Morgunblaðið - 27.06.1982, Blaðsíða 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. JÚNÍ1982
„Faðir minn gaf mér eitt ráð. Það var að treysta ekki stjórnmálamönnum. Ég hef farið eftir því að mestu leyti“.
*
A þessu ári eru 60 ár liðin frá stofnun Elli- og hjúkrunarheimilis-
ins Grundar í Reykjavík og hvaö er sjálfsagðara á ári aldraðra en að
ræða lítillega við Gísla Sigurbjörnsson forstjóra Grundar, um hann
sjálfan og upphaf elliheimila á fslandi, menn og málefni. Það var
faðir Gísla, Sigurbjörn A. Gíslason, sem ásamt fjórum öðrum stofn-
aði Grund, er var eina stofnunin sinnar tegundar í Reykjavík í um
35 ára skeið.
Gísli er maður stórættaður. Afi
hans var séra Lárus Halldórsson,
sá sem stofnaði Fríkirkjusöfnuð-
inn. Faðir Lárusar var séra Hall-
dór Jónsson, prestur á Hofi í
Vopnafirði, prófastur Skagfirð-
inga og þingmaður S-Múlasýslu.
Hann var á Þjóðfundinum 1851,
þar sem hann stóð upp og tók und-
ir orð Jóns Sigurðssonar forseta
þegar Islendingum ofbauð yfir-
gangur Trampe stiftamtmanns og
Jón sagði: „Vér mótmælum allir."
Það voru stoltir menn, rétt eins og
Gísli er stoltur, þegar hann segir
frá. Halldór Jónsson langafi hans
vílaði ekki fyrir sér að taka undir
orð Jóns Sigurðssonar þó hann
væri konungskjörinn og afstaða
hans átti eftir að baka honum erf-
iðleika. „Það var mikið skrifað um
Halldór," sagði Gísli þegar við
rifjuðum þetta upp. Og hann bætti
við: „Hann var mikilhæfur maður.
Og Lárus sonur hans, hann var
ekki síðri. Langt á undan sinni
samtíð. Faðir mir.n er fæddur í
Skagafirði. Duglegur maður, ein-
arður og ákveðinn. Hann varaði
mig oft við að treysta fólki um of.
Hann gaf mér eitt ráð. Það var að
treysta ekki stjórnmálamönnum.
Ég hef reynt að fara eftir því að
mestu leyti,“ sagði.Gísli.
Eg hitti Gísla fyrst á skrif-
stofu hans á Grund. Stórt
skrifborð hans er autt. A því eru
ekki stórir staflar af blöðum og
möppum, ekki öskubakki eða
pennasett. Ekki skrifborðsmotta.
Ekki neitt, nema lítil brún askja,
sem hefur að geyma lítil pappírs-
rifrildi. Það kom seinna í ljós að
þetta var síðasta fundargerð borg-
arráðs sem þarna var í öskjunni í
litlum pörtum, og á meðan á sam-
tali okkar Gísla stóð tók hann við
og við pappírssnepil úr öskjunni
og rúllaði honum sundur og saman
millum fingra sér, braut hann
saman og sundur og saman aftur
og reif hann svo í tætlur þegar
hann lagði áherslu á það sem hann
var að segja og henti rifrildinu í
ruslakörfu, sem var við hliðina á
skrifborðinu.
Peninga- og skjalaskápur
standa við einn vegg í skrifstof-
unni. Myndir hanga á veggjum, og
fyrir ofan aðrar dyrnar að skrif-
stofunni hangir risastór belgísk
skeifa. Hún snýr öfugt, þannig að
gæfan dettur ekki ofaní hana
heldur úr henni. „Svoleiðis sneri
hún þegar ég fyrst sá hana og ég
hef ekki þorað að breyta henni,“
sagði Gísli. Fyrir ofan hinar dyrn-
ar er að finna þessi orð saumuð
gylltum stöfum í svartan dúk:
„Ef drottinn byggir ekki húsið
þá erfiða smiðirnir til einskis."
Stórt kort af Islandi þekur einn
vegginn. Annað er ekki að finna í
skrifstofu Gísla forstjóra á Grund
utan sófasett eitt, þar sem við
setjumst og höldum áfram að
ræða saman.
Gísli Sigurbjörnsson er fæddur
í Reykjavík 29. október 1907. Hann
er því 15 árum eldri en Grund upp
á dag. Foreldrar hans voru þau
Sigurbjörn Á. Gíslason eins og áð-
ur sagði og Guðrún Lárusdóttir,
alþingismaður og rithöfundur.
Gísli tók próf frá Verslunarskóla
islands 1927 og hélt þá utan til
Þýskalands til frekara verslun-
arnáms í eitt ár. Þegar hann kom
aftur til íslands hóf hann að
versla með frímerki, en hann hef-
ur ætið haft hinn mesta áhuga á
frímerkjum og á hið myndarleg-
asta safn þeirra. Með frímerki
verslaði hann til 1934 þegar hann
tók við forstjórastarfi á Grund er
Haraldur Sigurðsson forstjóri
Grundar féll frá. Síðan hefur
hann verið forstjóri þar í ein 48 ár.
egar ég spurði Gísla um upp-
hafið að stofnun Grundar og
aðdragandann að upphafinu stóð
hann upp og náði fyrir mig í ein-
tak af Heimilispóstinum, sem
hann gefur út og er fyrir vistfólk,
starfsfólk og aðra á Grund. Kem-
ur hann reglulega út í eitt þúsund
eintökum. I eintakinu, sem Gísli
náði í, sem er frá mars ’82, er að
finna úrdrátt úr minningarriti
Sigurbjörns Á. Gislasonar, sem
gefið var út 1940 í tilefni þess að
þá hafði stofnunin starfað í 10 ár í
húsinu við Hringbraut, en það hús
var reist á árunum 1928 til 1930.
Þar segir að upphaf málsins sé
að stjórn umdæmisstúku Góð-
templara í Reykjavík hafi tekið
upp þá nýbreytni í árslok 1913 að
safna gjöfum til að geta gefið fá-
tækum börnum og gamalmennum
miðdegisverð um tveggja eða
þriggja mánaða skeið á ári.
Stjórnin valdi þrjá menn úr sinum
hópi. Sigurbjörn faðir Gísla varð
formaður, Flosi Sigurðsson féhirð-
ir og Páll Jónsson frá Hjarðar-
holti bókari en hann átti hug-
myndina. Hann hafði kynnst svip-
uðu starfi í Kaupmannahöfn.
Starfið hlaut nafnið „Samverj-
inn“. Frá upphafi var deilt um
þetta hjálparstarf. Sumir héldu
því fram að það myndi hæna alla
fátæklinga landsins til Reykjavík-
ur, en aðrir sögðu, að það myndi
tefja umbætur á kaupgjaldi og
draga úr fátækrastyrk. Ekki höfðu
deilur þessar þó nein áhrif á starf-
semi Samverjans.
„Samverjinn" átti meira en lít-
inn þátt í stofnun elliheimilisins
Grundar. Hann þótti stórvaxið
mannúðarfyrirtæki á sinni tíð. í
blaðinu „Bjarmi" sem Sigurbjörn
ritstýrði þá mátti lesa á þessum
tíma: Góðgerðastarfsemin, sem
minnst var á hér í blaðinu, að um-
dæmisstúkan væri að undirbúa,
hefir gengið betur en flestir vinir
hennar þorðu að vænta að
óreyndu. Gjafir komu og eru alltaf
að koma frá ýmsum velmegandi
bæjarbúum án nokkurs „bóna-
kvabbs" frá vorri hálfu, og börn
fátæklinga komu svo í stórhópum
níunda daginn, sem að „Samverj-
inn“ (en svo er góðgerðastarfsem-
in nefnd venjulega) starfaði,og var
úthlutað 365 máltíðum, aðallega
til barna."
Árið eftir var úthlutað 200 til
260 máltíðum daglega frá 15.
janúar til 31. mars. Um þetta leyti
voru bæjarbúar um 11 þúsund og
fátækraframfæri rúmar 40 þús-
und krónur á ári. Samverjinn hélt
áfram starfsemi sinni um átta ára
skeið og annaðist mjólkurgjafir til
barna og sjúklinga í heimahúsum
tvo vetur eftir það. Sumarið 1921
gerðist sú nýlunda að Samverja-
stjórnin, sem þá var skipuð fimm
mönnum, því Júlíus Árnason og
Haraldur Sigurðsson höfðu gengið
í stjórnina fljótlega eftir stofnun
Samverjans, stofnaði til skemmt-
unar fyrir gamalt fólk. Þar voru
„allir velkomnir, sem komnir eru
yfir sextugt, og ókeypis veitingar
fyrir þá, sem enga hafa aura í því
trausti að borgararnir sýni þessu
„uppátæki" svipaða velvild og
matgjöfunum". Fylgdu í kjölfarið
fleiri slíkar skemmtanir fyrir
eldra fólk.
Stjórn Samverjans gerði sér
grein fyrir að þörf var á að bæta
úr aðbúð ýmissa aldraðra fátækl-
inga í Reykjavík enda leituðu
margir úr þeim hópi til hennar.
Annað mál var hvort stjórninni
væri kleift að leysa úr þeim vanda.
Flestir stjórnarmennirnir voru
með öllu ókunnugir elliheimilum.
Árið 1918 kynntist Sigurbjörn
Betel-elliheimilinu í Gimli í Kan-
ada, sem Kirkjufélagið lútherska
stofnaði 1915. Leist honum svo vel
á það elliheimili að hann bað til
guðs um að mega stofna svipað á
Islandi. Síðan segir Sigurbjörn í
endurminningum sínum: „En það
er eitt að óska og annað að fram-
kvæma, og satt best að segja varð
mér nærri bilt við, er símað var til
mín á þessa leið daginn eftir að
Vísisgreinin birtist (Sigurbjörn
hafði skrifað grein í Vísi 21. júli
þar sem hann gat þess í greinarlok
að ánægjulegt væri að flýta fyrir
stofnun elliheimilis með upphæð,
sem fengist hafði eftir eina
skemmtunina fyrir aldraða. innsk.
blm.):
„Ef stjórn Samverjans lofar að
stofna elliheimili í haust, skal ég
gefa 1500 kr. í stofnsjóðinn og
safna fé hér í bænum. En þér
verðið að senda mér samskota-
lista, og skrifa um málið í blöðin."
Sá, sem símaði, var Jón Jónsson
beykir, sem allir Reykvíkingar
könnuðust við af góðu á þeim ár-
um.“
Sigurbjörn bað um umhugsun-
arfrest. Þurfti að ræða málið
við meðstjórnendur sína og bera
það undir ýmsa málsmetandi
menn, áður en nokkru var lofað
opinberlega, en það var skilyrði
frá Jóni beyki. Það voru raddir
uppi um hvort fresturinn væri
ekki of stuttur, sem Jón gaf til að
koma upp elliheimilinu, engin leið
að reisa nýtt hús, og óvíst hvort
hentugt húsnæði fengist keypt eða
leigt og þó var óvissan meiri um
gjafir á þessum tíma árs, hásumar
og margir efnamenn fjarverandi.
Á hinn bóginn átti stjórn Sam-
verjans margra ára reynslu að
baki hvað varðaði gjafmildi og
óbilandi traust meirihluta bæj-
armanna.
Þeir Jón beykir og Sveinn Jóns-
son kaupmaður höfðu óbilandi trú
á fyrirtækinu og lét Sveinn þess
oft getið í heyranda hljóði að hann
treysti stjórn Samverjans til að
koma hverju því mannúðarmáli
áfram, er hún tæki að sér. Munu
blaðaummæli hans i þá átt hafa
aukið traust bæjarbúa á nefndinni
meira en fyllilega er hægt að
þakka, segir Sigurbjörn í minn-
ingum sínum. Jón þeykir simaði
nú eftir gjafalista og fékk hann
um miðjan ágúst og fór þegar að
safna.
Þá kom fyrsta blaðagreinin frá
Sigurbirni um málið í Morgun-
blaðinu 18. ágúst 1922. Þar var
skýrt frá því að elliheimilið, sem
yrði stofnað þá um haustið, ætti
að vera sjálfseignarstofnun, óháð
öllum félagsskap öðrum en stjórn
sinni og hana myndu skipa sömu
mennirnir fimm og lengst af höfðu
stjórnað Samverjanum. Var tekið
vel í málið af bæjarmönnum.
Morgunblaðið og Vísir studdu að
samskotunum og Jóni beyki gekk
vel að safna fé. Á tæpum mánuði
voru gjafir orðnar 7286 kr. og að
auki 1300 í loforðum. Allar voru
þessar gjafir úr Reykjavík nema
350 krónur voru frá „farþegum á
Gullfossi".
Það var í byrjun september, sem
keypt var steinhús „handa gamla
fólkinu" rétt vestan við Sauða-
gerðistúnið hjá Kaplaskjólsvegi.
Húsið var kallað Grund og það
nafn festist' við elliheimilið. í
októberbyrjun voru komnar 12
umsóknir um heimilisdvöl fyrir
þrjá karla og níu konur. Meðalald-
ur þeirra var 79 ár. Fátækrastjórn
bæjarins bað fyrir átta, en vanda-
menn fyrir fjóra. Forstöðukona
var ráðin frú María Pétursdóttir,
en hún hafði verið fyrsta ráðskona
Samverjans. Svo var það 29.
október 1922, sem húsið var vígt
formlega. Séra Jóhann Þorkelsson
dómkirkjuprestur flutti vígslu-
ræðuna. í húsinu voru átta svefn-
stofur fyrir 23 vistmenn og tvær
fyrir ráðskonu og starfsstúlkur,
ein setustofa, búr og eldhús.
Sex árum eftir að Grund hafði
verið tekin í notkun sem heimili
fyrir aldraða í Reykjavík hófst
bygging Grundar við Hringbraut,
en húsið þar var tekið í notkun
1930. Vistmenn voru fyrstu árin
100 til 115. Síðan hefur verið
stækkað við Grund, Minni-Grund
var tekin í notkun árið 1945. Voru
í lok ársins 1981 306 vistmenn á
Grund.
Og enn er stækkað, því Litla-
Grund er nær fullgerð og tek-
ur til starfa á þessu ári. Þar verð-