðeins
eigna pers<»num: til dæmis ekki
dýrum — sem eru auðvitað ein-
staklingar, en ekki persónur; og
eins og ég tók fram er Guð
almáttugur réttlátur, enda er
hann persóna, en hins vegar ekki
einstaklingur því hann er eins og
allir vita þríeinn. Hannesi gengur
illa að hafa rétt eftir eins og fyrri
daginn. í síðara lagi má alls ekki
heykslast á mér með sömu rökum
fyrir að tala um þarfir þjóðfélags-
ins. Því hugtakið þörf er alls ekki
bundið við persónur (dýr og jurtir
hafa þarfir) og raunar ekki við
einstaklinga heldur: til að mynda
getur æðarvarp þarfnazt ómeng-
aðs lofts og lagar, þjóð þarfnazt
herverndar, og heimsbyggðin
sáluhjálpar. Það er einmitt þegar
Hannes lætur hæst um mótsagnir
annarra sem hann hefur minnst
vald á hugsun sinni.
Þetta kemur heim við reynslu
lesenda Morgunhlaðsins af orða-
skiptum okkar Hannesar í hitteð-
fyrra. Þá stofnaði Hannes með
ofstopa til þjarks um skilning á
einni málsgrein eftir Olaf
Björnsson. Þegar svo leitt hafði
verið í ljós að skilningur hans á
málsgreininni — hvortveggja, því
hann skildi hana jú tvennum
skilningi áður en lauk og sá engan
mun á — var öldungis fráleitur, og
jafnvei Ólafur sjálfur hafði stað-
fest þetta til að taka af öll
tvímæli, hvað skyldi þá Hannes
minn hafa skrifað að lyktum? Jú,
þetta:
Þorsteinn gerir ekki einfaldasta
greinarmun á hugtökum, fórnar
skilningnum fyrir skemmtun-
ina, fer í orðaleiki, sem eiga
betur við í samkvæmum en
hlaðagreinum, fleytir fimlega
kerlingar á yfirborðinu, en kaf-
ar ekki niður í neitt. Hann hefur
— sem sennilega er eðlilegt —
ekki þá sjálfsögun, sem flestir
fá með löngu námi, háskóla-
námi eða sjálfsnámi.
Og svo kom sigurhrósið hálfum
mánuði seinna.
Sagan endurtekur sig auðvitað í
greininni frá því á laugardaginn
var. Þar ruglar Hannes lengi um
orðin „liberalism" og „frjáls-
hyggja“ — án þess hann virðist
kunna að gera sómasamlegan
greinarmun á orðum annars vegar
og merkingu þeirra hins vegar
fremur en reikningsvél — og
ásakar mig svo fyrir að þýða
útlend orð á íslenzku eins og tölva
mundi þýða. Það þarf víst ekki að
taka það fram að þessa ásökun um
tölvuþýðingar tekur hann orðrétta
úr ritgerð minni „Að hugsa á
íslenzku" sem birtist í Skírni árið
j 1970.
Af öllu þessu má ráða að það