Morgunblaðið - 13.05.1984, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. MAÍ1984
73
Skinner hefur jafnan lagt áhersiu á að stjórnun sé gagnkvæm. l>aö sé ekki
aðeins hann sem stjórni tilraunadýrum sínum, heldur stjórni þau honum
einnig. Þetta var tilefni þessarar skopteikningar, en textinn við hana er
þannig: „Vá, mér hefur aldeilis tekist að skilyrða þennan náunga!"
allt, hafa einfeldnina að leiðar-
ljósi.
Áreiti og svörun
„Upphaf atferlisvísindanna má
að hluta til rekja aftur til tilrauna
rússneska lífeðlisfræðingsins Pav-
lov um síðustu aldamót, sem leiddi
til kenningarinnar um skilyrt við-
bragð. Fræg er tilraun Pavlovs á
slefi hunda. Það er náttúrulegt
viðbragð hjá hundum eins og fleiri
skepnum, að framleiða munnvatn
þegar kjötbita er stungið upp í þá.
Við getum sagt að maturinn sé
áreiti, náttúrulegt eða óskilyrt, en
munnvatnsframleiðslan svörunin.
Pavlov veitti því fyrir tilviljun at-
hygli að hundar slefuðu við það
eitt að sjá kjötbita, og það gat
hann ekki sætt sig við að væri
ásköpuð svörun. Hann taldi að
þetta hlyti að vera lært viðbragð
og gerði eftirfarandi tilraun til að
reyna að sanna mál sitt:
Hann vildi kanna hvort hægt
væri að kalla fram slefviðbragð
með öðrum hætti en færa dýrinu
mat, og lét í þeim tilgangi ljós
loga á peru rétt áður en hundinum
var færður matur. Þetta endurtók
hann nokkrum sinnum og innan
tíðar, eða eftir 5—7 skipti, var
hundurinn farinn að slefa við ljós-
inu einu saman. Ályktunin blasti
við: smám saman hafði hundinum
lærst að í hvert skipti sem ljós
kviknaði kom matur í kjölfarið.
Þar með var komið nýtt viðbragð,
það er að segja, ljósið eitt kallaði
fram slefsvörunina. Þetta við-
bragð er greinilega skilyrt eða
lært, því það er hundum ekki
áskapað að slefa við það að sjá Ijós
kvikna á peru.
Okkur þykir þetta ekkert sér-
staklega merkilegt í dag, en á
þeim tíma olli þessi tilraun
straumhvörfum í námssálarfræði.
Pavlov hélt því fram að öll hegðun
væri viðbragð við einhverju áreiti,
skilyrtu eða óskilyrtu. Hann vildi
sem sagt skýra alla hegðun út frá
líkaninu áreiti-svörun."
Virk skilyrðing
„Þetta likan var ríkjandi í at-
ferlisvísindum fram að árinu 1938,
þegar Skinner setur fram kenn-
ingu sína um virka skilyrðingu, en
skilyrðing Pavlovs er venjulega
kölluð klassísk skilyrðing. í virkri
skilyrðingu er áreitis-svörunar
sambandinu í raun snúið við, svör-
unin kemur á undan áreitinu, ef
svo má segja. Það mætti svo sem
einnig líta svo á að hegðunin hafi
ekkert áreiti. En þetta skýrist best
með dæmi:
Hugsaðu þér dúfu í búri, þar
sem ekkert er nema hólf fyrir mat
og skífa sem dúfan getur hreyft
með goggnum. Þetta er einföld
gerð af hinu fræga Skinner-búri,
sem Skinner þróaði og notaði mik-
ið við rannsóknir sínar á atferli
dýra. Markmið Skinners var með-
al annars að ná stjórn á þeirri
hegðun dúfunnar að gogga á skíf-
una.
Þetta er gert þannig: í byrjun er
reynt að tengja saman matargjöf-
ina og goggið á skífuna, fá dúfuna
til að skynja sambandið þar á
milli. Fyrst í stað er matur látinn
detta í hólfið þegar dúfan stendur
nærri skifunni. Smám saman er
hegðun dúfunnar mótuð þannig
með matargjöfinni að hún fær
ekki matinn nema hún standi
mjög nálægt skífunni og loks ekki
fyrr en hún goggar á hana. Þessi
„kennsla" getur tekið nokkurn
tíma, en um síðir hefur dúfan lært
að maturinn kemur því aðeins að
hún goggi á skífuna. Við getum þá
sagt, að skýringin á því hvers
vegna dúfan hamast í skífunni sé
sú, að hún vilji fá sér í gogginn!
Hún goggar til þess að ná í mat.
Hér er hegðunin sem skilyrt er,
tengd einhverjum atburði i fram-
tíðinni, það er að segja matar-
gjöfinni, sem við getum kallað
áreiti ef við viljum, en þá í allt
öðrum skilningi en áreiti í venju-
legu viðbragði. Skinner kýs að
orða þetta svo, að hegðun dýrsins
stjórnist af þeim afleiðingum sem
hún hefur."
Jákvæö og
neikvæð styrking
„Það er rétt á þessu stigi að
skýra ýmis tæknileg hugtök sem
notuð eru í atferlisvísindum. Mat-
urinn í áðurnefndu dæmi er kall-
aður styrkir, því hann eykur lík-
urnar á, eða styrkir, umrædda at-
höfn, að gogga á skífuna. f atferl-
isfræðum er talað um tvenns kon-
ar styrkingu, jákvæða og nei-
kvæða. í ofannefndu dæmi er um
jákvæða styrkingu að ræða, en
dæmi um neikvæða styrkingu
væri ef dúfu væri gefið rafstuð,
sem hún gæti losað sig undan með
því að gogga á skífu. Hvort sem
styrkingin er jákvæð eða neikvæð,
eykur hún líkurnar á tiltekinni
hegðun.
Neikvæðri styrkingu er oft rugl-
að saman við refsingu, en það er
allt annar hlutur. Tilgangur refs-
ingar er að uppræta hegðun, eða
minnka líkurnar á því að hún eigi
sér stað. Dæmi væri ef móðir
rassskellti son sinn fyrir að tuska
litlu systur til. Markmiðið er að
uppræta þessa hegðun drengsins,
að hrekkja systur sína, eða að
minnsta kosti draga úr líkunum
að hún eigi sér stað. En segjum nú
að móðirin hefði það fyrir vana að
Ieggja niður hendur ef drengurinn
biðst fyrirgefningar á hegðun
sinni eða fer að gráta. Þá styrkir
rassskellingin þá hegðun drengs-
ins að biðjast fyrirgefningar eða
fara að vola, vegna þess að með
því móti getur hann losað sig und-
an þessu „neikvæða áreiti". Það
væri neikvæð styrking.
Refsing er að mörgu leyti ófull-
komið „stjórntæki". í fyrsta lagi
vegna þess að hún lætur ekki í té
nýtt atferli í stað þess sem á að
uppræta, í öðru lagi vegna þess að
hún hefur ekki gildi nema refsi-
vöndurinn sé til staðar, og í þriðja
lagi hefur hún oft þveröfug áhrif, í
stað þess að uppræta hegðun, þá
styrkir hún hana. Dæmi um hið
síðastnefnda væri ef móðir refsaði
syni sínum fyrir dónalegt orð-
bragð með því að skamma hann í
bak og fyrir og segja honum að
halda sér saman. Nú er alveg eins
líklegt að munnsöfnuður piltsins
batni síst við skammirnar,
kannski vegna þess að drengurinn
lærir að með því að rífa kjaft fær
hann athygli móðurinnar! Refsing
getur líka verið mjög tvíbent á
annan hátt, því oft er hún í formi
sams konar hegðunar og ætlað er
að uppræta: móðir lemur son sinn
fyrir að lemja litlu systur, og kall-
ar hann öllum illum nöfnum fyrir
að nota dónalegt orðbragð!"
Styrkingarhættir
„Hugtakið „likur á svörun" er
mjög mikilvægt í atferlisvísind-
um. Við verðum að hafa það í huga
að í virkri skilyrðingu kemur svör-
unin á eftir áreitinu, sem þýðir að
ekki er hægt að mæla svörunina
beint sem fall af áreitinu. Það er
aðeins hægt að mæla breytingar á
tiðni tiltekinnar hegðunar og auð-
vitað varanleika þessara tíðni-
breytinga.
Nú er hægt að styrkja atferli á
margvíslegan hátt, og það er
kannski helst á því sviði sem
niðurstöður Skinners eru athyglis-
verðar, því tíðni og varanleiki
hegðunarinnar er afar mismun-
andi eftir því á hvern hátt atferlið
er styrkt. Það er talað um fjóra
grundvallarstyrkingarhætti, sem
síðan er hægt að blanda saman á
allan mögulegan hátt. Það er hægt
að miða styrkinguna við tíma eða
fjölda svarana, og þetta er hægt
að gera reglulega og óreglulega.
Ef hegðun er styrkt eftir ákveð-
inn tíma, þá hefur það í för með
sér nokkuð reglulega svörun hjá
tilraunadýrum. Svörunin verður í
svipuðu hlutfalii og tíðni styrk-
ingarinnar. Ef dúfa fær matarbita
á mínútu fresti fyrir hegðunina að
að gogga á skífu, þá svarar hún
örar en ef styrkingin kemur á
fimm mínútna fresti. Miklu örari
svörun fæst hins vegar ef hegðun
er styrkt með óreglulegu tíma-
millibili. Það eru dæmni um það
að dúfa sem styrkt er að meðal-
tali, en óreglulega, einu sinni á
fimm mínútna fresti, hafi haldið
áfram svörun í 15 klukkutíma
samfleytt, með svörunarhraðan-
um tvisvar til þrisvar á sekúndu!
Að vísu með því að hvíla sig annað
slagið í 20—30 sekúndur.
Styrking eftir fastan fjölda
svarana, til dæmis eftir tíundu
hverja svörun, hefur einnig í för
með sér mikla svörunartíðni, en
þó er það svo, að eftir hverja umb-
un eða styrkingu, minnkar svör-
unarhraðinn, en eykst síðan stig
af stigi eftir því sem nær dregur
umbuninni. Þessi styrkingarhátt-
ur er viðhafður í ákvæðisvinnu:
því meira sem þú afkastar, þeim
mun meira berðu úr býtum. Það er
athyglisvert í þessu sambandi, að
með því að styrkja hegðun á þenn-
an hátt virðist vera hægt að við-
halda sömu svörunartíðni þótt
lengra líði á milli styrkinga. Það
eru dæmi um það að dúfa sem er
styrkt eftir tíundu hverja svörun
til að byrja með, haldi svörun-
arhraða sínum óbreyttum þótt
styrkingunni sé smám saman
breytt á þann veg að dúfunni sé
aðeins umbunað eftir hundruð-
ustu hverja svörun! Það þýddi lítið
að bjóða dúfunni svo strjála umb-
un strax í upphafi, en það má
venja hana á þetta hægt og rólega.
Eins þýddi tæplega að bjóða ís-
lenskum launþegum upp á þriðj-
ungs kaupskerðingu á einni nóttu,
en með því að dreifa kaupskerð-
ingunni á nokkuð langt tímabil
hefur þó tekist að skerða kaupið
um þriðjung án teljandi mótbára!
Fjórði styrkingarhátturinn er
einna áhrifaríkastur, sem er
óregluleg styrking, en að meðal-
tali ákveðið hlutfall af fjölda svar-
ana, þannig að umbunin á það til
að koma stundum trekk í trekk og
stundum líður alllangt á milli.
Svörunarhraðinn getur verið gíf-
urlegur undir þessum styrk-
ingarhætti, og er vitað til þess að
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Við rúllettuborðið.
mat, hvað hún gerði ef hún var
svöng. Með orðalagi Skinners þýðir
þetta að maturinn styrki þá athöfn
dúfunnar að gogga á skífuna. Mat-
urinn er kallaður styrkir, því hann
styrkir umrædda athöfn, eða með
öðrum orðum, eykur líkurnar á
henni í framtíðinni.
Næsta skrefið var að rannsaka
gogg dúfunnar á slána við ólíkar að-
stæður. Skinner vildi fá fram tíðni
þessarar hegðunar dúfunnar: (1) ef
hún fengi alltaf mat þegar hún ýtti
á skífuna, (2) ef hún fengi mat eftir
að hafa þrýst á slána í ákveðinn
fjölda skipta, til dæmis í tíunda
hvert skipti, (3) ef viss timi þyrfti að
líða frá síðustu matargjöf til þeirrar
næstu, þannig að dúfan fengi til
dæmis aldrei mat oftar en einu
sinni á fimmtu hverja mfnútu, sama
hvað hún hamaðist á stönginni, (4)
ef maturinn kæmi að meðaltali einu
sinni eftir tiltekinn fjölda skipta
sem dúfan þrýsti á skífuna, til dæm-
is einu sinni á hverjar 20 snertingar,
en óreglulega.
Þetta eru sem sagt ýmsir hættir á
að styrkja hegðun og það sem
Skinner vildi meðal annars fá upp-
lýsingar um var hvaða styrkingar-
háttur væri öflugastur, þ.e.a.s. yki
tíðni þessa tiltekna atferlis mest.
Athyglisverð er sú niðurstaða að
tíðni og varanleiki atferlisins er
langmestur ef fjórði styrkingarhátt-
urinn er viðhafður: þegar umbunin
kemur óreglulega, en að meðaltali
eftir ákveðinn fjölda skipta sem at-
höfnin er framkvæmd.
Ef við snúum okkur aftur að rúll-
ettunni sjáum við í hendi okkar að
það er einmitt fjórði styrkingar-
hátturinn sem er viðhafður í henni.
Athöfnin sem um ræðir er auðvitað
Spilað á Rauða kross-kassa.
spilamennskan, peningarnir eru
styrkirinn (í flestum tilfellum vænt-
anlega), en þeir koma óreglulega,
stundum í röð og stundum ekki
langtímum saman, en að meðaltali í
ákveðnu hlutfalli við hversu oft er
lagt á.
Kauða kross kassarnir
Rúllettu geta menn ekki spilað á
íslandi, enda er bannað með lögum
að hafa tekjur af fjárhættuspili
annarra. Menn geta spilað innbyrðis
upp á peninga hér á landi án þess að
yfirvöld amist við því, en þriðji aðil-
inn má ekki leggja til spilaaðstöðu
og taka hlutfall af gróðaveltunni í
þóknun. Þetta segja lögin, en frá
þeim eru veittar ýmsar undanþágur,
eins og happdrættin og getraunirn-
ar eru skýrustu dæmin um, en þá er
skákað í skjóli þess að ágóðinn sé
nýttur til líknar- og þjóðþrifamála.
Hvorki happdrætti eða getraunir
geta þó talist sambærileg við rúll-
ettu. Það líður of langur tími á milli
þess sem fólk á kost á því að spila til
að hægt sé að ánetjast virkilega,
auk þess sem umbunin er of sjald-
gæf til að festa athöfnina eins vel og
ella. En eitt spil er við lýði hérlendis
sem sver sig mjög í ætt við rúllett-
una og það eru Rauða kross-kass-
arnir. Þeir grundvallast á styrk-
ingarhætti fjögur hér að ofan, umb-
unin er óregluleg en þó ákveðið
hlutfall af þeim skiptum sem spiluð
eru.