Morgunblaðið - 27.03.1983, Síða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. MARZ 1983
Þórshananum hefur verið að fækka
hér, sennileg ekki síður vegna ónæð-
is en loftslags. Stærsta varpið mlli
Stokkseyrar og Eyrarbakka er nær
horfiö.
Ljósm. Jón tíaldur Sigurósson
Snæuglan er sárasjaldgæf á íslandi,
en hún er í flokki þeirra tegunda,
sem taldar eru í bráðri útrýmingar-
hættu hér og á Norðurlöndum.
Megum ekki
útrýma tófunni
Húsöndin verpir hvergi í Evrópu nema hér á landi. Hún er staðbundin við Mývatn. Arnþór Garðarsson tók þessa
mynd af nokkrum þeirra.
Eyþór sagði að Norðurlanda-
skýrslan um plöntur og dýr í
hættu hefði verið endurskoðuð, en
hún var fyrst gefin út 1978. Þá
voru sjaldgæfar og friðaðar teg-
undir hér á landi færðar á skrá,
sem prentuð var sem viðauki. ís-
lenzkar tegundir hafa nú verið
felldar inn í aðalskrána yfir teg-
undir í hættu á öllum Norðurlönd-
um og tekið tillit til stöðu þeirra.
Á fundi Norrænu ráðherranefnd-
arinnar í Mariehann 16. nóv. 1982
var fjallað um skýrsluna og sam-
þykktu ráðherrar hinna landanna
hana, en þar var eRgÍi'in ísienzkur
fullírúi.
En hvað ætli sé mikið af ís-
lenzkum plöntum eða dýrum, sem
teljast í hættu samkvæmt þessari
skrá? Eyþór sagði að þar væri teg-
undum skipt í flokka 0—4 eftir því
hve sjaldgæfar þær væru og í hve
mikilli útrýmingarhættu.
Hvalir og fuglar í
mestri hættu hér
Engar íslenzkar tegundir eru
taldar í 0-flokknum, þ.e. með þeim
tegundum sem horfið hafa alveg
frá Norðurlöndum eftir 1850. Hér
hafa þó dáið út tegundir fyrir
þann tíma, sbr. geirfuglinn, en
eiga ekki heima í þessari skrá. En
í hinum flokkunum eru íslenzkar
tegundir. í flokki sem merktur er
1 og tekur yfir dýr, sem talin eru í
bráðri hættu, eru sléttbakar tveir,
sem voru við ísland áður fyrr en
eru það ekki lengur. Hafa ekki
sézt við landið á seinni árum.
Þetta eru norðhvalurinn svonefndi
og sléttbakurinn. Eitthvað lítið er
af þeim í hafinu norður af Noregi,
svo að Norðmenn telja þá ekki
horfna frá sér. Hér hafa þeir ekki
sézt í langan tíma, og ef sæist eitt
dýr, þá væri það varla annað en
fáséður flækingur. Þessir hyojj-
eru Daoir irioaOir hér við land. Af
Norðurlöndum eru nokkrar teg-
undir dýra skráðar horfnar, eitt
skriðdýr, eitt lítið spendýr af
marðarætt og nokkrir fuglar. Siö
plöntutegunda er getið, sem ekki
finnast lengur á Norðurlöndum.
Engin þó sem við þekkjum hér. Þó
eru spurnir af plöntum hér á
landi, sem ekki hafa fundizt á síð-
ari árum, og geta allt eins hafa
verið slæðingar eða verið skakkt
ákvarðaðar. Eða þá aðeins verið á
einum stað, sem þær ekki finnast
á aftur.
— En er ekki um einhverja
fugla að ræða, sem eru í hættu?
— Jú, mest hætta er líklega á
að við missum haftyrðilinn og
snæugiuna.
Örfá haftyrðilspör verpa í
Grímsey, en honum hefur víst
frekað fækkað. Þessi fugl er í
bráðri hættu sem íslenzk tegund,
en hann verpir annars staðar á
Norðurlöndum. fsland er hans
syðsti varpstaður. Haftyrðill verp-
ir á Grænlandi og Spitzbergen og
kemur hér á vetrum. Sama er um
snæugluna. Það er á mörkunum að
hún lifi hér. Hún sést sársjaldan,
jafnvel ekki öruggt að hún verpi
hér lengur. Þessar fjórar tegundir
okkar eru skráðar í flokk 1, þ.e.
meðal tegunda sem bráð hætta er
á að hverfi alveg á næstu árum, ef
svo fer fram sem nú horfir eða að
stofnarnir verði það litlir að við-
koma verði óviss.
— En er ekki þórshaninn í svip-
aðri hættu?
— Jú, hann er norðlægur fugl,
alveg á mörkunum eins og haf-
tyrðillinn. Honum hefur verið að
fækka hér, sennilega þó ekki síður
vegna ónæðis af ferðafólki en
vegna loftslags. Stærsta varpið
var til dæmis við leiðina milli Eyr-
arbakka og Stokkseyrar, þar sem
er umferð, ekki sízt vaxandi um-
ferð hestamanna. Þar er varpið að
mestu horfið, aðeins eitt og eitt
par eftir. Hann hefur verið skil-
greindur í flokk 2, þ.e. meðal teg-
unda sem taldar eru viðkvæmar
og ekki öruggt að haldist við eða
lifi af til lengdar. En til þess
flokks teljast m.a. tegundir þar
sem stofnar hafa minnkað mjög
eða landfræðileg útbreiðsla þeirra
dregizt saman, svo hætta er á að
flytja þurfi þá fyrr en varir í bráð-
ahættuflokk 1.
— Eru fleiri tegundir á íslandi
í slíkri hættu?
— Af fuglum er keldusvínið f
hættu hér, en það er algengt á öðr-
um Norðurlöndum og í slíkri
hættu eru stærri hvalirnir, nnúfu-
bakur og steypireyður, sem báðir
eru hér alfriðaðir. Þetta eru teg-
undir sem eru það viðkvæmar,
stofnarnir litlir og viðkoman lítil,
að ekki er ljóst hvort þær lifa af.
Sjómenn telja þó að þeim hafi
eitthvað fjölgað aftur nú og þeir
séu þá ekki í eins bráðri hættu.
Útselurinn er ekki í hættu hér eða
í Noregi, en að hverfa annars stað-
ar, og Svíar og Finnar telja tilvist
hans mjög viðkvæma. Nú og svo er
haförninn, sem er sjaldgæfur hér
og alls staðar á Norðurlöndum,
enn í nokkurri hættu, þótt honum
hafi að vísu fjölgað svolítið. Hér
verpir hann aðeins við Breiðafjörð
og á Vestfjörðum, en var áður
miklu víðar. Nú, fálkinn er frekar
sjaldgæfur og mjög eftirsóttur
fugl og þess vegna er stofninn við-
kvæmur. En báðir þessir fuglar
eru sem kunnugt er alfriðaðir.
Við berum ábyrgð
á tófunni
— Svo er það blessuð tófan,
heldur Eyþór áfram, hún er orðin
sárasjaldgæf á Norðurlöndum,
þótt hún sé enn nokkuð algeng hér
á landi. Nyrzt í Finnlandi, Noregi
og Svíþjóð er fjallarefurinn, eins
og þeir hinir kalla hana, í hættu.
Og sunnar fer hún ekki þar. Við
berum þannig eiginlega ábyrgð á
tófunni á Norðurlöndum, því hér
er nokk.uð Sterkur stoín þrátt fyrir
margra alda ofsóknir. Við ættum
hiklaust að friða tófuna á ákveðn-
um svæðum, t.d. á Hornströnd’úm,
í þjóðgörðum og flsíri friðlýstum’
stöðum þáö virðist alveg út í blá-
inn miðað við þá tíma, sem við
lifum á, að hafa í gangi lög um
„eyðingu" á refi og mink, eins og
það er orðað, ekki að þeim verði
haldið í skefjum. Tímarnir eru
breyttir, hætt að færa frá, fé hýst
á vetrum og ekki hefur allur skaði,
sem tófunni er eignaður, reynzt
henni að kenna. Við megum ekki
útrýma tófunni hér. Ekki er um
svo auðugan garð að gresja á ís-
landi hvað varðar villt spendýr.
— Sagðirðu ekki að einhverjar
breytingar hefðu orðið á skilgrein-
ingunni yfir plöntur og dýr í
hættu eftir að tekið hafði verið
tillit til íslenzkra aðstæðna? Get-
urðu nefnt mér dæmi?
— Til dæmis var súlan ekki
lengur talin nægilega sjaldgæf á
Norðurlöndum til að geta hennar í
3. flokki eftir að okkar stóra súlu-
byggð í Eldey var komin inn í
dæmið. En þar eru flokkaðar
sjaldgæfar tegundir, sem vegna
stofnsmæðar eða mjög takmark-
aðrar stofnstærðar eru í hættu,
þótt þær falli ekki í hina hættu-
flokkana.
— Hvaða íslenzkir fuglar eiga
þar enn heima?
— Þar er til dæmis húsöndin,
sem verpir hvergi í Evrópu nema
hér á landi. Hún er mjög stað-
bundin á Mývatnssvæðinu. Þótt
hún sé fremur sjaldgæf hér, er
hún ekki talin í hættu, en hún er
samt alfriðuð, þó er töluvert sózt
eftir eggjuir. hennar. Sjósvalan
stormsvalan eru 1Ú£ \ þessum
flokki eru f Noregi, en sjaldg-
æfar hér á landi. Eru eingöngu við
suðurströndina. Þær eru hér al-
friðaðar. Þá eru felldir í þennan
flokk sjaldgæfra dýra þrjár hvala-
tegundir, búrhvalur, sandreyður
og langreyður. Búrhvalurinn er
sjaldgæfur og ætti að alfriða
hann, en veiði er nú bönnuð um
sinn. Mjög litlar upplýsingar eru
um stofnstærð sandreyðar og þarf
því að viðhafa mikla gát við veiði
og ónóg gögn eru fyrir hendi til að
hægt sé að meta með vissu hvort
landreyðarstofninn hér þoli veiði
og þar þarf að viðhafa alla gát.
— Eitthvað er líka þarna af
plöntum á skránum.
— Hvað plönturnar snertir, þá
er dálítið annað upp á teningnum
hér hjá okkur. Býsna margar af
okkar sjaldgæfu plöntum, sem hér
eru í hættu, eru algengar annars
staðar á Norðurlöndum. Þó eru
nokkrar, sem eru líka sjaldgæfar
þar. Slíkar tegundir eru allar frið-
aðar hér. Þetta eru raunar flest
mjög smávaxnar plöntur og lítið
áberandi. Á skránni má sjá fjórar
plöntur, sem finnast hér. Má
nefna dvergtungljurt sem er
burknategund og er mjög sjaldgæf
og alfriðuð. Davíðslykill er amer-
ísk tegund, sem aðeins er vitað um
á einum stað hér og er það sá eini
í allri Evrópu. Hún er alfriðuð en í
hættu, því stofninn er svo lítill.
Þetta eru örfáar plöntur, en þeirra
er vel gætt, því viðkomandi bóndi
hefur mikinn áhuga á að vernda
þær. Tjarnarbrúða er örs~á og
lítið áberandi v^j.aplantaf sem er
hér ÍTiOuð. Mosaburkni er ekki
nema 2—3 sm á hæð og vex í
mosabreiðum. Aðeins er vitað um
einn vaxtarstað sem er alfriðaður
hér, en burkni er til í Noregi og
nokkuð algengur þar.
Ailmargar fleiri íslenzkar
plöntutegundir voru settar á
skrána vegna sérstöðu þeirra hér,
þó þær séu algengar á öðrum
Norðurlöndum. Má þar t.d. nefna
skeggburkna sem hér er vitað um
á einum stað og þá aðeins 2 plönt-
ur, tjarnarblöðku, sem talin er í
Flóru íslands vera í 2 tjörnum, en
er nú sennilega aðeins á einum
stað, grastegundina knjápunt, sem
aðeins finnst í Herjólfsdal og lifði
af gosið í Eyjum, flæðarbúa sem