Morgunblaðið - 28.03.1984, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. MARZ 1984
Móðurmál er líka mál
— eftir Ragnheiði
Briem
Ævar Kvaran leikari og Guð-
mundur Magnússon blaðamaður
hafa hrundið af stað athyglisverð-
um skrifum um móðurmáls-
kennslu á síðum Morgunblaðsins í
vetur. Guðmundur fjallaði um
þágufallssýkina margfrægu í
október sl., en Ævar hefur enn
tekið upp baráttu sína fyrir bætt-
um framburði og markvissari
framburðar- og lestrarkennslu í
skólum landsins. Eins og flestir
vita víst orðið, hefur Ævar sínar
skoðanir á því, hvaða framburður
móðurmálsins sé fegurstur, en
ekki ætla ég að ræða þá hlið máls-
ins, enda linmæltur Reykvíkingur
að uppruna.
Hins vegar langar mig að gera
að umtalsefni annað veigamikið
atriði úr greinum Ævars, vegna
þess að það tengist málfræði-
kennslu, sem er mér hugleikið
efni. Ævar Kvaran vitnar gjarna
til vísindastarfa dr. Björns Guð-
finnssonar og baráttu hans gegn
flámæli, sem lauk með ótvíræðum
sigri, eins og menn vita. í fram-
haldi af þessu krefst Ævar þess af
íslenzkukennurum Háskóla fs-
lands, að þeir starfi í anda Bjöms
Guðfinnssonar og efli þann fram-
burð íslenzkrar tungu, sem Ævar
telur fegurstan og beztan. Og þar
stendur hnífurinn í kúnni.
Kristján Árnason lektor og
Höskuldur Þráinsson prófessor
hafa báðir lýst því, hvert sé hlut-
verk málfræðinga. T.d. segir
Höskuldur: „Hlutverk málfræð-
inga sem fræðimanna er ... ekki
að segja mönnum hvernig þeir eigi
að tala heldur að kanna eðli
tungumála og það hvernig menn
tala í raun og veru.“ (Setninga-
fræði, bls. 1.) Kristján Árnason
tekur í sama streng ( bók sinni
íslensk málfræði — fyrri hluti, eins
og áður hefur komið fram, og
Halldór Halldórsson prófessor lík-
ir málfræði við þjóðfélagsfræði í
bókinni íslenzk málrækt, bls. 25:
„Þjóðfélagsfræðin fjallar til dæm-
is ekki um það, hvernig þjóðfélag-
ið eigi að vera. Hlutverk hennar er
í nútíð og fortíð, en ekki í framtíð.
Hún getur í hæsta lagi bent á,
hvert stefnir, en ekki hvert eigi að
stefna, hvernig hlutirnir eru, en
ekki hvernig þeir eigi að vera ...
Þannig er því einnig háttað um
málfræðina."
Ég hygg, að enginn geti sakað
þá Höskuld og Kristján um, að
þeir sinni ekki störfum við háskól-
ann, eins og þeim ber, og í þeim
anda, sem lýst er hér að ofan. Þá
er varla við þá að sakast, þótt svo
hafi viljað til, að dr. Björn Guð-
finnsson var ekki einungis vís-
indamaður, heldur veigraði hann
sér ekki við að hafa mótandi áhrif
á þróun móðurmálsins. Það ætti
því að vera ljóst, að Ævar Kvaran
verður að leita á önnur mið en til
íslenzkukennara háskólans til að
sækja sér liðsauka í baráttunni
fyrir bættum framburði.
Ástæðan fyrir þessum formála
er sú, að framburðarbarátta
Ævars Kvarans er ekki annað en
angi af þeim stóra meiði, sem
menn hafa kallað málhreinsun,
málrækt, málvöndun eða annað í
þeim dúr. Ég hélt því fram í grein
í Mbl. 30. okt. sl., að nota mætti
aðferðir úr kennslufræði erlendra
tungumála til að kveða niður
þágufallssýki og reyndar hvers
kyns annan mál„ósóma“, eins og
ég kallaði það víst.
Ég leyfi mér því að taka til mín
a.m.k. hluta af ummælum Hös-
kuldar Þráinssonar prófessors í
Lesbók Morgunblaðsins þann 11.
þ.m., þar sem hann segir: „Fram
til þessa hafa menn lítið hugsað
um það hvernig á að kenna ís-
lenskt mál, hvað felst í móður-
málskennslu. Menn hafa því ýms-
ar ranghugmyndir um þetta. Ég
held t.d., að það sé mikill misskiln-
ingur, sem er mjög útbreiddur, að
íslensku eigi að kenna í skólum á
sama hátt og erlent mál. Sumir
virðast t.d. halda að móðurmáls-
kennarar hafi ekkert ráðið við
þágufallssýkina vegna þess að þeir
kunni svo lítið fyrir sér í kennslu-
fræðum og þeir geti í því efni lært
ýmislegt af kennurum í erlendum
málum. Það séu til aðferðir til að
berja inn í menn ákveðin munstur
og ef þeim væri beitt í íslensku-
kennslunni, þá væri hægt að
kenna mönnum að segja „mig
langar" í staðinn fyrir „mér lang-
ar“. Ég held að menn átti sig ekki
nægilega á því, hvorki almenning-
ur né heldur margir þeir sem fást
við íslenskukennslu, að þarna er
alveg grundvallarmunur á. Móð-
urmálið lærir fólk með allt öðrum
hætti en erlend mál.“
Ég þykist vita, að það sé rétt,
sem Höskuldur ýjar að í viðtalinu
í Lesbók, að þeir íslenzkukennarar
við Háskóla íslands lumi á mikl-
um fróðleik um kennslufræði móð-
urmáls, en þó tel ég ekki útilokað,
að þar mæiti bæta einhverju við,
jafnvel þótt það hentaði sömuleið-
is við kennslu erlendra tungu-
mála.
Sú staðreynd, að máltaka barna
gerist með öðrum hætti en tungu-
málanám seinna á ævinni, kemur
þ^ssu máli ekki við. Mynzturæf-
ingar á að nota í skóla, og þar af
leiðandi á ekki að nota þær til að
kenna nemendum móðurmálið.
Nemendur kunna móðurmálið,
þegar þeir koma í skóla. Mynztur-
æfingar eiga m.a. að veita nem-
endum þjálfun í beitingu móður-
málsins. Halldór Halldórsson seg-
ir í grein sinni Um málvöndun:
„Menn verða fyrst að gera sér
ljóst, að þeir kunna ekki að beygja
mörg algeng orð. Síðan verða þeir
að ganga á röðina og læra beyg-
ingu þeirra, ekki aðeins til að geta
þulið hana upp úr sér, þegar þeir
eru spurðir um hana, heldur nota
hana í daglegu tali.“ (íslenzk mál-
rækt, bls. 27.) Það er einmitt hlut-
verk mynzturæfinga að veita nem-
endum þessa þjálfun, þannig að
þeir þurfi ekki umhugsunar við til
að nota réttar beygingar f mæltu
máli. Hvort við köllum þetta að
kenna eða berja inn, skiptir ekki
máli.
Mynzturæfingar má ennfremur
nota til að slípa af ýmsa vankanta
í málnotkun, til að uppræta óæski-
legar málvenjur og mynda nýjar.
Og hér er komið að því stóra
vandamáli: Hver á að ákveða,
hvaða málnotkun er æskileg og
hver óæskileg? Auðveldasta leiðin
út úr þessum vanda er sú, sem
íslenzkukennarar háskólans hafa
kosið að þræða, sú leið að rann-
saka, lýsa og skýra, en helzt ekki
að fella dóma um rétt mál eða
rangt, gott mál eða vont. En það
leysir engan vanda að sniðganga
hann.
Það þarf að marka ákveðnari
stefnu í móðurmálskennslu á ís-
landi. í miðstýrðu menntakerfi
eins og því íslenzka þykir mér ekki
óeðlilegt, að sú stefna komi frá
menntamálaráðherra eða þeim
sem hann velur sér til ráðuneytis.
En mikið veltur á, að skynsamlega
sé staðið að framkvæmd þessa
vandaverks, og kem ég að því síð-
ar.
Upplýst málstefna á vissulega
&
rétt á sér í háskóla og er raunar
sjálfsögð þar. En þótt móður-
málskennarar séu upplýstir og vit;
hverjir segja hann langar og hverj-
ir honum langar og á hvaða mál-
svæðum og aldri það gerist helzt,
er nemendum í grunnskóla enginn
greiði gerður með því að fá þessar
upplýsingar. Foreldrar, sem á
annað borð láta sig málvöndun
einhverju skipta, vilja, að börn
þeirra læri í skólunum það mál,
sem réttast er talið eða fegurst,
eða með öðrum orðum það mál,
sem Höskuldur Þráinsson talar,
því að ekki þjáist hann af þágu-
fallssýki, eignarfallsflótta né öðr-
um þeim mállýtum, sem honum
finnst ágætt, að aðrir láti sér um
munn fara.
En er þá svona óskaplega erfitt
að ákveða, hvaða máli skuli halda
að nemendum og hverju ekki? Já,
vissulega er það erfitt, en það er
ekki óframkvæmanlegt. Móður-
málskennurum er ekkert vandara
um en kennslubókarhöfundum í
erlendum tungumálum að velja og
hafna. Til að skýra málin nægir
oft að spyrja sjálfan sig: „Hvort
myndi ég kenna barninu mínu að
segja ég hlakka til eða mig hlakkar
til?“ Til gamans fletti ég upp á
ópersónulegum sögnum í kennslu-
bók í íslenzku fyrir útlendinga eft-
ir Jón Friðjónsson (A Course in
Modern Icelandic) til að sjá hans
viðbrögð. Þar fann ég eftirfarandi
dæmi (bls. 225—228):
Ég kvíði fyrir að fljúga
Ég hlakka til að fara heim
Mig dreymdi illa í nótt
Mig vantar æfingu
Ég fann ekki:
Mig kvíðir fyrir að fljúga
Mig hlakkar til að fara heim
Mér dreymdi illa í nótt
Mér vantar æfingu
Jón Friðjónsson er dæmi um
upplýstan kennara, sem stóð
frammi fyrir þeim vanda að velja,
gat það og gerði það. Og ég spyr:
Eiga íslenzkir nemendur ekki
heimtingu á að fá a.m.k. eins góða
handleiðslu í móðurmálinu og þeir
fá í erlendum tungumálum?
Ég get vel tekið undir það með
Höskuldi Þráinssyni og Kristjáni
Árnasyni, að það sé ekki nauð-
synlegt og heldur ekki æskilegt, að
íslenzkukennarar háskólans reyni
að beina málnotkun landsmanna í
ákveðinn farveg. Alltaf er hætta á,
að slík mállögregla (svo að notað
sé orð Kristjáns) einangrist, eins
og hent hefur málakademíur í öðr-'
um löndum, og í þeim sitji að lok-
um einhverjir hálærðir karlfausk-
ar, sem ekki hefur lánazt að fylgj-
ast með málþróun í landinu og
verða því smám saman einir á báti
og áhrifalausir.
En það er enginn hörgull á fólki,
sem treystir sér til að taka af
skarið um það, hvað sé rétt eða
rangt í málnotkun og hvað megi
betur fara. Tugir manna hafa á
liðnum árum verið ófeimnir við að
stjórna þáttum í útvarpi og blöð-
um til leiðbeiningar um málnotk-
un. Enn fleiri hafa haft samband
við umsjónarmenn þessara þátta
með ábendingar. Rithöfundar,
blaðamenn og þýðendur hafa það
lifibrauð að tjá sig á íslenzku og
Ragnheiður Briem
„Þad þarf að marka
ákveðnari stefnu í móð-
urmálskennslu á ís-
landi. í miðstýrðu
menntakerfi eins og því
íslenzka þykir mér ekki
óeðlilegt, að sú stefna
komi frá menntamála-
ráðherra eða þeim sem
hann velur sér til ráðu-
neytis.“
eru því alltaf, meðvitað eða ómeð-
vitað, að hugsa um beitingu ís-
lenzks máls. Til þessara manna
meðal annarra má leita um hug-
myndir, fyrst til að ákveða, hvaða
málnotkun við viljum leggja
áherzlu á, svo til að ákveða for-
gangsröð í kennslu og loks hugs-
anlega til ráðuneytis um, hvernig
kennslan skuli framkvæmd innan
skóla og utan.
Mig langar að nefna eitt dæmi
um það, hvernig málráðgjöf eins
og sú, sem ég hef tæpt á hér, hefur
verið framkvæmd. Við samningu
orðabókar, sem ber nafnið The
American Heritage Dictionary of the
English Language, var leitað til
u.þ.b. 100 manna um ráðgjöf varð-
andi málnotkun. Morris Bishop
lýsir því í formála fyrstu útgáfu,
hvað réð vali hundraðmenning-
anna (Usage Panel) og hvernig
ráðgjöf þeirra var háttað. Ráð-
gjafar þessir voru m.a. skáld og
rithöfundar, dálkahöfundar, gagn-
rýnendur, prófessorar og embætt-
ismenn, er áttu það eitt sameigin-
legt að vera viðurkenndir sem sér-
stakir hæfileikamenn í beitingu
enskrar tungu í ræðu og riti (Good
Usage, Bad Usage, and Usage, bls.
XXII).
Sem dæmi um niðurstöður
þessa hóps má nefna, að 99%
töldu orðmyndina ain’t I? óæski-
lega í ritmáli, 94% álitu rather
unique (fremur einstætt) sömu-
leiðis slæma málnotkun, og aðeins
44% gátu sætt sig við að nota at-
viksorðið hopefully í merkingunni
vonandi. Þar sem höfundar þessar-
ar orðabókar töldu það ekki hlut-
verk sitt að beita sér fyrir ákveð-
inni málnotkun, var horfið að því
ráði að fella niðurstöður hundrað-
menninganna inn í efni bókarinn-
ar. Þannig var ain’t merkt sem
nonstandard (svipað spurningar-
merki íslenzkrar orðabókar Menn-
ingarsjóðs) og sú merking síðan
skýrð fyrir neðan í u.þ.b. 200 orð-
um undir fyrirsögninni Usage
(notkun).
Ég nefni þetta orðabókardæmi
til að sýna eina leið, sem fara má,
til að ákveða, hvað sé góð íslenzka.
Móðurmálið er eign okkar allra, og
þess vegna er ekki óeðlilegt, að við
leitum til þeirra, sem almennt er
talið, að mest kunni fyrir sér í
beitingu þess. Þeirra á meðal eru
að sjálfsögðu íslenzkukennarar
Háskóla íslands. Ég hef ekki trú á
því að óreyndu, að þeir færist und-
an að vera með í ráðum, svo fram-
arlega sem ekki á að þröngva þeim
til að axla byrðina einir.
Mynzturæfingar eru ein
kennsluaðferð af mörgum, sem
eru líklegar til árangurs í ákveðn-
um þáttum móðurmálskennslu. Ef
til vill hentar stundum betur að
nota Jákvæðar umræður og
ábendingar", eins og Guðmundur
B. Kristmundsson námsstjóri í ís-
lenzku mælir með (Mbl., 23. okt.
1983). Þetta er auðvelt að prófa.
Þeim atriðum í málnotkun, sem ég
hef fjallað um í þessum tveimur
Morgunblaðspistlum mínum, má f
grófum dráttum skipta í tvennt
eftir eðli. Annars vegar er um að
ræða rétt mál og rangt, hins vegar
gott mál og slæmt. Fyrri flokkinn
má þá væntanlega telja málfræði-
legs eðlis, hinn fremur smekksat-
riði. Ef litið er á alla þá málkunn-
áttu, sem barn í grunnskóla býr
yfir, er augljóst, að þessir tveir
flokkar eru ekki nema örlítið brot
af heildarþekkingu þess á móð-
urmálinu og, að því er ég fæ bezt
séð, hluti af yfirborðsgerð máls-
ins. Ég vil undirstrika, að með
mynzturæfingum er ekki verið að
ráðast að djúpgerð íslenzkunnar
til breytinga á neinum grundvall-
aratriðum tungunnar, enda væri
það varla mögulegt.
Að lokum vil ég nefna þriðju
hliðina á þessu máli: Tungumál er
tæki, sem við höfum komið okkur
saman um að nota til að tjá hugs-
anir okkar og skilja aðra. Vegna
þessa grundvallarhlutverks hlýtur
það að vera hluti af almennri
menntun sérhvers þjóðfélags-
þegns að ná sem beztum tökum á
móðurmálinu. Af þessum rótum
tel ég sprottna þá almennu skoð-
un, að varla sé þeim manni til
mikils treystandi, sem ekki kunni
einu sinni að tala almennilega ís-
lenzku. Ef verkfræðingur léti það
t.d. út úr sér í fjölmiðlum, að „sér
vantaði pening til að búa til brú“,
myndu líklega ýmsir hugsa, að
honum væri nær að læra að tala,
áður en hann færi að ráðast í brú-
arsmíði. Þannig getur léleg beit-
ing máls grafið undan tiltrú
manna á getu annarra, jafnvel á
sviðum, er lítið sem ekkert tengj-
ast eiginlegri málnotkun.
Læt ég þá þessu spjalli lokið að
sinni. Ég veit, að margir eru mér
sammála í því, að tími sé til kom-
inn að snúa við þeirri glundroða-
stefnu eða öllu heldur stefnuleysi,
sem ríkt hefur í móðurmáls-
kennslu á undanförnum áratug
eða lengur.
Aðferðirnar eru til. Það er að-
eins framkvæmdina, sem vantar.
Dr. Ragnheidur Briem er lektor í
ensku við heimspekideild Háskóla
íslands.
Bílaleiga Flugleiða:
Fjögur hundruð bflar
frá Heklu á 13 árum
BÍLALEIG Flugleiða tók fyrir skömmu
við fjögurhundraðasta bflnum frá Heil-
dversluninni Heklu og var þessi mynd
tekin við það Uekifæri af forráð-
amönnum Bflaleigunnar og Heklu. Frá
stofnun bflaleigunnar 1971, þá Bflal-
eiga Loftleiða, hafa nær eingöngu verið
notaðir Volkswagen-bflar og á síðari
tímum Mitshubishi-bflar til starfsem-
innar.
í frétt um þetta frá Flugleiðum
segir: „Stofnun Bílaleigunnar var
mikið nauðsynjamál á sinni tíð, þar
sem félagið átti oft í erfiðleikum
með að útvega viðdvalar farþegum
sínum bíla til lengri og skemmri
ferða. Byrjað var með rúmlega 40
bíla og jókst fjöldi þeirra upp í röskl-
ega 145 þegar flestir voru. Um þess-
ar mundir eru 75 bílar starfræktir á
Bílaleigu Flugleiða en verða um
hundraö í sumar. Fyrsti afgreiðsl-
ustjóri bflaleigunnar var Kristján
Tryggvason. Nú starfa alls 13 manns
á Bílaleigu Flugleiða. Erling Aspel-
und hefur yfirstjórn bílaleigunnar á
hendi. Afgreiðslustjóri er ómar
Andersen og yfirmaður bílaverk-
stæðis er Gylfi B. Ólafsson."