Tíminn - 19.08.1965, Blaðsíða 8

8
TÍMINN
(
FIMMTUDAGUR 19. ágúst 1965
Þetta línurit á að gefa ofurlitla hugmynd um hvaða ár það voru? sem
rjúpnastofninn var i hámarki og lágmarki, samanber ineðfvigjandi frá-
gögn.
Theodór Gunnlaugsson frá Bjarmalandi:
' H
mer
Hvað skyldi það annars vera,
sem kætir svona aumingja mann-
inn, mun einhver hugsa, þegar
hann les þessa yfirskrift. Og —
til þess að svala forvitninni, sem
alrlrei hefur fengið orð fyrir að
vera sérlega þolinmóð, skal ég
segja það strax. Fyrir tveim til
þrem árum var hafir vísindaleg
rannsókn á hjú- og búskaparhátt
um isienzku rjúpunnar, af inn-
lendum mönnum, undir stjórn Dt.
Finns Guðmundssonar. og er ætl
unin að þeim verði haldið áfram
í nokkur ár enn. En eins og öll-
um landsmönnum mun kunnugt
hafa sveiflur íslenzka rjúpnastofns
ins valdið talsverðum deilum,
okkar á milli, Þvi sitt sýnist
hverjum. eins og gengur. Allir
viðurkenna þó þá staðreynd, að
siöustu fjóra áratugi virðast
þær hafa náð hámarki á níu til
ellefu ára millibili. en eftir hvert
hamark hefur orðið svo stórfelld
t'ækkun á rjúpnastofninum, að
furðu gegnir. Og þessar sveifl-
ur hafa orðið nálega samtímís
yfir allt landið.
Ýmsar ástæður — hvað valda
muni þesuír sveiflum — hafa ver
ið bornar fram af vísindamönn
um sam hafa rannsakð þær í
áratugi. en án þess að nokkur
fuilnaðarskýring hafi fengizt.
Sjálfur hef ég fylgzt með háttum
rjúpunnar okkar síðan ég var
barn enda átt heima í nábýli við
einhverjar þaer mestu og beztu
uppeldisstöðvar þeirra hér á landi.
Og af þeim ástæðum hef ég
þráð því meir, sem árunum fjölg
ar að fá vísindalega aðstoð til
að komast eftir því hvað veldur
hinu stórfellda hruni á stofni
þeirra, á einu til tveimur árum.
Og nú er þessi þrá búin að fá j
byr í seglin og er yfir sig spennt!
að vita hvað gerist á næstu árum. j
Þegar svo þar við bætist, að i
hvergi í heiminum er betri að-!
staða —til þessara rannsókna — j
en á íslandi. sem er einangrað og |
hefur sinn sérstaka rjúpnastofn, j
og fjórir valdir menn hafa tekið;
að sér skipulegar athuganir á!
vissum svæðum, allt árið um j
kring, þá er ástæða að leika á i
als oddi.
Þeir menn og þau svæði, sem j
valin hafa verið til rannsókna,
eru þessi: Árni Waag í Heiðmörk!
við Reykjavík. Hálfdán Bjömsson j
á Öræfum í A.-Skaftafellssýslu ;
Ragnar Sigfinnsson . Laxárdal í í
S.-Þingeyjas., og Dr. Finnur
Guðmundsson í Hrísey á Eyjafirði.
En —á þessu sviði sem öðrum,
veltur þó á miklu, um árangur,
að áhugamenn — helzt í hverri
sveit á landinu — séu einnig á
verði og veiti aðstoð eftir beztu
getu. Verður að því vikið síðar.
Línuritið, sem hér með fylgir,
hef ég gert til skýringar á sveifl
um rjúpnastofnsins i nágrenni
mínu. þau ár, sem þar er greint.
Það er byggt á eigin kynnum —
fyxst og fremst — og svo sam-
hljóða athugunum athugulla
Jón R. Hjálmarsson:
VANTAR UNGLINGA I
KAUPSTÖÐUNUM
HEIMAVESTARSKÓLA?
Héraðskólarnir eru fáir
og smáir og munu vafa-
laust einhverjir telja, að
varla taki því að gera þá að
umræðuefni. Skólarnir eru
sem sé aðeins átta að tölu og
rúma sameiginlega ekki fleiri
en eitthvað á níunda hundrað
nemendur. Með þeim fjölda
mun og líka alltof þéttskipað
í heimavistir þeirra. Svo lítinn
áhuga hafa ráðamenn þjóðar
innar haft á þessum mennta-
stofnunum dreifbýlisins að frá
1949 hefur engin nýr héraðs-
skóli tekið til starfa.
En þrátt fyrir fæð og smæð
hafa þessir skólar leyst vanda
fjölmargra ungmenna dreif-
býlisins um framhaldsnám og
lokið upp fyrir hæfileikafólki
leiðum til lærdóms og þroska
Þessu fólki hefðu í mörgum
tilfellum verið allar bjargir
bannaðar um skólagöngu, ef
héraðsskólanna hefði ekki not
ið við. Er ómælt það tjón, sem
þjóðfélagið hefði beðið. ef
þessi fjölmenni hópur efnis
fólks hefði aldrei notið sín
til fulls sakir menntunarskorts.
En ekki skai gert að umræðu
efnjfi hvað orðið hefði um ung
menni héraðsskólanna. ef þeir
hefðu ekki verið fyrir hendi
Slíkt tal væri út í hött og
þjónar vissulega engum tii-
gangi. Hitt má aftur minna á
að mikið skortir á að allir ungl
ingar dreifbýlisins. sem bæði
vilja og geta, eigi kost á skóla
vist í þessum örfáu héraðs-
skólum, er við eigum. Væri
ekki verkefni fyrir reiknings
glögga menn að reikna út
tjónið, sem þjóðin bíður við
það?
Nemendur héraðsskólanna
eru að mestu leyti úr sveitum
og þorpum. svo sem eðlilegt
er. Einnig hefur þar alitaf ver
ið með slæðingur unglinga úr
kaupstöðum og öðru þéttbýli.
þótt þeir staðir hefðu skóla og
aðra aðstöðu til menntunar
síns heimafólks.
Aukinn áhugi og skilningur
á gildi menntunar ásamt rýmri
fjárhag veldur því, að sívax
andi fjöldi ungmenna í sveit
um leitar sér einhvers fram
haldsnáms. Er nú svo komið
að mjög mikið vantar á, að
héraðsskólarnir geti fullnægt
eftirspurn um skólavist úr
sveitum landsins og má raunar
þakka fyrir, meðan þeir geta
tekið við meginÞorra ungl-
inga úr nánustu heimahéruð
um sínum. Er því vandi dreif
býlisfólks í sumum byggðarlög
um mikill við að koma ung-
mennum sínum i framhalds-
nám og verður sá vandi trauð
lega leystur svo að vel sé, fyrr
en sýslufélög eða stærri heild
ir út um byggðir landsins fá
nýja tekjustofna og aukið
sjálfræði i fjármálum, er geri
þeim kleift að hafa með hönd
um stjórn sinna eigin skóla-
og menningarmála.
Á sama tíma og sveitaæskan
sækir héraðsskólana í vaxandi
mæli. magnast ásókn unglinga
úr kaupstöðum svo mjög, að
þessir litlu og fáu skólar eiga
jafnvel í vök að verjast fyrir
fólki, er telur það helzta hjálp
ræði börnum sínum að koma
þeim burt og á heimavistar
skóla. í þessari sókn er beitt
margvíslegum vopnum. en þó
einkum kunningskap við áhrifa
menn af ýmsu tagi. Er til dæm
is ekki óalgengt að leitað sé
aðstoðar og meðalgöngu stjórn
málamanna, presta, sálfræð-
inga, forráðamanna á sviði
skóla og fræðslumála og þar
fram eftir götunum.
Ekki skal dregið í efa að
foreldrar vilji börnum sínum
vel með því að reyna að koma
þeim á héraðsskóla. Ástæðurn
ar fyrir því, að hentugra þykir
að þau stundi nam sitt að
heiman. munu fjölmargar. Af
oft tilgreindum orsökum mætti
nefna: Barnamergð á heimil
um. lítið húsnæði. leti og á-
hugaleysi í námi, óhollt
skemmtanalíf, slæman félags
skap og önnur truflandi áhrif
umhverfis, vinnu mæðra ut-
an heimila, hjónaskilnaði, mun
aðarlaus ungmenni, einstæðar
mæður, drykkjuskap á heimil
um, geðræna veiklun af mörgu
tagi og sitthvað fleíra.
Sú spurning hefur komið
þráfaldlega upp í hug mér
síðustu árin, hvort t. d. borgai
yfirvöld í Reykjavík gefi ekki
gaum að þeiri staðreynd að
þörfin fyrir heimavistarskóla
handa vissum hluta unglinga
á skyldunáms og gagnfræða
stigi er hjá þeim mikil og
brýn. Hafi svo ekki verið, þá
er það sannarlega tímabært.
því að þessi þörf fer vaxandi
með ári hverju og vonlaust er
að héraðsskólarnir geti, svo
nokru nemi, fyllt skarðið, sem
þama er brotið í múr hins
annars ágæta fræðslukerfis.
Mjög væri æskilegt að for-
eldrar í Reykjavík, er áhuga
hafa á að koma bömum sínum
í héraðskóla, og sem bæði era
kjósendur og skattgreiðendur,
beittu áhrifum sínum á réttan
hátt við forsjármenn borgar
innar til að fá þá til að hefj
ast handa í þessu vandamáli.
Lausn vandans getur aldrei
orðið sú að ætla að troða enda-
laust unglingum inn i fáa, litla
og yfirfulla héraðsskóla í
sveitum landsins, heldur sú
að reisa myndarlegan heima-
vistarskóla í Reykjavík eða
nágrenni.
Sú ein lausn er líka sæmandi
reisn og góðri forsjá ráða
manna höfuðborgarinnar.
manna. eins og þeirra, er legið |
hafa á grenjum á vorin og skotið
bæði rjúpur og refi á vetrum.
Athugunarsvæðið eru eftirtaldir
hreppar: Hólsfjöll, Öxarfjörður,
Kelduhverfi. Núpasveit og Mel
rakkaslétta. Og eftir þeim heim
ildum, sem ég hef enga ástæðu
að rengja. í Þingeyjarsýslum báð
um, — en þær eru mestu upp-
eldisstöðvar rjúpunnar hér * á
landi — virðast alveg samtíma
sveiflur hafa orðið og raunar um
allt land. Eg vil líka taka fram
að fyrrnefnt línurit er í fyrsta
lagi byggt á fjölda rjúpna á upp-
eldisstöðum þeirra þ. e. fjölda
ungamæðra og unga, frá því þeir
fyrst geta fleytt sér og þar til
þeir hverfa af bernskustöðvunum
seint i ágúst og í september —
til heiðanna — eftir tíðarfari. í
öðru lagi er það byggt á land-
svæði, sem nær frá sjó og upp
á reginfjöll, eða 4—500 m yfir
sjó. Eíns og allir. sem fylgzt hafa
með varpstöðvum riúpunnar þá
veldur tíðarfarið geysimiklu um
hvar þær velja sér varpstaði vor
hvert. Sem dæmi tek ég hér
snjóavorið inikla 1924 Þá mátti
segja að hér lægi regingaddur
fram í júní niður undir 100 m.
yfir sjó. Þá verpti svo mikið af
I rjúpum í Núpasveit og þó sér-
staklega á Melrakkasléttu, að refa
skyttur, sem eru mínir aðal heim
ildarmenn —og sem bezt fylgdust
með því — minnast ekki enn að
hafa kynnzt slíkri mergð af
rjúpum með unga.
Það sem meðfylgjandi línurit
á fyrst og fremst að sýna, er eftir-
farandi:
1. Árin, sem stofn þeirra var
i há- og iágmarki.
2. Fjölda þeirra hverju sinni
og er því hámarkið sett 1928,
eða næs.tum 100% en þá virtist
mér mest af rjúpnamæðram með
unga. í Öxarfirði og Kelduhverfi.
3. Fáliðastar voru rjúpur hér
á varpstöðvum 1930 —1931. en
langflestar virtust þær verða eftir
á síðasta lágmarki 1958 — 1959.
4. Á línuritinu sést líka hve
fjölgun þeirra hefur verið óvana
lega hæg frá 1957 Ástæðan er
sú, að veturna 1958—1961 var
mjög hátl verð á rjúpum oftast
hagstæð tíð tii rjúpnaveiða og
mjög fast sótt eftir þeim. Hinn
fáliðaði stofn var þvi skotinn
meir en nokkru sinm áður Og i
til að sýna hve tíðarfarið hefur í
geysimikil áhrif á rjúpnaveiðina
er nærtækt dæmi. Frá 15. okt —
22. des. veturna 1959—1961, voru
skotnar í Kelduhverfi og Öxarfirði
2—3 þúsund rjúpur hvern vetur.
Á sama tíma s. 1. vetur. þ. e.
1964, vora í þessum sömu sveit
um ekki skotnar þrjú þús. rjúpur.
þrátt fyrir að rjúpnafjöldinn var
langt um meiri, á varpstöðvunum.
Eg vil einnig taka það fram hér
— þótt ég hafi oft gert það áður
— að ég hef aldrei orðið var við
annað en rjúpum hafi fjölgað
eðlilega af þeim stofni, sem varð
eftir hverju sinni.
Næst er að víkja að því. sem
mest veltur á. þann tíma, sem
rannsóknir standa yfir.
1. að merkja eins marga rjúpu
unga og tök eru á. Varla gæti ég
hugsað mér eins skemmtilegt og
spennandi verk fyrir þá, sem
hafa tíma til að dvelja sér til líkam
legrar og andlegrar hressingar.
upp tii sveita eða i óbyggðum.
þar sem rjúpur halda tii með unga
sína á snögglendi. en að na þeim
tíl að merkja- þá. Ekki þarf til
þess aðra útgerð en talsvert af
sterku líni vafið upp á tvær fjal
ir og svo ofuriítmn netstúf. Full-
Framhald á bls. 7