Morgunblaðið - 17.06.1982, Blaðsíða 18

Morgunblaðið - 17.06.1982, Blaðsíða 18
50 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ1982 Víða er jarðvegurinn fokinn út í veður og vind. Rofabarð þetta er rétt við Kópasker. — LJóam.: Sig. Þórmriiuson. Sennilega eru skipulagsmál ekki beinlínis sterkasta hlið íslenzkra yfirvalda. Sést það á ýmsu. Síð- astliðna áratugi hafa Islendingar vissulega haft í ærið mörg horn að líta við margþætta uppbyggingu í landinu og nýsköpun ýmiss konar í þjóðfélaginu. Til margs hefur orðið að taka hendinni og miklu verið áorkað á tiltölulega skömm- um tíma. Þó er eftir það hornið, sem næst er; það hefur að mestu gleymst: Umhverfi íslenzkra kaupstaða og kauptúna.-Tugþúsundir bæjarbúa á Islandi hafa á undanförnum ára- tugum gert óhemju átak við að rækta tré, runna og annan gróður á lóðunum við heimili sín — þeir hafa gert þetta af sjáfsdáðum og lagt sig alla fram við að bæta og inu hafa rétt nýlega stuggað sauðfénu endanlega út fyrir sín bæjarmörk. Ekki hefur víðsýnin hingað til verið meiri. Jafnvel Vestmannaeyjakaupstaður er enn þann dag í dag umsetinn af þess- um blessuðu nagandi sauðkindum, sem fá að mestu óáreittar að eyða gróðri, jafnt innan girðinga sem utan á Heimaey. Við íslendingar höfum vart efni á að kíma vorkunnsamlega að heilögum kúm hindúa á Indlandi — við eigum sjálfir nær hálfa aðra milljón heilagra sauðkinda á sumarbeit bókstaflega um allt landið. Stóð þúsunda lítt brúkaðra lúxushrossa bæjarbúa rótnaga allt það land, sem þau komast í. Þetta eru gífurlegar hjarðir, sem fara árlega óskipulega og óáreittar líkt Ónumið land að mestu Eftir Halldór Vilhjálmsson fegra umhverfi sitt, stundum við mjög erfið skilyrði. Og árangurinn hefur heldur ekki látið á sér standa, sem sjá má. Samt sem áð- ur er hið næsta umhverfi ís- lenzkra bæjarfélaga ennþá einna líkast því sem tímabil mesta ráða- leysis, fátæktar og umkomuleysis þjóðarinnar á 17. og 18. öld standi enn yfir: Auðnin og ömurleikinn í umhverfi flestra þorpa og kaup- staða í landinu minnir um margt á yfirbragð byggðanna á austur- strönd Grænlands eða umhverfi arabískra eyðimerkurþorpa. Um nöturleg, blásin holt, grýttar skriður og naktar óyndislegar brekkur vafrar snapandi sauðafé í leit að síðustu grastónni, síðustu blómjurtinni til að seðja með hungur sitt. Svo mjög hefur gróð- urleysið og nöturleikinn sett svip sinn á næsta umhverfi flestra ís- lenzkra þorpa og kaupstaða, að íbúar þessara staða eru sennilega farnir að halda að svona hafi landið alltaf verið og svona eigi þetta bara að vera um alla fram- tíð. Um aldamótin síðustu, þ.e. fyrir aðeins rúml. 80 árum, bera heim- ildir, bæði lýsingar íslenzkra manna og frásagnir erlendra ferðamanna, að jafnvel í höfuð- stað Islendinga sjáist hvergi trjágarður við hús, að undanskild- um 3—4 örlitlum afgirtum skák- um með tveimur til þremur kyrk- ingslegum smáhríslum, vart mannhæðarháaum. Menn þóttust þá vita, að trjárækt væri vonlaust fyrirtæki í þessu harðbala-landi. Akureyringar, Seyðfirðingar og Isfirðingar voru þegar á þessum tíma komnir nokkru lengra á veg í ræktun trjágarða til skjóls og prýði við heimili sín. Annars stað- ar í landinu var þess háttar mest látið ógert enda álitið ógerlegt. Erfiðleikarnir hafa líka verið nægilegir í trjárækt bæjarbúa innan sinna bæjar- og lóðamarka. Rysjótt íslenzkt tíðarfar, rýr jarð- vegur, dýrar víggirðingar gegn búfé, lítil reynsla alls þorra manna af því, hvernig staðið skyldi að slíkri ræktun og svo van- trú á verkinu framan af. Aðeins nokkur stærstu bæjarfélög í Iand- og logi um viðkvæmt gróðurlendi landsins. Samtímis þessu er, svo dæmi sé tekið, árleg framleiðsla á kinda- kjöti um það bil einum þriðja meiri en þjóðin getur torgað, en umframframleiðslan nær óselj- anteg erlendis vegna hárrar verð- lagningar. Mjög svo sérstætt skipulag mála. Gróðurlendið styn- ur undan ágangi þessara aðgangs- frekju grasbíta, hniprar sig og dregst saman, eyðist æ meir ár frá ári. Og þó verður örugglega sett á engu færra sauðfé næsta haust heldur en síðastliðið haust í þess- um óneitanlega dálítið frumstæða íslenzka hjarðmennskubúskap, sem kallaður er sauðfjárrækt. Mjög svo sérstakt skipulag mála. Og leikfangahestum bæjarbúa mun enn fjölga eilítið, ef að líkum lætur. Nú, engum dylst að íslenzka sauðkindin er í sjálfu sér mikil kostaskepna og ein aðalstoðin undir landbúnaði okkar. Enginn lastar heldur miklar og góðar af- urðir sauðfjárins, né skynsamleg- an sauðfjárbúskap, allra síst neyt- endur. En spurningin er, hvort við höfum öllu lengur efni á því að leggja svo mikinn hluta af gróður- lendi Islands í kaldakol til dýrðar frumstæðri hjarðmennsku. Fer ekki að verða tími til kominn að taka upp öðruvísi skipulagða sauðfjárrækt, þar sem fénu er m.a. haldið til sumarbeitar á ákveðnum, afmörkuðum svæðum eins og tíðkast í öðrum og þróaðri löndum heims. Og svo er sauðkindin líka yndi sumra bæjarbúa á íslandi, sem elska þessar lagðprúðu, vinalegu skepnur, þótt þeir vilji hins vegar ekki flytjast með þessum ástvin- um út í sveit, þar sem slíkur bú- skapur á heima, og aðeins þar. Eru þess dæmi og mörg, að 4—5 sauðfjáreigendur í einum kaup- stað fái þau forréttindi að leggja heilu bæjarlöndin í auðn. „Beitin bætir svo landið," segja þessir menn gjarna, og það láta bæjaryf- irvöld bara gott heita. Sauðkindur þessarra manna fá að spilla gróðri innan girðinga sem utan í þéttbýli um allt Island, bótalaust, og það þótt þessi heilagi fénaður sé öllum bæjarbúum til tjóns og ama. Samt helzt þessi „búskapur" enn við lýði. Sérstætt skipulag mála. Ef litið er á það ótrúlega átak, sem t.d. Reykvíkingar hafa nú þegar gert í skógrækt á hinum „Svo mjög hefur gróð- urleysið og nöturleikinn sett svip sinn á næsta umhverfi flestra ís- lenskra þorpa og kaup- staða, að íbúar þessara staða eru sennilega farnir að halda að svona hafi landið alltaf verið og svona eigi þetta bara að vera um alla fram- tíð.“ fyrrum uppblásnu auðnum í landi Reykjavíkur, þá gegnir það mestri furðu, að svo ótrúlega fá önnur bæjarfélög í landinu skuli hafa tekið við sér í þessum efnum. Hvar er þeirra stórátak í skipulegri ræktun bæjarlandsins, íbúunum í hag? Fæst þeirra hreyfa legg eða lið til að bæta umhverfi sinna bæja í stórum stíl á svipaðan hátt og gert hefur verið í Heiðmörk, í Fossvogsdal, á Öskjuhlíð, við Ell- iðaár og víðar í landi Reykjavíkur. Ekki virðist hin víðtæka ræktun, sem Akureyrarkaupstaður hefur áratugum saman staðið fyrir í bæjarlandinu og víðar í næsta nágrenni bæjarins í Eyjafirði, hafa skapað fordæmi á ýkja mörg- um stöðum norðanlands. Stórfelldar breytingar í gróður- átt hafa nær hvergi gerst næst þéttbýli í landinu. Má þó nefna framtak manna í einu þessara litlu fiskiþorpa á Austurlandi. Þessi staður leggur sameiginlegum sjóði landsmanna árlega til tugi milljóna nýkróna virði í erlendum gjaldeyri með út- flutningsframleiðslu sinni; lítið af því fe er fest þar aftur í mann- virkjum enda fári bankar þar. En Stöðfirðingar hafa af dugnaði og framsýni tekið allstóra spildu af bæjarlandinu til skógræktar, oger þessi reitur nú þegar til mikillar bæjarprýði. En vel flest íslenzk bæjarfélög róa ennþá ráðlaus og sinnulaus fram í gráðið í þessum efnum, rétt eins og 19. öldin væri enn ekki alveg liðin hjá; Auðn og grjót upp í mót, uppblástur á alla vegu, nöturleiki og berangur eru enn einna greinilegustu drættirnir í næsta umhverfi þessara staða, og auglýsa þannig þetur en nokk- uð annað framtaksleysi og verk- menningarskort viðkomandi bæj- arfélaga. Það er umbúðalaus sannleikur. Landið bíður ónumið við bæjardyrnar. Þetta þarf þó ekki svo að vera. Með vissri undirbúningsvinnu og skipulagningu þessara mála mætti, hvar sem er á landinu, gera stórátak í ræktun stórra lands- svæða, útivistarsvæða fyrir bæj- arbúa, rétt við byggð, í hverju ein- asta kauptúni og kaupstað á land- inu. Það virðist nefnilega vera nóg til af vinnufúsum höndum, sem myndu vilja leggja fram stóran skerf til betra og hlýlegra um- hverfis í bæjarfélaginu sínu. Þetta sýna bæjarbúar sjálfir á þeim landskikum, sem þeir ráða yfir. Á hverju vori og sumri starfa mörg þúsund einstaklinga ósleitilega við ræktun og fegrun á lóðunum við heimili sín eða þá í garðlöndum utan við bæina: rækta matjurtir, planta trjám og runnum til skjóls og prýði, rækta blómjurtur og koma sér upp iðgrænum grasflöt- um; allt þetta er í grýttum, örfoka auðnum. Að koma inn í íslenzk þorp og bæi núorðið, er eins og að koma í vinjar í risavaxinni eyðimörk: gróðurangan í lofti og gróður, hvert sem litið er. Allt eru þetta handarverk einstaklinga, unnin í sjálfboðavinnu. Stórvirki í rækt- un, sem fólk hefur ráðist í af eigin hvötum og unnið í frístundum sín- um; starf, sem margar kynslóðir Islendinga eiga eftir að njóta góðs af. Með þessu græna átaki hefur almenningur í okkar skóglitla landi einnig um leið sagt hug sinn afdráttarlaust: Menn vilja klæða umhverfi sitt skýlandi trjágróðri, og hafa þegar gert það, sem í valdi einstaklingsins stendur. Hlutur íslenzkra bæjaryfirvalda liggur hins vegar víðast hvar eftir. Hvílíkum stakkaskiptum myndi umhverfi bæjarfélaga í landinu ekki taka á fáum áratugum, ef allri þessari atorkusemi, ósér- hlífni og kunnáttu bæjarbúa væri veitt í breiðari farveg en hingað til hefur verið, og fólkinu sjálfu beinlínis gert kleift að taka til hendinni í næsta nágrenni sínu í bæjarlandinu við skynsamlega uppgræðslu, endurbætur og fegr- un bæjarlandsins utan byggðar. Væri aðeins bæjaryfirvöldum hvers einasta þorps og kaupstaðar í landinu nánast gert skylt að friða með skepnuheldum girðing- um fáeina hektara af algjörlega ónýttu bæjarlandi handa bæjar- búum sjálfum, þá myndi fólkið brátt eignast ómetanleg útivist- arsvæði rétt við byggðina, bæði til gagns, yndis og heilsubótar mörg- um kynslóðum staðarbúa. Flest tré, sem komast vel á legg geta, vel að merkja, auðveldlega orðið þetta hundrað — sum allt að fjög- ur hundruð ára gömul. Með skóg- argróðri er því ekki tjaldað til einnar nætur, og jafnvel fáeinir hektarar skóglendis á Islandi er orðið verðmætt land. Það á því ekki einungis að leyfa einstaklingum að koma og gróð- ursetja í bæjarlandinu, heldur bæri forráðamönnum bæjarfélaga eiginlega bein skylda til að láta búa í haginn, hvetja og styrkja fólk í þessum efnum og aðstoða einstaklinga, félög og hópa við að hefjast handa. Það mætti hugsa sér, að mönnum væru úthlutaðir reitir eða skákir, sem þeir mættu sjálfir annast um og hafa gleðina af að fylgjast með í áratugi, þótt landið sjálft væri eign bæjarfé- lagsins og öllum heimil frjáls, eðlileg afnot alls svæðisins. Þann- ig starf er ekki aðeins ræktun gróðurs, heldur um leið mann- rækt, og hún ekki ómerk. Þúsundir manna í landinu kunna nú orðið sjálfir af eigin reynslu að koma til græðlingum af fjótvöxnum víðitegundum, af ösp og harðgerum berjarunnum, sem þrífast harla vel í íslenzkri mold. Menn kunna einnig að sá til lúp- ínu og annarra fljótvaxinna, harð- gerra blómjurta, sem á skömmum tíma geta klætt stór uppblásin svæði og berangra. En þetta fólk hefur vart nokkurt friðað svæði í næsta nágrenni við sín bæjarfé- lög, þar sem það sjálft gæti komið upp trjágróðri í stórum stíl og grætt upp landið með annarri ræktun. Svo ankannaleg er stjórn þessara mála í flestum íslenzkum bæjarfélögum, að ef bæjarbúar leggja ekki sjálfir út í kaup á landi handa sér lengst úti í sveit, er þeim, sem gjarnan vildu og gætu lagt mikið af mörkum til skóg- ræktar, allar bjargir bannaðar. Fólkvanginn vantar víðast hvar. Jafnvel stórgrýttum skriðum má breyta í skógarbrekkur, svörtum, steindauðum brunahraunum má umbreyta í aðlaðandi skóglendi. Vafalaust dást margir íslenzkir ferðamenn að vöxtulegum skógum og skjólsælum trjálundum, sem öll nágrannalönd okkar á meginlönd- um Evrópu og Ameríku geta stát- að af, og íbúum þessara landa finnst óhugsandi að vera án. Hitt grunar fæsta, að þessi skógarlönd nágrannaþjóðanna eru að mjög miklu leyti handarverk manna. Allar Evrópuþjóðir — einnig Líb- anon og ísrael, sem kunngt er — leggja árlega óhemju vinnu og fjármagn í plöntun og viðhald skóga og skjólbelta; leggur bæði hið opinbera og fjöldi einstaklinga hönd á plóginn við að klæða löndin skógi. Þessar þjóðir skilja betur en við arðsemi stórra skóglenda og þýðingu fyrir eðlilega búsetu í löndum sínum. Ræktun á skógi til skjóls og fegrunar í næsta nágrenni þétt- býlis hér á landi, er hvorki munað- ur, tímasóun né óarðbær fjárfest- ing, heldur brýn nauðsyn, sem fyrir löngu hefði átt að vera búið að koma skipulagi á. Núna, undir lok 20. aldar, er sannarlega kom- inn tími til að bæta úr þessari vanrækslu. Kominn tími til að af- má þennan ömurlega svip menn- ingarskorts og umkomuleysis af næsta nágrenni íslenzkra þorpa og kaupstaða. Bæjarlöndin þarf að nema á nýjan leik með því að klæða þau reglulegum skógar- gróðri og gefa þannig landinu eðli- legt svipmót. Og það á að láta íbú- ana að mestu sjálfa um að skapa sér sinn eiginn fólkvang og úti- vistarsvæði í skjóli nýrra skóga, rétt við bæjardyr sínar. Þessa framfærsluskuld eigum við Islendingar enn ógreidda við landið.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.