Morgunblaðið - 24.11.1983, Blaðsíða 29

28
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. NÓVEMBER 1983
Skáldið á heimili sínu.
Enginn er einn
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
í fyrstu bók Tómasar Guðmundssonar,
Við sundin blá, er ljóð sem nefnist Drang-
arnir. Þeir koma sem blíðlynd börn og
lyfta höndum mót ljósinu. Verði þeir
þreyttir er blítt að dreyma við móðurbarm
næturinnar. Ljóðið er aðeins þrjú stutt er-
indi, lokaerindið á þessa leið:
Þá lægist hver stormur, stundin deyr
og stjörnurnar skína.
Og jörðin sefur og hefur ei hugboð
um hamingju sína.
Um hamingjuna orti Tómas oft, honum
var í mun að vekja aðra til umhugsunar
um hana. Og náskyld hamingjunni var
fegurðin. Önnur bók skáldsins hét ekki út í
bláinn Fagra veröld. En Tómas hefði ekki
verið skáld síns tíma hefði Við sundin blá
verið barmafull af hamingju. Hann gerði
sér vel grein fyrir harmanna helgilundum
og því „að harmurinn er athvarf þegar
gleðin öll er misst", eins og segir í Chanson
triste.
Sum mestu ljóð Tómasar Guðmundsson-
ar (Vegurinn, vatnið og nóttin, Fljótið
helga, Ó, bernska, hjartfólgni hugarburður
vors lífs) eru sáttagjörð, líf og dauði renna
saman í eitt. Síðastnefnda ljóðið var loka-
lióð síðustu bókar skáldsins: Heim til þín,
Island. „Og hægt ber mig nóttin heim til
sín inn í svefninn" var lokakveðja skálds-
ins í þeirri bók. Fljótið helga var líka
kveðjuljóð því að í lokin er minnt á það
síðkvöld þegar skáldið hnígur „að hjarta
þér,/ ó, haustfagra ættjörð míns trega“.
En við skulum hverfa frá ljóðunum um
dauðann til ljóðanna um hamingjuna. Eins
og Tómas lærði ungur að elska fegurðina
svo að hún varð að tregablandinni og
stundum sársaukafullri staðreynd í
skáldskap hans var honum vonin ofarlega
í huga. Þegar önnur skáld ortu um ein-
semd mannsins, svartnætti hans á jörð-
inni bendir Tómas á vonina:
Því enginn, ef aðeins hann vonar,
er einn á þessari jörð.
(Mjallhvit. Ljóð við myndsögu)
Það ber að hafa í huga að Mjallhvít er
ort á stríðsárunum. Og hver orti af meiri
þunga um böl stríðs en Tómas Guð-
mundsson þegar hann af sannfæringar-
hita og vægðarlausri sjálfsgagnrýni komst
að þeirri niðurstöðu í kvæðinu Heimsókn
að „vitund þín mun öðlast sjálfa sig/ er
sérðu heiminn farast kringum þig“?
Skáld vonar er Tómas að minnsta kosti í
tvennum skilningi. í fyrsta lagi telur hann
það ómaksins vert að leggja þeim lið sem
vilja gera heiminn mannlegri og betri,
auka samkennd með öllu lifandi. í öðru
lagi er tilvistarleg von fólgin í hinum
heimspekilegu kvæðum hans, þeim sem
dýpka skilning okkar á samruna birtu og
myrkurs, dauðanum sem svefni. kærkom-
inni hvíld eftir langan dag. I því lífs-
mynstri er treginn horfinn: „Og ég og nótt-
in verðum atur ein“, eins og er boðskapur-
inn í Vegurinn, vatnið og nóttin.
En það væri rangt að halda því fram að
skáld hamingjunnar væri ekki líka skáld
tregans. Ótalmörg ljóð Tómasar eru vitn-
isburður um þessa gullvægu kennd sem
svo oft leiðir til skáldskapar. Eitt þessara
ljóða er Hausttregi í Heim til þín, Island:
Hve vel ég man þá daga löngu liðna,
er lágu allir vegir heim til vorsins
og allt var fallegt, fuglar, blóm og dýr.
Og enn í kvöld, er geng ég gamall maður
að hitta mig í heimi týndrar bernsku,
mig furðar ekki á neinu nema því,
hve ástúðlega allt þar við mér tekur,
rétt eins og forðum — fuglar, blóm og
[dýr.
Ég staldra við. t veg fyrir mig gengur
minning, sem enginn fölskvi er fallinn á,
þótt meira en hálfa öld hún eigi að baki.
Og ennþá sé ég allt eins og það var:
Kyrrlátt síðdegi, þegar þúsundir vængja
hefjast til flugs og hverfa í hvíta sól. —
Og er þá nokkuð jafn einmanna ungum
[dreng,
sem viknandi sér alla sumarvinina
[týnast
i sönglausa órafjarlægð? Ég vissi þá,
að þeir höfðu flogið með bernsku mína á
[brott
— og horfin bernska á aldrei aftur-
[kvæmt.
Og társtokkið andlitið fól ég í lágri laut
og fann í sama svip með nístandi trega,
að grasið frá í sumar var tekið að sölna.
Það er hamingja að eiga sér slíkan trega
og mikil hamingja að geta orðað hann með
jafn einföldum og áhrifaríkum hætti.
TÓMAS GUÐMUNDSSON SKÁLD