Morgunblaðið - 17.06.1982, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ1982
Fyrstu árin
Kennsla í bókasafnsfræði á Is-
landi er 25 ára um þessar mundir.
Skólaárið 1956—1957 gaf þáver-
andi háskólabókavörður, doktor
Björn Sigfússon, nemendum kost
á kennslu í safnfræði og handrita-
lestri, eins og það hét í kennslu-
skrá. Fyrstu nemendur hans voru
einkum þeir sem höfðu numið ís-
lensk fræði eða sagnfræði sem að-
algrein, enda algengt á þessum ár-
um að íslenskufræðingar og
sagnfræðingar gerðust bókavérðir
að loknu námi. Fyrstu árin annað-
ist doktor Björn einn kennslu en
haustið 1960 tók fyrsti stunda-
kennarinn til starfa. Það var Ólaf-
ur F. Hjartar sem kenndi skrán-
ingu og aðra safnfræði. Kennslu-
magnið var ekki mikið, 3 stundir á
viku í handritalestri og aðrar
þrjár fyrir verðandi bókaverði.
I»róun kennslunnar
Þróun greinarinnar var hæg í
fyrstu. 1956—1964 var aðeins
hægt að ljúka tveim stigum, sem
svarar nú til bókasafnsfræði sem
aukagreinar. Arið 1964 lauk svo
fyrsti nemandinn, Sveinlaug Bald-
ursdóttir, 3. stigi í greininni og
aðrir fylgdu á eftir. Á árunum
1964—1970 luku 7 nemendur prófi
í bókasafnsfræði sem aðalgrein,
en næstu 5 ár á eftir, 1971—1975,
voru þeir 24 og sýnir það hinn
hraða vöxt eftir 1970. Stunda-
kennurum fjölgaði einnig og
haustið 1971 voru þeir 6, þar með
talinn háskólabókavörður. Þörf
var fyrir meira starfslið og þó sér-
staklega fastan starfsmann. Var
greinin kennd innan heimspeki-
rúmlega 280 manns lokið einhverj-
um prófum í greininni. Þar eru þá
með taldir 70, sem eru við nám
núna, 120 sem luku einu eða fleiri
námskeiðum eða stigum og þeir 88
sem lokið hafa B.A.-prófi með
bókasafnsfræði sem aðalgrein. Má
telja nokkuð merkilegt að svo stór
hópur skuli hafa leitað fanga í
þessari grein.
NámiO í dag
Bókasafnsfræði má nema á
þrennan hátt við Háskóla íslands.
I fyrsta lagi má taka bókasafns-
fræði sem aðalgrein til 90 eininga,
þ.e. bókasafnsfræðin er tekin sem
eina greinin til B.A.-prófs. I öðru
lagi getur nemandi tekið 60 ein-
ingar í bókasafnsfræði og valið
aðra grein til uppfyllingar til
B.A.-prófs. í þriðja lagi má taka
30 einingar í bókasafnsfræði og er
hún þá aukagrein ætluð til upp-
fyllingar með einhverri annarri
aðalgrein. Aðeins fyrstu tvær leið-
irnar teljast fullgilt bókavarðar-
próf. Algengast hefur verið að
nemendur taki 60 einingar í bóka-
safnsfræði og 30 í öðrum greinum.
Aukagreinarnar sem valdar eru
með bókasafnsfræði eru mjög fjöl-
breytilegar, s.s. lögfræði, guð-
fræði, líffræði, félagsfræði, tungu-
mál, sagnfræði, o.s.frv. Algengast
er þó að menn taki aukagreinar í
heimspekideild eða félagsvísinda-
deild.
Kennsla fyrir
skólasafnverði
Nefna má einn valkost í viðbót
sem boðinn er, en það er 30 ein-
inga nám fyrir skólasafnverði. Er

I»ví minni lírni sem fer
í leit — því meiri tími
til rannsókna

Kennsla í bókasafnsfræði
við Háskóla íslands 25 ára
Eftir Sigrúnu Klöru
Hannesdóttur lektor
deildar en í umsjá háskólabóka-
varðar og þeirra stundakennara er
til fengust á hverjum tíma.
Námið kannað
1974 og 1975 voru fengnir
hingað tveir erlendir sérfræðingar
til þess að gera athugun á náminu
og koma með tillögur að endur-
skipulagningu þess. Þetta voru
þeir D.J. Foskett frá Bretlandi og
Edward Evans frá Bandaríkjun-
um. Tillögur þessara sérfræðinga
voru ekki samhljóða og því skipaði
heimspekideild íslenska nefnd í
samráði við Bókavarðafélag ís-
lands og Félag bókasafnsfræðinga
til þess að leggja fram tillögur um
námstilhögun í framtíðinni. Allar
voru þessar tillögur þó sammála
um að brýnust nauðsyn væri að fá
fastan kennara við greinina er sæi
jafnframt um stjórnun og upp-
byggingu námsins.
Kennarar
Haustið 1975 var fyrsti lektor-
inn settur í fullt starf og var það
höfundur þessarar greinar. Árið
1976 var Félagsvísindadeild stofn-
uð og bókasafnsfræðin flutt þang-
að. Síðustu 5 ár hafa einkennst af
mjög hröðum vexti enda hefur
þróun í greininni á alþjóðlegum
vettvangi verið mjög ör síðustu ár
með tilkomu tölvuvæðingar og
breyttra hugmynda um hlutverk
bókasafna í samfélaginu. í dag eru
18 stundakennarar og 2 fastir
kennarar við greinina, en alls hafa
rúmlega 40 kennarar kennt við
greinina þessi 25 ár um lengri eða
skemmri tíma, þar með taldir
tveir bandarískir Fulbright-pró-
fessorar og einn norskur gistilekt-
or.
Nemendur
Síðan fyrsti nemandinn lauk
námi 1964 hafa alls 88 bókasafns-
fræðingar útskrifast úr Háskóla
íslands. Sé gluggað í gamlar
prófskrár má sjá að alls hafa
Sigrún Klara Hannesdóttir
hér verið að hugsa um hag kenn-
ara í orlofi eða annarra þeirra sem
vilja kynna sér skólasöfnin sér-
staklega. í þessum 30 einingum
eru námskeiö sem ætlað er að
komi skólasafnvörðum að bestum
notum, t.d. námskeið um barna-
bækur, nýsigögn (audio-visual),
meðferð þeirra og skipulagningu,
og yfirgripsmikið námskeið um
stjórnun og rekstur skólasafna.
Námstilhögun
Námstilhögun innan bókasafns-
fræðinnar er í stuttu máli sú að
námið skiptist milli skyldugreina
og valgreina. Allir nemendur
verða að taka sameiginlegan
kjarna, og eru þar með talin tvö
námskeið sem eru sameiginleg
fyrir alla nemendur félagsvísinda-
deildar, aðferðafræði og íslenska
þjóðfélagið. Fyrir utan skyldu-
námskeiðin er nemendum frjálst
að velja námskeið sem henta
áhugasviði þeirra. Til dæmis getur
sá sem hefur áhuga á að vinna á
sérfræðisafni tekið tölvunám-
skeið, námskeið er varða hand-
bóka- og upplýsingaþörf vísinda-
manna o.s.frv. Sá sem vill vinna á
almennings- eða skólasafni getur
valið sér námskeið um bók-
menntir, bókaval, barnabækur og
bóklestur almennt, svo einhver
dæmi séu tekin.
Eitt atriði er enn vert að nefna
en það er námsvinnan. Sérhver
nemandi verður að vinna ákveðinn
tíma í bókasafni undir stjórn
bókasafnsfræðinga, og afla sér
þannig starfsþjálfunar til þess að
verða hæfari til að takast á við
verkefni er út í starfið kemur.
Þetta er einkum nauðsynlegt hér á
landi, því að algengt er að menn
starfi einir í safni þegar þeir ljúka
námi og hafi þá ekki sér eldri og
reyndari bókasafnsfræðinga til að
leita til.
Allir nemendur sem ljúka bóka-
safnsfræði sem aðalgrein verða að
ljúka rannsóknaverkefni á því
sviði. Oft eru þetta ritgerðir eða
kannanir, skrár og lyklar að tíma-
ritum eða ritatöl einstakra
manna. Á síðari árum hefur færst
í vöxt að nemendur geri skrár yfir
efni dagblaða og tímarita sem síð-
an mætti færa inn á tölvu. Hér er
smátt og smátt verið að koma upp
gagnagrunni yfir efni sem annars
er mjög erfitt að nota. Verkefnin
eru næg, rannsóknarefni eru fjöl-
mörg og til dæmis eru nú fyrst að
hefjast kannanir á upplýsingaþörf
og upplýsingaleiðum hinna ein-
stöku þjóðfélagshópa, kannanir á
því hverjir nota söfn og á hvern
hátt bókasöfnin geti komið sem
best til móts við þarfir samfélags-
ins.
Framboö og eftirspurn
Þótt bókasafnsfræðingum hafi
fjölgað mjög á undanförnum árum
er það athyglisvert að mikil eftir-
spurn er eftir þessu fólki og ekkert
atvinnuleysi hvorki nú í dag né
fyrirsjáanlegt. Hefur verið svo
mikil þörf fyrir starfsmenntun
þessa, að flestir nemendur eru
farnir að vinna á söfnum áður en
þeir Ijúka námi. Þetta er að sjálf-
sögðu ánægjulegt fyrir þá sem um
námið annast, en einnig nokkurt
áhyggjuefni, því að fyrir vikið vill
oft dragast að nemendur ljúki
náminu.
Fræðin sjálf í
nútíð og fortíð
En nú kynni einhver að spyrja:
„Hlutverk bókavaröar-
ins hefur breyst frá því
að vera bókavörður í
það að vera sá sem
miðlar upplýsingum og
þekkingu í heimi þar
sem slíkt skiptir öllu
máli. Hans hlutverk er
núna metið sem samfé-
lagsleg nauðsyn. Hann
er þýðingarmikill aðili
fyrir alla þá sem vilja
afla sér upplýsinga og
þekkingar á eigin spýt-
ur.“
Hvað er hún þessi bókasafns-
fræði? Þarf að fara í háskóla til
þess að læra að raða bókum upp í
hillu? Það er algengur misskiln-
ingur hjá almenningi að það eina
sem bókavörðurinn kann og getur
sé að raða bókum í hillur og í
mesta lagi að lána þær út. Upplýs-
ingatölur frá bókasöfnum ýta
undir þennan misskilning með því
að leggja mesta áherslu á auknar
útlánatölur. Ef við reynum í
stuttu máli að útskýra hver við-
fangsefni bókasafnsfræðinnar
eru, þurfum við fyrst að leiða
nokkrum orðum að þróun bóka-
safna og þeirri þjóðfélagslegu
staðreynd sem upplýsingaflóð nú-
tímans er.
Fyrstu bókaverðirnir
Bókasöfn og bókaverðir hafa
verið til síðan menn fóru að skrifa.
Allt frá upphafi þurfti einhvern
til þess að gæta bókanna, sem
voru ákaflega dýrmætar, skrá þær
og hjálpa notandanum að tileinka
sér þær hvort sem þær voru í
formi leirtaflna, papýrusströngla,
eða skinnbóka. Fyrstu bókaverð-
irnir voru því meðal lærðustu
manna samfélagsins, því að þeir
þurftu að kunna að lesa, þessa list,
og geta útskýrt tákn og snúið þeim
yfir í hugmyndir. Eftir að prentun
hófst varð meiri og meiri þörf
fyrir það, að bókavörðurinn væri
skipuleggjandi. Magn útgáfunnar
varð smátt og smátt of mikið til
þess að sami maðurinn gæti lesið
allt sem safnið eignaðist, og því
þurfti sá er um bókasafnið annað-
ist að geta skipulagt heimildirnar,
sett þær í eitthvert kerfi til þess
að hægt væri auðveldlega að finna
þær aftur.
Upplýsingaflóðiö
Þessi þróun stóð í nokkrar aldir,
en frá lokum síðari heimsstyrjald-
ar hefur enn orðið gjörbylting á
starfsemi allra bókasafna. Til þess
eru einkum tvær ástæður. Annars
vegar sú að útgáfumagnið í heim-
inum hefur margfaldast, og hins
vegar hefur fjöldi notenda aukist
gífuriega. Áður fyrr voru notend-
ur valinn hópur, nokkurs konar
sérréttindahópur, sem átti aðgang
að heimildum og þekkingu. í dag í
vestrænum, þróuðum samfélögum,
hafa allir rétt til þess að afla sér
þekkingar í samræmi við sínar
eigin óskir og þarfir. Þetta hefur
valdið því að bókasöfnin hafa
fengið nýtt hlutverk og bókaverð-
irnir orðið að breyta öllum sínum
gömlu starfsháttum. Þegar söfnin
eru orðin mikil að vöxtum og
stækka jafnt og þétt, hafa söfnin
orðið að taka í sína þjónustu alls
kyns tæki til þess að geta veitt
notendum sínum sem skjótasta og
besta þjónustu. Tölvutæknin ryð-
ur sér til rúms í bókasöfnum ekki
síður en á öðrum sviðum samfé-
lagsins. Vísindamaður sem vinnur
við rannsóknir þarf að fá nýjustu
heimildir á sínu sviði strax.
Menntun almennings og fullorð-
insfræðsla eykst jafnt og þétt svo
ekki er um annað að ræða en veita
almenningi góða upplýsinga- og
heimildaþjónustu. Skólabörnin
eru stór notendahópur og með
breyttum kennsluháttum liggur
leið þeirra í síauknum mæli í
bókasafnið.
Hlutverkið
Hlutverk bókavarðarins hefur
því breyst frá því að vera bóka-
vörður í það að vera sá sem miðlar
upplýsingum og þekkingu í heimi
þar sem slíkt skiptir öllu máli.
Hans hlutverk er núna metið sem
samfélagsleg nauðsyn. Hann er
þýðingarmikill aðili fyrir alla þá
sem vilja afla sér upplýsinga og
þekkingar á eigin spýtur. Hann á
að geta hjálpað hverjum sem er að
leita þeirra heimilda og þeirra
staðreynda sem þörf er fyrir á
hverjum tíma. Bókasafnsfræðin,
sem einnig hefur stundum verið
kölluð upplýsingafræði, er þannig
orðin hjálpargrein við allar aðrar
vísindagreinar, auk þess sem hún
leitast við að efla almenna mennt-
un og menningu í samfélaginu
með því að bjóða almenningi upp á
rit til skemmtunar og fróðleiks.
Bókasöfn og
raunvísindi
Eins og áður var nefnt eru þeir
nemendur sem leggja stund á
bókasafnsfræði að miklum hluta
úr hugvísindum og félagsvísind-
um. Miklu færri hafa komið úr
raunvísindum. Er þetta mjög mið-
ur vegna þess að fyrirsjáanlegt er
að í framtíðinni verði mikil þörf
fyrir bókaverði með raunvísinda-
þekkingu hér á landi, sem eru fús-
ir til að fást við tölvuvæðingu og
dreifingu tækniupplýsinga, bóka-
verði sem eru hæfir til að vinna
með vísindamönnum á hinum
ýmsu sérsviðum. Fyrirsjáanlegt er
og, að í framtíðinni verði sérfræði-
söfnin einn aðal-vaxtarbroddur-
inn í bókasafnskerfi landsins ef
marka má þann mikla fjölda smá-
safna sem er nú þegar til staðar
en óskipulagður og eftirlitslaus.
Einstaka stofnanir hafa að undan-
förnu leitað að bókasafnsfræðing-
um til starfa. Þar sem þeir eru
sjaldnast fáanlegir, er oft byrjað á
að fá nemanda til þess „að setja
upp kerfi“ eins og það er kallað, en
síðan gera menn sér grein fyrir
því að þegar kerfið er komið upp
er líka nauðsynlegt að hafa ein-