Morgunblaðið - 28.03.1984, Blaðsíða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. MARZ 1984
Fræðsluþættir frá Geðhjálp
VÖÐVAGIGT
Sjúkdómur eða sjálfskaparvíti?
— eftir Ingólf Sveinsson
Vöðvagigt er dæmigert sálvefrænt (psychosomatiskt) vanda-
mál. I>ar hefur umhverfi okkar mikil áhrif en okkar eigið atferli
og viðbrögð, lífsstíll okkar og persónugerð ræður mestu um hvort
við bregðumst við með því að koma okkur upp streituástandi,
óþægindum og jafnvel sjúkleika eða ekki.
Gftirfarandi grein hefur birst í fagtímaritum og reynst gagnleg
til leiðbeiningar í heilsurækt. Hún birtist hér nokkuð stytt. Mun
ég ræða nokkuð um einkenni og orsakir vöðvagigtar en aðallega
um aðferðir til að losna úr viðjum hennar og fyrirbyggja hana.
Flest okkar kannast við vöðva-
bólgur, hálsríg, gigt, prjónakonu-
veiki, taugabólgu eða taugagigt. Þar
sem við vitum að þetta eru kvillar
sem hrjá marga, þótti okkur ekki úr
vegi að fá Ingólf Sveinsson geðlækni
til að fjalla um þau mál í fræðslu-
þættinum.
Einkenni:
Vöðvagigt einkennist af verkj-
um og stirðleika í vöðvum og
vöðvafestum en liðir eru ekki
bólgnir. Gigtin getur verið nær
hvar sem er í líkamanum, oft á
mörgum stöðum samtímis og
flögrað milli staða.
Algengasta form gigtarinnar er
hálsrígur með höfuðverk, verkir í
herðum og upphandleggjum
(prjónakonugigt). Vöðvagigt er oft
í brjóstvöðvum, milli rifja, í bak-
vöðvum, mjöðmum og ganglimum.
„Millirifjagigt" er oft vinstra meg-
in í brjósti nálægt hjartastað og
kemur fram sem sár stingur við
djúpa öndun eða hreyfingu.
Vöðvarnir eru aumir viðkomu
og þrútnir svo að hver maður má
finna. Eymsli aukast við þreytu,
spennu, hreyfingarleysi og kulda
en minnka við hita, nudd, áreynslu
og gott frí. Einkenni versna oft í
umhleypingasamri tíð, jafnvel á
undan stormi. Stöðug þreyta ,
slæmur svefn og morgunstirðleiki
eru trúir fylgifiskar.
Spennuhöfuðverkur, algengasta
tegund höfuðverkjar, stafar af
vöðvaspennu. Er hann oft megin-
vandamál vöðvagigtarsjúklinga.
Þeir lýsa honum tíðast sem
þyngslahöfuðverk, stundum með
herpings- eða hettutilfinningu
kringum höfuðið, jafnvel með sár-
indum í hársverði. Oft fylgir
svimi. Stundum er höfuðverkurinn
aðeins öðrum megin í höfðinu en
stundum í hnakka, enni eða bak
við augun. Þótt vöðvagigt geti ver-
ið langvinn og þrálát er ekki vitað
til að vöðvarnir skemmist varan-
lega af völdum hennar.
Almenn atriöi:
Vöðvagigt er, ásamt afkvæmi
sínu, spennuhöfuðverknum, þýð-
ingarmikið vandamál vegna þess
að hún er afar algeng, vegna
óþæginda og oft þjáninga sem hún
veldur, vegna tapaðra vinnudaga
og ekki síst vegna gífurlegs kostn-
aðar við sjúkdómsgreiningar þar
sem hún þvælist fyrir þegar þarf
að útiloka aðra hættulegri sjúk-
dóma. Þá er vöðvagift með algeng-
ari orsökum örorku. Sem dæmi
um hve algeng vöðvagigt er meðal
almennings má nefna að í fjöl-
mennu verslunarfyrirtæki hér í
borg höfðu 10% af starfsfólki
veruleg heilsufarsvandamál og
fjarvistir vegna vöðvagigtar. Því
sætir undrum hve lítillar athygli
og virðingar fyrirbærið nýtur
meðal lækna, hve þekking á því er
lítil og hve greining þess reynist
tafsöm. Greiningin er oft unnin
þannig að fyrst eru aðrir sjúkdóm-
ar útilokaðir og síðan er greining
byggð á þeim forsendum að aðrar
skýringar á einkennum sjúklings
finnast ekki. Þegar vöðvagigt hef-
ur loks verið greind, verður með-
ferð oft ómarkviss, takmörkuð og
stundum engin. Dæmi um þennan
gang mála er þegar sjúklingar eru
lagðir inn á spítala til að „útiloka"
sjúkdóma, s.s. heilaæxli eða
kransæðaþrengsli. Þótt klinisk
skoðun leiði í ljós vöðvagigt er
skýrir öll einkenni, ef vel er að
gáð, þykir oft skylt að ganga veg-
inn á enda í þá átt að útiloka hinn
sjúkdóminn sem er hættulegri.
Stundum þerí til þess rannsóknir
sem eru í senn dýrar, kvalafullar
og hættulegar. Þegar því er lokið
fær sjúklingur oft þá afgreiðslu
eina að honum er sagt að hann
hafi ekki heilaæxli eða kransæða-
þrengsli. Illa haldinn sjúklingur á
stundum erfitt með að taka þátt í
gleði læknisins yfir þessum mála-
lokum. Oft er hann útskrifaður
með róandi pillur eða einfalt ráð
um að „slappa af“. Stundum fær
hann óljósa vísbendingu um að
vandamál hans sé geðrænt. Slíka
vísbendingu túlka sjúklingar því
miður oft sem ásökun um geðveiki,
ódugnað eða uppgerð. Hér Ieggjast
á eitt almennir fordómar og ótti
við geðsjúkdóma, afstaða lækna
sem telja starfssvið sitt eingöngu
bundið við líkmann og það að hér-
lendis er erfitt að finna geðlækna
til aðstoðar. Hér er ekki ætlunin
að mæla með geðlæknum sérstak-
lega til að meðhöndla liðagigt, þar
sem þeir hafa, að hætti sérfræð-
inga, tilhneigingu til að halda sig
við sérsvið, í þeirra tilfelli „hið
geðræna", sem stundum er þröngt
markað. Geðlæknir ætti þó í flest-
um tilfellum að hjálpa til við
greiningu og meðferð.
Ein aðalástæða þess að vöðva-
gigtarsjúklingum farnast svo illa
hjá læknum og einna verst á spít-
ölum hérlendis, jafnt sem er-
lendis, virðist sú að þessi truflun á
heilbrigði (syndrome) passar ekki
inn í sjúkdómshugmyndina eins
og læknar vilja hafa hana. Vöðva-
gigt vantar nægilega skýr og stöð-
ugt einkenni, ákveðinn sjúk-
dómsgang, vefjaskemmdir sem sjá
má í smásjá eða mælanlega, efna-
fræðilega truflun. Fyrirbærið
rennur úr greipunum, læknirinn
ypptir öxlum og segir að hann sé
búinn að útiloka alla ærlega
sjúkdóma, truflunin hjóti því að
vera í höfðinu á sjúklingnum. Best
að hann fari heim. Sjúklingurinn
sem fer síðan heim segist enn hafa
verki í líkamanum, er e.t.v. sár eða
reiður, e.t.v. hræddari en áður um
að hann sé kannski hálfgeðveikur,
svör er hvergi að fá, best að kvarta
sem minnst og éta sínar oillur
þrisvar á dag.
Hér kemur fram óheppileg til-
hneiging lækna til að huga mest
að þeim vandamálum, sem eiga
sýnilega eða áþreifanlega orsök en
loka augunum fyrir truflunum á
starfsemi af því að þeir eiga erfið-
ara með að skilgreina og leysa slík
vandamál.
Sú nýlega vitneskja að vöðva-
gigt getur átt geðrænan orsaka-
þátt hefur litlu breytt til batnaðar
fyrir sjúklingana. Aldagömul trú-
arleg og heimspekileg hefð í vest-
rænni menningu, sem skiptir
manneskjunni í líkama annars
vegar og meira eða minna óskilj-
anlega sál hins vegar (sbr. söguna
um Sálina hans Jóns míns) er enn
í fullu gildi í læknisfræði, engu
síður en meðal almennings. Þeir
sem vilja telja sig raunvísinda-
menn forðast hið „andlega", láta
það afskiptalaust eða vísa því til
presta, sálfræðinga eða geðlækna.
Með því að hluta manninn þannig
í tvennt er náttúrlegri starfsein-
ingu skipt. Möguleikar læknis að
leiðrétta truflun á starfsemi
heildarinnar sem slíkrar, starf-
semi sem óhjákvæmilega fer fram
í „báðum hlutunum“ eru þar með
mjög skertir.
Hvað þarf að þekkja?
Til að lækna vöðvagigt þarf
læknirinn fyrst og fremst að
þekkja orsakaþætti hennar. Með-
ferð er á færi hvers læknis, sem
stundar kliniska læknisfræði og
hefur yfirsýn yfir manninn allan.
Þeir sem vilja takmarka athygli
sína og störf við eitt ákveðið kerfi
eða líkamspart ættu ekki að með-
höndla vöðvagigt. Þekking læknis-
ins á geðlæknisfræði þarf ekki aö
vera mikil. Hann þarf öllu fremur
að kunna skil á líffræði og lífeðlis-
fræði, skilja hvernig heil lífvera
þrífst.
Auk þess er honum mikils virði
að hafa nokkurt næmi fyrir eigin
líkama og tilfinningum, þekkja
eigin kvíða, sorg og reiði, líkamleg
áhrif þeirra og þekkja eigin vöðva-
spennu. Slík sjálfsþekking veitir
innsýn í líðan annars fólks og er
mikilvæg í kliniskri vinnu.
Fólk sem hefur komið sér upp
vöðvagigt í einhverjum mæli hef-
ur alltaf truflun á lífeðlisfræði-
legri starfsemi sem nær út fyrir
vöðvakerfið sjálft. Hvað svo sem
kemur vöðvagigtinni af stað i upp-
hafi (veirur, tognun, liðaskemmd,
þreyta, kuldi, kvíði, röng vinnu-
stelling eða langvarandi pirring-
ur) komast síðar í gang margir
vítahringir. Þannig hefur gigtin
ríka tilhneigingu til að viðhalda
sjálfri sér. Hlutverk læknisins er
að þekkja og rjúfa þessa hringi og
kenna sjúklingnum aðferðina. Ég
trúi því að endanlegt markmið
meðferðar eigi ekki aðeins að vera
það að sjúklingur læknist heldur
að þaðan í frá hafi hann kunnáttu
til og ábyrgð á að halda sjálfum
sér í lagi. Til að svo megi verða
þarf læknirinn í viðbót við eða í
staðinn fyrir hlutverk sitt sem
líknara að ganga í hlutverk upp-
fræðara og jafnvel þjálfara.
Vítahringir
Hér verða nefndir þrír víta-
hringir, sem eru trúlega alltaf
Ingólfur Sveinsson
fyrir hendi í slæmri vöðvagigt og
verða nefndar helstu aðferðir til
að rjúfa þá. Hægt er að hugsa sér
fleiri vítahringi en þá sem hér eru
taldir.
A. Verkur •*-*■ vöðvaspenna. Hvar
sem verkur er í líkamanum, þar
spennist vöðvi. Vöðvi sem er
spenntur í nokkurn tíma, jafnvel
mínútur, verður aumur. Flestir
telja orsök eymslanna minnkað
eða truflað blóðstreymi í vöðvan-
um. Þannig getur verkur og vöðva-
spenna, sem einu sinni hafa kom-
ist í gang, viðhaldið hvort öðru.
Harðsperrur eftir snjómokstur
einn morgun geta orðið að margra
vikna gigt. Minnki verkur slaknar
spenna — og öfugt.
Meðal aðferða til að rjúfa þenn-
an vítahring eru:
Nudd, slakar, eykur blóðrás.
Hiti, slakar og eykur blóðrás
(sólin, baðker, hitapoki).
Verkjalyf, verka í bili.
Hreyfing. Nota vöðvanana meira
en í 20 mín. f senn svo þeir nái að
hitna og slakna (ganga, sund,
skokk).
Vöðvaslakandi lyf (verka best f
svefni).
B. Taugaspenna, kvíði *♦ vöðva-
spenna. Ástæða er til að leggja
áherslu á að andleg spenna og
kvíði geta verið fullkomlega eðli-
leg og æskileg fyrirbæri. En þegar
þau komast á hátt stig eða eru
langvarandi koma truflanir og
óþægindi. (Góð prjónakona segist
geta prjónað peysur í margar
klukkustundir á dag án óþæginda.
Komist hún f tímaþröng verður
hún pirruð og fær óðar vöðvagigt.)
Kvíði er ekki einungis tilfinning
um ótta eða öryggisleysi, meira
eða minna meðvituð, heldur fylgja
kvíðanum alltaf lfkamleg einkenni
sem ekki teljast sjúkleg. Dæmi eru
hraður hjartsláttur, hækkaður
blóðþrýstingur, dýpri öndun, auk-
inn sviti, titringur, munnþurrkur,
niðurgangur, stundum herpingur
eða kökkur í hálsi, þrýstingstil-
finning í brjósti, oft með aukinni
öndunarþörf, kvíðaverkur í brjóst-
inu eða kviðnum og ekki síst aukin
spenna í þverrákóttum vöðvum.
Þótt einkenni séu fleiri verður
þessi upptalning látin nægja.
Langvarandi kvíði getur leitt til
sjúklegs ástands. Dæmi: Hjart-
sláttartruflun, háþrýstingur,
oföndun, ristilkrampi, vöðvagigt.
Það er ógerlegt að vera andlega
spenntur, reiður eða kvíðinn —
sem fyrir frumstæðan mann
mundi þýða að vera tilbúinn til
árásar eða flótta — án þess að
hafa spennta vöðva. Vöðvar hald-
ast spenntir þannig að þeir eru
vaktir til virkni og hemlaðir sam-
tímis.
Vöðvaspennan getur verið um
allan líkamann en er oft mest f
vöðvum, sem hafa mest með tján-
ingu tilfinninga að gera. Það eru
vöðvar í höfði, hálsi og handleggj-
um ásamt öndunarvöðvum. Sjálf
vöðvaspennan með tilheyrandi
óþægindum viðheldur kvíða (sbr.
róandi áhrif slökunar). Notkun
vöðvarafrits (biofeedback), sem
færist i vöxt erlendis í meðferð á
vöðvagigt einkum á spennuhöfuð-
verk, hefur gert mönnum ljósara
en áður hið nána samband vöðva-
spennu og tilfinninga. Þar blasir
við hvernig aðferðir sem margir
nota til að binda reiði og kvíða, t.d.
„að bíta á jaxlinn og bölva í
hljóði“ eða „láta ekki á neinu
bera“, (hvort tveggja stjörfun —
„immobilisation"), geta leitt til
spennu og verkja. Langvarandi
kvíði, reiði eða þunglyndi, sem
einnig er spennt ástand, geta eðli-
lega komið af stað og viðhaldið
þessum vítahring. Þeim er þarna
hættast, sem hafa lært svo ræki-
lega að bæla andlegan sársauka og
reiði að þeir tjá sjaldnast og
þekkja jafnvel ekki sjálfir hvenær
þeir hafa slíkar tilfinningar, finna
aðeins kvíðann, spennuna eða
jafnvel aðeins verkinn sem af leið-
ir. Þá hættir þeim til að byggja
upp vöðvaspennu sem geta ekki
varpað af sér áhyggjum dagsins
að kvöldi. Sem betur fer getur
margt rofið þennan vítahring.
Eðlilegasta aðferin til að veita
spennu útrás er að leysa vandann
sem veldur. Það er oft hægt. En
stundum er ástæðan óljós, stund-
um er litlu hægt að breyta þótt
ljóst sé hvað er að. Þá reynir á
hæfnina að iifa i flóknum mann-
heimi.
Líkamsþjálfun — útivist — sund og
íþróttir veitir tilfinningunum eðli-
lega útrás og slakar á spennu til-
finninga jafnt sem vöðva, gefur
huganum hvíld, líkamanum
þreytu og þar með endurnærandi
svefn. Auk slökunar verður árang-
urinn aukin orka og þol, útvíkkuð
þreytumörk, endurhæfing hreyf-
ingarkerfis, sem oft var í senn
þreklítið, spennt og staðnað.
Samtal við einhvern sem skilur.
byf gegn kvíða, spennu, svefnleysi
eru mjög virk ef heppilega notuð,
en kenna lítið.
Biofeedback — helst ásamt sam-
talslækningu.
Innhverf íhugun.
Yoga.
Söngur vel beðnar bænir o.fl.
C. Kvíði -»-*• svefntruflanir *-*• þreyta
*-*■ þunglyndi. Hvenær sem eitt
þessara atriða hefur verið fyrir
hendi um tíma er líklegt að þau
séu öll fyrir hendi. Auk þess sem
áður hefur verið sagt um einkenni
kvíða vita allir að hann getur
valdið óværum svefni og andvök-
um. Sá sem hefur andvara á sér
sefur grunnt, vaknar oft og er
venjulega á fótum fyrr en aðrir.
Svefntruflanir eiga skilið fyllstu
athygli í meðferð vöðvagigtar,
bæði vegna þess að yfirleitt virð-
ast þær ómissandi í orsakakeðj-
unni sem kom vöðvagigtinni af
stað og í vítahringnum sem við-
heldur henni, en einnig vegna hins
Meðferð á sjúkrahúsi
1. Sjúkrasaga, skoðun og greining er byrjun og
undirstaða meðferðar.
2. Skýra orsakir einkenna svo að sjúklingur skilji
meðferðina. Eru vefjaskemmdir til staðar?
Hvaða þátt eiga þaer? Útskýra vítahringi.
A. Verkur - vöðvaspenna.
B. Taugaspenna, kvíði - vöðvaspenna.
C. Kvíði - svefntruflun - þreyta - þung-
lyndi.
Gera sjúklingi ljóst að viss spenna er óhjá-
kvæmileg við allt álag. Sé álagið innan skynsam-
legra marka á góð hvíld að endurnæra.
3. Meðferðaráætlun er byggð á þessum þekkingar-
atriðum. Áætlunin er samningur þar sem sjúkl-
ingur hefur skyldur og ábyrgð. Ákveða þarf
dvalartíma (t.d. „mest 3ja vikna þjálfun“ eða
„allt að 5 vikum svo lengi sem framförergóð“).
4. Lyf.
Verkjalyf til að rjúfa vítahring A.
Róandi, svæfandi, vöðvaslakandi og/eða þung-
lyndislyf að kvöldi til að tryggja góðan svefn.
Áuka orku. (Hringur B og C).
5. Sjúkraþjálfun. Hiti, nudd, æfingar, tog o.s.frv.
Kenna vöðvaslökun.
6. Líkamsþjálfun í nokkrar klukkustundir á dag
strax og orka leyfir (sund, göngur, músik-
therapi). Æskilegt er að sjúklingur sé líkamlega
þreyttur að kvöldi. Útvíkka þreytumörk.