Morgunblaðið - 16.07.1982, Page 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. JÚLÍ1982
Njáll Benediktsson
í Garði - Sjötugur
í dag, þann 16. júlí eru rétt 70 ár
síðan hinn velþekkti athafnamað-
ur Njáll Benediktsson leit fyrst
dá^sins ljós, sumarið 1912. Þá um
haustið þann 8. september var
hann skírður af Útskálaprestin-
um, er þá var Séra Kristinn Daní-
elsson, þar prestur og síðar próf-
astur á árunum 1903 til 1916. Njáll
var hann latinn heita, og mér vit-
anlega sá fyrsti með því nafni í
Garðinum, þar skírður og þar bú-
andi, og hefur lengst af á sinni 70
ára ævi setið þar einn að nafni
hins fræga spekings Njáls Þor-
geirssonar bónda á Bergþórshvoli
í Landeyjum.
Foreldrar Njáls voru hjónin
Hansína Maríe Karlsdóttir, fædd
á Blönduósi 17. maí 1973, og Bene-
dikt Sæmundsson fæddur í Vatna-
garði í Garði, 5. febrúar 1870. Þau
. giftust 1905 og bjuggu í Gerðum
þegar Njáil fæddist. Faðir Han-
sínu var þýskur, hann hét Karl
Gottleb Sentíur. Foreldrar Bene-
dikts, afi og amma Njáls, voru
Sæmundur Einarsson, Arnasonar,
bóndi fæddur í Prestshúsum, og
hans kona Þórunn Vaigerður Guð-
mundsdóttir, Árnasonar, fædd í
Litla-Hólmi í Leiru.
Það verður ekki um hann Njál
vin minn sagt, að hann sé neinn
nýgræðingur að ættum Suður-
nesjamanna, þar koma við sögu
forfeður hans fyrir tveimur til
þremur öldum, úr Höfnum, af
Miðnesi, úr Garði og Njarðvíkum.
Bændur, lausamenn, vinnuhjú,
formenn, prestar og hreppstjórar,
að ógleymdum konum þeirra og
barnsmæðrum, áttu margir þeirra
að lokinni ævi legstað í kirkju-
görðum viðkomandið staða, og
nokkrir áttu sína votu gröf
skammt frá landsteinunum þar
sem þeir áttu heima. Má þar til
nefna Einar föður Sigmundar
bónda í Krókskoti á Miðnesi, hann
drukknaði á Góuþræl þann 17.
febrúar 1756. Sigmundur í
Krókskoti var faðir Guðrúnar Sig-
mundsdóttur, konu Árna Þorgils-
sonar, Haildórssonar frá Kal-
mannstjörn í Höfnum. Guðrún og
Árni bjuggu í Hákoti og í Stapa-
koti í Innri-Njarðvíkurhverfinu á
síðustu áratugum 18. aldar. Sonur
þeirra var Einar fæddur 3. maí
1770, hann tók við búskap í Stapa-
koti eftir foreldra sína, hans kona
var Ólöf Guðmundsdóttir frá
Minna-Núpi í Gnúpverjahreppi.
Einar bóndi var vel efnaður og
nefndur Einar ríki, var formaður
á fjögurramanna fari, haustið
1804, er hann drukknaði í fiski-
róðri ásamt Nikulási Snorrasyni
bónda í Narfakoti og tveim vinnu-
mönnum þeirra. Var Einar þá á
fertugsaldri. Voru hans örlög þau
sömu og afa hans og nafna voru
nærri hálfri öld áður.
Þau Ólöf og Einar eignuðust
einn son, hann hét Árni, fæddur í
Stapakoti 16. október 1793. Eftir
að Einar drukknaði bjó Ólöf ekkja
í Stapakoti í nokkur ár með Árna
'son sinn. Þá skildi leiðir, Árni fór
út í Leiru, og síðar út í Garð. Þar
giftist hann rúmlega tvítugur að
aldri, prestsdótturinni frá Hval-
nesi og Útskálum, Valgerði dóttur
séra Eiríks Guðmundssonar og
maddömu Ingibjargar Sveinsdótt-
ur. Valgerður kona Árna var fædd
að Meðalfelli í Kjós. Séra Eiríkur
Guðmundsson var Prestur á
Hvalsnesi 1796, fékk Útskála 1811.
Dó 16. maí 1812.
Fyrstu búskaparárin bjuggu
þau Árni -og Valgerður á Þór-
oddsstöðum í Miðnesi, síðar í Móa-
koti, en lengst af í Miðhúsum í
Garði í 25 ár. Voru í hjónabandi í
46 ár. Árni var meðhreppstjóri
Þorgeirs í Króki á árunum 1834 til
1840, var greindur maður og vel að
sér, ekki ólipur maður. Árni dó 22.
febrúar 1866 örvasa og blindur.
Valgerður Eiríksdóttir kona Árna
dó 15. október 1859, 70 ára. Þau
eignuðust 4 börn, eina dóttur og 3
syni er upp komust, þau voru Ólöf,
Guðmundur, Einar og Sigurður,
eru miklar ættir komnar frá þeim
hjónum Árna og Valgerði, mestar
í Garðinum og svo víðar um land.
Einar var næst elstur þeirra
barna og bar hann nafn afa síns
Einars Árnasonar í Stapakoti.
Hann var fæddur í Móakoti 1816.
Svo að afmælismaðurinn, hann
Njáll, hverfi ekki alveg úr sögunni
vegna forfeðra sinna skal nú
áfram halda á beinni línu til hans.
Einar Árnason ólst upp hjá for-
eldrum sínum. Giftist laust fyrir
1840, Guðrúnu Sigurðardóttur, að
líkindum Jónssonar bónda á Þurá
í Ölfusi. Þau fóru að búa á öðru
býlinu í Miðhúsum, fluttu þaðan
að Þóroddstöðum, síðan aftur að
Miðhúsum. Þeirra börn voru Árni,
Sæmundur (afi Njáls), fæddur 28.
febrúar 1840, Guðmundur, Val-
gerður og Ólöf. Sæmundur ólst
upp hjá afa sínum og ömmu, Árna
og Valgerði í Miðhúsum. Hjóna-
band Einars og Guðrúnar varði í
tæpa tvo áratugi. Guðrún dó á
besta aidri, skömmu fyrir 1860.
Sæmundur Einarsson, afi Njáls,
fór um það leyti að búa í Prests-
húsum með Þórunni Valgerði
Guðmundsdóttur bústýru sinni, er
seinna varð kona hans. Þau giftust
1860.
Þórunn var sem fyrr segir fædd
á Litla-Hólmi í Leiru 24. ágúst
1841, dóttir hjona er þar bjuggu
þá, Guðmundar Árnasonar og Sól-
veigar Þorkelsdóttur. Þau fluttu
þaöan að Hafurbjarnarstöðum á
Miðnesi. Guðmundur, langafi
Njáls, var formaður á áraskipi frá
prestsetrinu Útskálum á vetrar-
vertíðinni 1845. Skip hans fórst
framan við Króksós í ofsaútsynn-
ingsveðri og miklum stórsjávar-
gangi, þann 12. febrúar 1845. Með
Guðmundi fórust þrír heimamenn
og einn aðkomumaður. Sólveig
Þorkelsdóttir ekkja hans giftist
skömmu síðar Snorra Halldórs-
syni frá Varmadal í Mosfellssveit.
Þau bjuggu á Þóroddsstöðum á
Miðnesi. Frá Prestshúsum fluttu
þau Sæmundur og Þórunn að
Vatnagarði, þurrabúð (skammt
frá Miðhúsum).
Eins og áður segir fæddist
Bendikt sonur þeirra hjóna (faðir
Njáls) þar á heimili þann 5. febrú-
ar 1870. Þá höfðu þau foreldrar
Benedikts eignast Sigurð 9 ára,
Jón Guðmund 6 ára og Jón 4 ára.
Seinna á áttunda áratugnum eign-
uðust þau Einar, Júlíus Kristinn
og Sólveigu. Sæmundur Einarsson
í Vatnagarði dó 17. mars 1889, 49
ára gamall.
Jón var einn bræðra Benedikts
Sæmundssonar, var hann 4 árum
eldri en hann. Jón fór sem aðrir
bræðurnir, ungur að róa út á sjó-
inn til fiskveiða og eins til að-
drátta varnings í kaupstaðina, er
á þeim tímum fór að mestu leyti
fram sjóieiðis. Þegar Jón Sæ-
mundsson, föðurbróðir Njáls var
tvítugur að aldri var hann í
skipsrúmi hjá Magnúsi Magnús-
syni, er var nefndur múrari
(múrsmiður), kirkjubygginga-
manni, þess er upp hlóð kirkjuna í
Innri-Njarðvík og Hvalsneskirkju
að miklu leyti. Magnús hafði i
marsmánuði á vertíðinni 1887 far-
ið til Reykjavíkur á báti sínum í
kaupstaðarferð. Hafði hann tvo
háseta með sér, annar var Jón
Sæmundsson í Vatnagarði, 20 ára
gamall. Hinn hásetinn var Guð-
mundur Guðmundsson, 26 ára
vinnumaður frá Gerðum. Guð-
mundur kom árið áður frá Hró-
bjargarstöðum í Hnappadalssýslu,
vinnumaður að Gerðum til Sveins
bróður Magnúsar formanns.
Magnús Magnússon formaður á
bátnum var þá 45 ára gamall, átti
heima í Garðsvika í Garði, reynd-
ur sjómaður, bróðir Sveins Magn-
ússonar bónda og trésmiðs í Gerð-
um. Þann 20. mars fóru þeir félag-
ar frá Reykjavík áleiðis heim til
sín í Garðinn, segir ekki af ferðum
þeirra fyrr en þeir eiga aðeins eft-
ir að taka land í Garðinum. Það
varð nú ekki þeirra að lenda lif-
andi þar, þeir fórust allir í lend-
ingu í Varaós. Um Magnús látinn
segir séra Sigurður Br. Sívertsen
prestur á Útskálum: Var sniðugur
formaður, en ofurhugi.
Benedikt Sæmundsson faðir
Njáls var og sjómaður sem nær
allir verkfærir karlmenn á Suður-
nesjum á hans starfsárum. Bene-
dikt fór sem margir aðrir á sumr-
in til sjóróðra á Austfjörðum.
Sumarið 1914 reri Benedikt frá
Stöðvarfirði, þar veiktist hann af
lungnabólgu og dó þann 16. júní,
44 ára gamall. Var jarðsettur
þann 19. júní, að kirkjustaðnum
Stöð í Stöðvarfirði.
Þegar Bendikt deyr er Njáll
sonur hans tæpra tveggja ára
gamall, þá um haustið fer hann í
fóstur að Holti í Garði, til hjón-
anna Soffíu Magnúsdóttur og
Ingimundar Jónssonar. Hjá þeim
ólst Njáll upp og frá þeim fermd-
ist hann á hvítasunnudag vorið
1926. Á því vori áttum við Njáll
okkar fyrstu kynni og samveru-
stundir, er við gengum til spurn-
inga hjá prestinum á Útskálum,
sem þá var séra Friðrik J. Rafnar
þar prestur á árunum 1916 til
1927, síðar prestur og vígslubiskup
á Akureyri.
Á þeim tímum var það með
sanni sagt að ganga til prestsins,
engin farartæki voru önnur en
fæturnir. Við tveir úr Innra-
Njarðvíkurhverfinu gengum sam-
an út að Útskálum til og frá, 6—7
tíma gangur á dag. Síðan í þá daga
hafa kynni okkar Njáls og á seinni
tímum, vinskapur haldist. Njall er
í þeim, að ég held, fámennari
mannflokki sem ekki gleymir
kunningjum sínum þegar heilsa
þeirra brestur. Hef ég þar til
sanninda sagnir þeirra er þess
hafa notið af hans hálfu, auk þess
er ég sjálfur hef reynt af honum,
mú mörg hin siðustu árin. Hann
hringir af og til, ekki til að fá,
heldur til að halda uppi mannleg-
um samskiptum og tryggðarvin-
skap og öðru hvoru kemur Njáll í
heimssókn og þá færandi hendi,
eins og hans er von og vísa, sem
rausnar- og gæðamanns.
Þau eru mörg hugtökin og hand-
tökin sem hann Njáll Benedikts-
son hefur lagt fram til gagns og
þrifa í sinni byggð um dagana, nú
í nokkuð meira en hálfa öld. Strax
á barnsaldri fór Njáll að vinna,
þau verk er geta hans leyfði og til
féllu á heimili hans og til lands og
sjávar. Þegar aldur og kraftar
leyfðu fór hann að vinna hjá ná-
grönnum sínum, bæði á sjó og á
landi, þeir voru allir þekktir fram-
fara og sómamenn. Tvær vertíðir
reri Njáli hjá hinum farsæla afla-
manni Gísla Árna Eggertssyni frá
Kothúsum. Einnig reri Njáll hjá
Guðlaugi Eiríkssyni á Meiðarstöð-
um.
Sjómaður og útgerðarmaður var
Njáll í Staðarhverfi í Grindavík á
árunum 1932 til 1933, átti þá að-
setur á Vindheimum þar í hverfi.
Um það leyti keyptu þeir Njáll og
Guðmundur Jónsson á Rafnkels-
stöðum saman 1 xk tonna vörubíl,
er Njáll keyrði. Sá bíll kostaði
18.000 krónur að viðbættum 600
krónum, er hús og pallur kostuðu
á komin. Níu sumur var Njáll í
vegavinnu hjá Jónasi Magnússyni
bónda og vegavinnuverkstjóra í
Stardal í Mosfellsveit.
Um 1950 gerðist Njáll útgerðar-
maður, fiskkaupandi og fiskverk-
andi, var um árbil eigandi og með-
eigandi Mótorbáta. Fiskkaupin og
fiskverkunin var þó lengst af hans
aðalstarfsemi í þau 25 ár er hann
vann á þeim sviðum að sjávar-
aflanum, og síðustu árin hafði
hann frystihús til viðbótar. Njáll
hafði oftast nokkuð starfsfólk,
vann að, og stjórnaði sjálfur því
sem með þurfti til starfseminnar.
Og allt gekk vel hjá honum Njáli,
traustur maður með traust vinnu-
afl. Og þegar hann hætti sjálfur
rekstri sinna atvinnufyrirtækja,
tóku synir hans Baldvin og Karl,
við starfseminni. Þeir hafa fetað
vel í fótspor föðursins, fært út,
aukið og endurbætt á nútíma vísu.
Nú á allra síðustu tímum hefur
Njáll vinur minn að eigin sögn
teki það rólega, starfað við fisk-
mat og litið inn hjá sonum sínum,
á starfsemi þeirra.
Njáll hefur unnið að ýmsum fé-
lagsmálum til góðra þarfa í sínu
byggðarlagi.
Áð fortíð hefur Njáli þótt vert
að hyggja, honum þykir gott að
minnast þess sem var, ekki síður
en kynnast því sem nú er, vill
geyma minningu genginna Garð-
búa, er gistu þar allt annan heim
og lifðu við allt önnur lífskjör en
þeir sem þar búa nú.
Á aðfangadag jola 1937, giftist
Njáll Málfrði Baldvinsdóttur frá
Sultholtshjáleigu í Villinga-
holtshreppi, Árnessýslu, dóttur
hjónanna Baldvins Jónassonar og
Þóru Kjartansdóttur. Auk áður-
nefndra sona eiga þau hjón eina
dóttur, Þóru Sigríði. Málfríði hef
ég kynnst að nokkru til sömu áttar
og manni hennar að öllu góðu, og
meina að þau hjón hafi átt og eigi
enn gott saman að sælda á sinni
hjónabandsævi.
Með innilegu þakklæti vil ég á
þessum tímaótum á ævi Njáls,
þakka honum og þeim hjónum
fyrir varanlegan vinskap. Óska
þeim, fjölskyldu þeirra og Njáli,
afmælismanninum, sérstaklega
heilla og hamingju á 70 ára af-
mæli hans. Njáll verður fjarri
heimili sínu á afmælisdaginn.
Guðmundur A. Finnbogason
Fræðsluþættir frá Geðhjálp:
Um ósakhæft geð-
sjúkt fólk á Islandi
Grein þessi er skrifuð í tilefni
af því að þrátt fyrir mikinn
þrýsting heilbrigðisyfirvalda, er
miklum erfiðleikum bundið að
sjá geðsjúku fólki, er dæmt hef-
ur verið í öryggisgæslu, fyrir
sómasamlegri vist hér á landi.
Eina hælið er þeim býðst er
fangelsi. Iðulega berast neyðar-
óp sjúklinga og aðstandenda,
kvartanir lækna og lögreglu til
landlæknisembættisins, ráðu-
neyta og annarra aðila vegna að-
búnaðar þessa fólks. Læknar eru
yfirleitt samdóma um að þetta
fólk sé mjög sjúkt á geði og
þarfnist því öðru fremur gæslu á
góðu sjúkrahúsi. Þessir sjúkl-
ingar þjást m.a. af eftirtöldum
sjúkdómum:
(■eðklofa (schizoprenia)
Heilarýrnun m.a. vegna drykkju.wýki.
(■eðvillu (-wkapgerðar) (p.sykopathia).
(•reindarskorti.
Án efa má þó veita þessum
sjúklingum verulega hjálp, ef
þeir fá meðferð hæfra lækna,
sálfræðinga og annarra fag-
manna á góðum sjúkradeildum. I
fangelsum er andrúmsloftið ekki
hið sama og á sjúkrahúsum, auk
þess sem illmögulegt er að veita
stöðuga og góða hjúkrun eða
lækningu þar. Sumir þessara
sjúklinga eru mjög illa á sig
komnir og þurfa sífellda gæslu. I
reynd er umönnun okkar fólgin í
því að geyma þessa sjúklinga í
fangelsum eða senda þá til ná-
grannalanda með ærinni fyrir-
höfn fyrir sjúklinga, vandamenn
og þjóðfélagið. Norrænar ná-
grannaþjóðir hafa skotið
skjólshúsi yfir þetta fólk, en nú
er í flest skjól fokið þar vegna
skorts á vistrými. •
Þetta er ritað m.a. af því að
einn þessara sjúklinga er dvalist
hefur á erlendu sjúkrahúsi, er
álitinn hafa náð góðum bata, og
er því oskað eftir að honum verði
búin vist á íslensku sjúkrahúsi.
Læknar hans taka jafnframt
fram að fangelsisvist geti haft
örlagaríkar afleiðingar í för með
sér fyrir sjúkling.
íslensk yfirvöld hafa svarað
bréfum sjúklings og lækna og
hafa ekki annað að bjóða fram
en vist í fangelsi. Heilbrigðisyf-
irvöld í viðkomandi landi hafa
skotið skjólshúsi yfir hann
áfram er þeim varð kunnugt um
valkosti.
Mjög sjúkt fólk, sem þjáist af
líkamlegum sjúkdómum, er oft
vistað á gjörgæsludeildum bestu
sjúkrahúsa. Þessar deildir eru
dýrar í rekstri, enda þarf þar
bæði vel þjálfað hjúkrunarlið og
flókin tæki til þess að annast
þessa sjúklinga. Geðsjúklingar
þeir, sem ég geri hér að umræðu-
efni, má með sanni nefna gjör-
gæslusjúklinga geðsjúkrahúsa.
Vist þeirra í fangelsum er með
öllu ósæmandi þjóð, sem býr við
þann kost, er við gerum. í mann-
úðarlegu og læknisfræðilegu til-
liti er þessi meðferð ekki viðun-
andi. Á íslandi eru rúmlega 16
sjúkrarúm fyrir 1000 íbúa, eða
fleiri en þekkist viða í Vestur-
Evrópu, og læknafjöldi er einn á
560 íbúa. Fjöldi þessa ólánssama
fólks er 1—2 á ári og er því vart
hægt að bera við plássleysi.
Eg legg því til að þessir sjúkl-
ingar fái framvegis þá umönnun,
er þeim ber, og að þeim verði und-
anbragðalaust búinn staður á
geðdeildum eða þá í vel búnu hús-
næði í nánum tengslum við þær.
Nú hafa verið lagðar fram
áætlanir um nýbygginar á fang-
elsum. Því ber að fagna, en vita-
skuld verður nokkurra ára bið
þa- til þær byggingar sjá dags-
ins ljós. Trúiega höfum við meiri
þörf fyrir sjúkrahæli en fangelsi
fyrir fólk það er dvelst í fangels-
um okkar í dag. Ég tel mjög
brýnt að nú þegar verði útvegað
heppilegt hús fyrir ofannefnda
sjúklinga.
Olafur Ólafsson,
landlæknir.