Morgunblaðið - 12.12.1981, Qupperneq 12

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. DESEMBER 1981
Útúrsnúningur Einars
K. Guðfinnssonar
Eftir Guömund Inga
Þorbergsson
Við íslendingar búum við þau
mannréttindi sem eru of sjaldgæf
meðal þjóða heims að í landi
okkar er tjáningar- og ritfrelsi.
Slíkt frelsi er grundvöllur þess að
hver einstaklingur sé fær um að
mynda sér skoðanir á málum líð-
andi stundar. Sá maður, sem býr
við ófrelsi lögregluríkisins, hefur
engar forsendur til að gera sér
skynsamlega hugmynd um það
sem gerist utan sjóndeildarhrings
hans. Einangrun frá réttum upp-
lýsingum veldur meira eða minna
skekktri heimsmynd. Af þessum
ástæðum er ekki hægt að áfellast
ýmsa andófsmenn í Austur-
Evrópu þótt skoðanir þeirra séu
ekki fyllilega í takt við raunveru-
leikann. Öðru máli gegnir um fólk
á Vesturlöndum sem i skjóli lýð-
ræðisins hefur greiðan aðgang að
upplýsingum um allar hliðar
þeirra mála sem efst eru á baugi á
hverjum tíma.
Ástæða þessara hugleiðinga er
grein eftir Einar K. Guðfinnsson
sem birtist í Morgunblaðinu 31.
október. í greininni sendir Einar
nokkrar skvettur í átt að friðar-
hreyfingunum í Evrópu. Ekki hef-
ur Einar svo mikið við að frum-
smíða ritmál sitt að öllu leyti
heldur víkur hann sér bak við
tékkneskan andófsmann í þeirri
von að njóta að einhverju þeirrar
samúðar sem slíkir menn eiga
vísa. Þessi tékkneski andófsmaður
ritaði grein undir dulnefninu
Václav Racek í New Statesman 24.
apríl sl. í grein Raceks eru villur
sem stafa af ófullkomnum upplýs-
ingum, villur sem Einar K. Guð-
finnsson veit um en notfærir sér
engu að síður. Racek beinir máli
sínu til E.P. Thompsons eins af
helstu talsmönnum bresku frið-
arhreyfingarinnar. I augum Rac-
eks er friðarhreyfingin meðvit-
andi eða ómeðvitandi handbendi
Sovétríkjanna og byggð á grund-
velli einfeldni.og þekkingarskorts
um ástandið í Austur-Evrópu og
valdhafa þar. Thompson svaraði
Racek mjög ýtarlega í sama tölu-
blaði af New Statesman en hið
furðulega er að í sinni ýtarlegu
grein lætur Einar K. Guðfinnsson
þess að engu getið. Ekki er nóg
með það. Einar tekur upp eftir
Racek villur sem Thompson leið-
réttir og breytir áherslum í grein
hans með ónákvæmri þýðingu.
Skoðanaskipti Raceks og Thomp-
sons eru að mínu áliti þess verð að
vera birt í heild á íslensku. Ég
ætla ekki að rekja greinar þeirra
heldur einskorða mál mitt að
mestu við tvær rangfærslur Ein-
ars.
Varnarhlutverk
kjarnorkuvígbúnaðar
Einar K. Guðfinnsson hefur eft-
ir Racek að það sé skoðun
Thompsons að Sovétríkin stjórnist
umfram allt af þörfinni til að
verja sig. Með þessu er Einar
væntanlega að skipa friðarhreyf-
ingunni á bás hjá Sovétríkjunum.
Thompson tekur skýrt fram í
grein sinni að hér sé um rangtúlk-
un Raceks að ræða. Hann kveðst
hafa notað þessi orð (overwhelm-
ingly defensive) innan tilvitnunar-
merkja þegar hann var einmitt að
gagnrýna þessa skoðun. Thomp-
son gefur ekki í skyn að um vísvit-
andi rangtúlkun Raceks sé að
ræða. Þvert á móti stingur hann
upp á þeirri útskýringu að um
þýðingarvillu hafi verið að ræða.
Þessi afsökun nær ekki til Einars
K. Guðfinnssonar. Útilokað er að
hann hafi ekki lesið grein
Thompsons. Einar er að notfæra
sér mistök hins ókunna Raceks til
að gera málstað andstæðinga
sinna tortryggilegan. Thompson
segir það vera skoðun sína að ekki
sé hægt að líta á kjarnorkuvopn
öðruvísi en sem árásarvopn.
um réttlæta ný gereyðingarvopn
oft með þeim orðum að um varn-
arviðbúnað sé að ræða til að vinna
upp forskot hins aðilans í þessu
kapphlaupi vitfirringarinnar. Þess
ber fyrst að geta að afar umdeilt
er hvort NATO-ríkin séu aftar en
Varsjárbandalagsrikin í þessu
kapphlaupi. Það sem skiptir hins
vegar miklu meira máli er sú stað-
reynd að allt tal um forskot þegar
sprengikraftur gereyðingarvíg-
búnaðarins nægir til að útrýma
lífi á jörðunni oftar en einu sinni
er ekki annað en vitnisburður um
forskot vitfirringarinnar hjá þeim
sem lætur sér detta slíkt í hug.
Hliðstæðan við
Miinchen 1938
Einar K. Guðfinnsson birtir
þýðingu sína á kafla eftir Racek
þar sem hann reynir að finna
hliðstæðu frá fjórða áratug aldar-
innar við friðarhreyfingarnar í
Evrópu. Hér er líklega um að ræða
frumraun Einars á þýðingarsvið-
inu því heista dyggð þýðandans á
að vera nákvæmni. I texta New
Statesman segir Racek að frið-
arhreyfingin sé „an unconscious
analogy of the appeasement of the
Thirties." Þetta þýðir Einar:
„ómeðvituð hliðstæða þeirrar frið-
arhreyfingar er starfaði á árunum
á miili 1930 og 1940.“ Ekki veit ég
hvaða orðabók Einar K. Guð-
finnsson á í hillu sinni en augljóst
má vera að hér er réttu máli hall-
að. „Appeasement" er ekki frið-
arhreyfing heldur eitthvað í lík-
ingu við uppgjafarstefnu. Annað
mál er það hvort menn álíta frið-
arhreyfingar boðbera slíkrar upp-
gjafarstefnu. Það sem Einar er að
gera er að draga upp mynd af ein-
hverjum fjöldahreyfingum frá
fjórða áratugnum sem hafi barist
fyrir einhliða afvopnun Bretlands
og fleiri ríkja að sjálfsögðu í þágu
nasista og líkir hann þeim við
friðarhreyfingarnar í Evrópu. Hér
er um algert hugarfóstur Einars
að ræða og grófa misnotkun á
grein Raceks sem ekki getur svar-
að fyrir sig. Það er óþarfi að eltast
við svona þvætting. Við skulum
þess í stað snúa okkur að Racek.
Hann heldur sig þó við raunveru-
leikann þótt skoðanir hans séu
umdeilanlegar. Það sem Racek á
við en Einar K. Guðfinnsson skil-
ur ekki er að friðarhreyfingarnar
boði sömu stefnu og Neville
Chamberlain sem var forsætis-
ráðherra Bretlands þegar seinni
heimsstyrjöldin skall á. Cham-
berlain fór árið 1938 til fundar við
Hitler og sveik í hendur honum
héruð í Tékkóslóvakíu (Einar kall-
ar þetta af einhverjum ókunnum
ástæðum friðarsamning). Kenning
Raceks sem hann er ekki einn um
er að Chamberlain hafi verið svo
einfaldur að telja að með þessu
samkomulagi væri útþensla
Þýskalands stöðvuð um langa
framtíð. Eða eins og Racek segir í
þýðingu Einars: „Hér kristallaðist
uppgjöf manns sem barðist fyrir
friði, en einfeldni hans leiddi til
ófriðar." Þessum hugmyndum
svarar Thompson ágætlega í grein
sinni. Sú mynd sem dregin er upp
af Chamberlain er ákaflega vafa-
söm. Eigum við að leggja trúnað á
það að forsætisráðherra Bretlands
sem á þessum tíma var heimsveldi
hafi verið einfeldningur? Varla
getur það talist sennilegt. Hitt er
öllu líklegra að Chamberlain hafi
verið að framfylgja breskri utan-
ríkisstefnu sem á engan hátt verð-
ur kennd við neinn barnaskap. Sú
kenning hefur verið sett fram að
Chamberlain hafi viljað beina
Hitler í austur í átt til Sovétríkj-
anna, þar átti Tékkóslóvakía að-
eins að vera áningarstaður. En fer
þá ekki að verða ljósari þráðurinn
frá Miinchen 1938 til okkar daga?
Skyldi ekki vera meiri svipur með
Chamberlain og stríðsæsinga-
mönnum á Vesturlöndum en þeim
friðarhreyfingum sem hvatt hafa
sér hljóðs og vegið að báðum stór-
veldunum?
Kjarnorkuvopnalaus Evrópa
— áfangi í átt til friðar
Grein Einars K. Guðfinnssonar
er þrátt fyrir augljósa vankanta
nokkuð dæmigerð fyrir viðbrögð
þeirra manna sem óttast vöxt frið-
arhreyfinganna. Þetta eru sömu
menn og þeir sem oftast allra
eigna sér lýðræðið sem sína einka-
hugsjón. Þeir lenda í þeirri þver-
sögn, að þegar fram kemur hópur
fólks, sem notfærir sér þau lýð-
ræðislegu réttindi að berjast á
friðsamlegan hátt gegn stór-
hættulegu vígbúnaðarkapphlaupi,
þá ásaka þeir þetta fólk fyrir að
ganga erinda alræðisins. Einar K.
Guðfinnsson segir um Thompson
að hann sé: „sagnfræðingur og af
sauðahúsi marxista. Fyrir vikið
þarf enginn að undrast að hann
telji ekki brýna þörf á því að efla
varnir hins vestræna lýðræðis."
Þetta er nú allt andríkið.
Sannleikurinn er sá að aldrei
hefur verið meiri þörf en einmitt
nú á því að berjast gegn vígbúnað-
„Hægt er aö sýna með
því að setja upp einfalda
töflu að nýjungar í vígbún-
aði koma oft upp í Banda-
ríkjunum en eru teknar
síðar upp af Sovétríkjun-
um. Hvað segir þetta
okkur? Við skulum ekki
vera of fljót að draga
ályktanir. T.d. sýnir þetta
yfírburði Bandaríkjanna á
tæknisviðinu. En þetta
sýnir ennfremur að víg-
búnaðarstefna Bandaríkj-
anna stjórnast ekki „um-
fram allt af þörfínni til að
verja sig“.“
arbrjálæðinu. Hvorugt stórveldið
má skilja undan. Thompson bend-
ir á í grein sinni að það sé algeng
hugsunarvilla að álykta sem svo
að þar sem stjórnarfar sé lýðræð-
islegt á Vesturlöndum þá sé utan-
ríkisstefnan þar með friðsamleg.
Til eru mörg dæmi sem afsanna
þetta. Hægt er að sýna með því að
setja upp einfalda töflu að nýjung-
ar í vígbúnaði koma oft upp i
Bandaríkjunum en eru teknar síð-
ar upp af Sovétríkjunum. Hvað
segir þetta okkur? Við skulum
ekki vera of fljót að draga álykt-
anir. T.d. sýnir þetta yfirburði
Bandaríkjanna á tæknisviðinu. En
þetta sýnir ennfremur að vígbún-
aðarstefna Bandaríkjanna stjórn-
ast ekki „umfram allt af þörfinni
til að verja sig“.
Barátta friðarhreyfinganna
gegn vígbúnaðarstefnu Bandaríkj-
anna er langt frá því að vera
ástæðulaus. Tökum sem dæmi
nýju eldflaugakerfin í Evrópu.
Bandarískir hernaðarsérfræð-
ingar telja takmarkað kjarnorku-
stríð hugsanlegt. Menn velta fyrir
sér hvar slíkt stríð yrði háð. Hinar
nýju eldflaugar, SS-20 og Persh-
ing II, og yfirlýsingar Haigs og
Reagans benda óneitanlega til
Evrópu. Friðarhreyfingarnar
sætta sig ekki við að Evrópu verði
fórnað í kjarnorkueldi í refskák
stórveldanna. Það er orsökin fyrir
stórsókn friðarhreyfingarinnar.
Þótt ekki sé hægt að ætlast til að
andófsmaður í austur-evrópsku
lögregluríki viti af þessu verður að
gera þær kröfur hér á landi að um
þessi mál sé fjallað af fullri skyn-
semi.
Friðrik Friðriksson skrifar
frá Bandaríkjunum:
Getur vont
versnað?
Sá greinarmunur sem gerður er
i alræðis- og einræðisstjórnarfari
iefur verið mikið í fréttum það
sem af er forsetatíð Ronald Reag-
;ns, sér í lagi vegna þess að hann
- tyður við bakið á einræðisstjórn-
um en andæfir alræðisstjórnum.
Þar sem margir leggja að jöfnu
einræði og alræði, þá tel ég mik-
ilvægt að skýra hvers vegna á
bessu tvennu er grundvallar-
munur og sýna að vont getur
versnað. Þegar þessi munur er
Ijós, þá er auðveldara að skilja
hvert Bandaríkjastjórn sækir sið-
erðilegan stuðning sinn við ein-
ræðisstjórnir.
Á því leikur enginn vafi, að ein-
ræðisstjórn (t.d. herforingja-
stjórn) er harðstjórn, sem bannar
alla þá starfsemi sem hún telur
egna einræðisvaldi sínu, svo sem
starfsemi stjórnmálaflokka og
frjálsa blaðaútgáfu. Einnig er
Ijóst að þeim er miskunnarlaust
refsað sem ekki sætta sig við
leikreglurnar í einræðisríkinu. Á
móti kemur að margt er tiltölu-
lega frjálst, svo sem efnahags-
starfsemi, og í mörgum ríkjanna
má rekja verulega grósku og efna-
hagslegar framfarir beint til þess
að markaðsöflin eru virkjuð, en í
alræðisríkinu er hagkerfinu
miðstýrt. í beinu framhaldi vakn-
ar sú spurning hvers vegna eru
stjórnvöld umburðarlynd gagn-
vart slíku efnahagslegu frelsi?
Helsta skýringin er sú, að einræð-
isstjórnin lítur ekki á efnahags-
starfsemina sem beina ógnun við
pólitískt vald sitt og lætur hana
því afskiptalausa. Á hinn bóginn
er rætt um alræðisstjórn (komm-
únista), sem vill stjórna öllu, ekki
einvörðungu því sem snýr að
stjórnmálum og efnahagsmálum
heldur og öllum mannlegum sam-
skiptum. Á meðan einræðið lætur
Morð er morð, en ef grimmd ógnarstjórna er mæld sem afköst í manndráp-
um og hryðjuverkum þá hefur tilkoma alræðisstjórna gefið hugtakinu nýja
merkingu.
sér nægja hlýðni, þá krefst alræð-
ið fullkominnar undirgefni, — það
vill eiga líf og starf þegnanna. Á
þessu tvennu er því grundvallar-
munur.
í fyrsta lagi þá er mikill munur
á því hvernig súórnvaldið réttlæt-
ir tilveru sína. I raun og veru legg-
ur einræðisstjórnin lítið upp úr
slíkri réttlætingu. Hún situr ein-
faldlega svo lengi sem hún hefur
styrk til. Hið gagnstæða er upp á
teningnum hvað varðar alræðis-
stjórnina. Hennar réttlæting
höfðar til þjónustu við æðra
markmið, tilkomu þúsund ára
ríkisins. Staðleysunni um fyrir-
myndarríkið verður því að
þröngva upp á þegnana af fullri
hörku og grimmd.
í öðru lagi er grundvallarmunur
á eðli grimmdarinnar, hvort litið
er á einræði eða alræði. Alræðið
gerir kröfu til upprætingar ríkj-
andi skipunar en einræðið ekki. Af
því leiðir, að einræðisstjórn sér
engan sérstakan tilgang í pynd-
ingum umfram það að uppræta
pólitíska andstæðinga sína. Al-
ræðisstjórn hegðar sér á annan
hátt, t.a.m. stjórn Pol Pots í Kam-
bódíu sem lét drepa þriðjung þjóð-
arinnar og alla þá sem menntaðir
voru í Evrópu, þá sem hlotið höfðu
„úrkynjaða“ menntun. Menn for-
dæma réttilega þegar fréttist af
8000 manns sem hafi horfið spor-
laust í Argentínu, en minningin
um þær 20 milljónir sem hurfu á
Stalínstímanum í Sovétríkjunum
hefur dofnað.
Morð er morð, en ef grimmd
ógnarstjórna er mæld sem afköst í
manndrápum og hryðjuverkum,
þá hefur tilkoma alræðisstjórna
gefið hugtakinu nýja merkingu.
Þessi atriði ættu að skýra hvers
vegna einræði og alræði er ólíkt.
Það sem skiptir þó höfuðmáli er,
að þrátt fyrir allt þá leynist í ein-
ræðinu vaxtarbroddur lýðræðis.
Sá vaxtarbroddur er óskyldur
stjórnmálum í einræðisríki, en er
afsprengi markaðsskipunarinnar,
þess að tiltölulega frjáls markað-
ur þrífst. Það sýnir, að á meðan
hagkerfið er frjálst, þá skapast
bæði gróska og svigrúm, enda er
það fullvíst að frjálst efnahags-
kerfi er nauðsynleg, þó ekki nægj-
anleg forsenda lýðræðis. Reynslan
hefur sýnt að m.a. vegna grósku í
efnahagslífinu þá eru einræðis-
stjórnir fallvaltar, — það er alltaf
von um aukið frelsi og í mörgum
tilfellum hefur einræði þróast til
lýðræðis. Nægir þar að nefna
Spán og Portúgal á síðustu tímum.
Það er því vonin um að vori sem
Reagan telur réttlæta stuðning
sinn við einræðisstjórnir. Sagan
greinir hins vegar ekki frá neinu
tilviki þá er alræði hefur þróast til
lýðræðis.