Morgunblaðið - 30.05.1984, Blaðsíða 16

16_____________MORGUNBLAÐID, MIÐVIKUDAGUR 30. MAÍ 1984_
Örlagaþættir og ís-
lenzk blaðamennska
íslenzkt mannlíf
I-IVeftir
Jón Helgason
Bókaútgáfan Iðunn hefur sent
frá sér nýja útgáfu verksins ís-
lenzkt mannlíf en það eru heim-
ildarþættir eftir Jón Helgason,
ritstjóra. Verkið er í fjórum bind-
um og kom fyrst út á árunum
1958—1962. Það hefur að geyma
alls 45 frásöguþætti. Nú eru öll
bindin gefin út í einu lagi, í sam-
stæðu bandi i öskju, til að minn-
ast þess, að Jón Helgason hefði
orðið sjötugur 27. maí sl., en hann
andaðist sumarið 1981. Ytri
búnaður hinnar nýju útgáfu er
með sama sniði og á bók Jóns,
Tyrkjaráninu, eins og segir í
fréttatilkynningu frá forlaginu,
en hin síðastnefnda bókin var
endurútgefin á vegum Iðunnar
fyrir síðustu jól.
Andrés Björnsson, útvarps-
stjóri, ritar inngang að þessari
nýju útgáfu íslenzks mannlífs,
Jón Helgason og verk hans. Þar
rekur Andrés rithöfundarferil
Jóns og gerir grein fyrir einkenn-
um rita hans. Jón Helgason var
eins og kunnugt er í hópi ritfær-
ustu blaðamanna landsins um
sfna daga og í þáttum þessum
náði ritlist hans hæst. Þeir urðu
að verðleikum vinsælt lesefni og
báru hróður Jóns um allt land.
Hann naut sín öðrum fremur í
ritun slíkra örlagaþátta úr fyrri
alda sögu íslendinga, setti saman
heimildir og skáldlega sýn, svo að
úr urðu sérstæðir og listrænir
þættir um íslenzkt mannlíf.
íslenzk skáld hafa stundum
hert járn sitt f eldi gamalla heim-
ilda og má þar til nefna Svartfugl
eftir Gunnar Gunnarsson, en af
örlagaþáttum í ætt við þessar
bókmenntir Jóns Helgasonar má
einkum nefna þætti Sverris
Kristjánssonar og Tómasar Guð-
mundssonar en þeir komu út í
nokkrum bindum undir samheit-
inu íslenzkir örlagaþættir. Slfkar
bókmenntir eru mjög í ætt við
blaðamennsku, eins og kunnugt
er, en með þessum þáttum hafa
þeir sem nefndir eru — og þá ekki
sízt Jón Helgason — lyft þeirri
tegund ritmennsku í æðra veldi
og listrænt.
í inngangi sínum segir Andrés
Björnsson, útvarpsstjóri, m.a.:
„Frá því íslendingasögur voru
færðar á bók fyrir 7—800 árum
hefur persónusaga venjulega ver-
ið drjúgur þáttur f íslenskri
sagnfræði, ekki síst síðustu tvær
aldir. Afkastamiklir fræðimenn
19. aldar, Jón Espólfn og Gísli
Konráðsson og síðan Sighvatur
Grímsson Borgfirðingur, létu eft-
ir sig firna mikil söfn til persónu-
sögu. Nöfn þeirra eru aðeins
nefnd sem dæmi, þvf að margir
fleiri lögðu hér hönd á plóg. í fór
um sínum áttu þessir fræðimenn
margs konar efnivið til íslenskrar
sagnagerðar, annálsgreinar, ætt-
artölur og frásagnir, sem síðan
hefur verið unnið úr með marg-
víslegu móti og oft af mikilli
snilld ..." Síðan getur Andrés
Bjömsson þess, að Jón Helgason
hafi látið eftir sig mikinn og
merkilegan skerf til þjóðarsög-
í
Jón Helgason
unnar í mynd, sem „að ýmsu svip-
ar til þeirrar sem höfundar ls-
lendingasagna mótuðu á 13. öld
og fyrr og síðar hefur orðið fyrir-
mynd sagnaritara, sem fjölluðu
um íslenska persónusögu að
breyttu breytanda eftir aldarfari
og ástandi þjóðarinnar á hverjum
tíma“.
Þá skýrir Andrés Björnsson frá
ætt og uppruna Jóns Helgasonar,
námi hans og starfsferli, getur
blaðamannsstarfs hans og rit-
stjórnar, en Jón hóf blaða-
mennsku við Nýja Dagblaðið í
ársbyrjun 1937, var þó lengst af
hjá Tímanum, en einnig ritstjóri
Frjálsrar þjóðar um skeið. Og
enn segir Andrés Björnsson:
„Auðsætt er, að þeir sem fást við
blaðamennsku öðlast stærra og
víðfeðmara reynslusvið en gengur
og gerist, og hefur sá skóli nýst
mörgum íslenskum blaðamönn-
um til sjálfstæðra ritstarfa með
ágætum eins og dæmin sanna.
Jón Helgason hafði farið sér
hægt á rithöfundarbrautinni.
Fyrsta ritverk sitt í bókarformi
lét hann frá sér fara 1950. Var
það bindi í Árbók Ferðafélags ís-
lands sem fjallaði um átthaga
höfundarins, Suður-Borgarfjarð-
arsýslu. Jón varð ferðagarpur
mikill, athugull náttúruskoðandi
og staðkunnugur um allt land, og
kom það honum síðar í góðar
þarfir. En nú varð hlé á sjálf-
stæðu höfundarverki um sinn.
Jón Helgason var um fertugt er
hann tók við ritstjórn Frjálsrar
þjóðar. Ein fyrsta greinin, sem
hann merkir sér I blaði sínu, birt-
ist í maí 1954 og nefnist Sjónar-
svið þúsund ára gamllar sögu.
Þar ritar hann um ættbyggð sína
og æskuslóðir, Hvalfjörðinn, og
tengir nákvæma staðþekkingu
sína við forna sögu Harðar og
Hólmverja. Þó að Jón Helgason
fengist annars ekki við íslend-
í orðinu leita menn að eðli sínu
„/ orðinu leita menn að eðli sínu.
„Oghvar eru
st'einarnir örsmáu
sem glitruðu
bláir, gulir oggrænir
eins og sörvi í festi ?“
(Jón úr Vör).
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir og
Sigríöur Ragna Siguröardóttir
Það hefur sannarlega ver-
ið uppörvandi fyrir þá er að
þættinum standa hve íslensk
tunga og verðmæti hennar í
bóklegum menningararfi
eiga sér djúpar rætur í hug-
um þeirra er þátturinn hefur
beðið að eiga við sig orð.
Áslaug Magnúsdóttir og
Friðrik G. Olgeirsson hafa
lagt þar góð orð til þeirra er
vilja veg fornsagnanna sem
mestan innan grunnskólans.
Þökk fyrir svörin.
í dag verður leitað svara
um skáldsöguna, smásöguna
og ljóðið, eða það sem við
köllum hér fagurbókmennt-
ir. Viðmælendur eru Sjöfn
Sigurbjörnsdóttir kennari og
námssviðsstjóri við Fjöl-
brautaskólann í Breiðholti
og Sigurður Pálsson skáld,
formaður Rithöfundasam-
bands íslands.
1. spurning: Hvernig er unnt
að glæða skilning nemenda á
hinum svonefndu fagurbók-
menntum þannig að þeir
skynji hinn lifandi kjarna sem
felst í góðu hugverki?
Sjöfn svarar:
Það er mín skoðun að ekk-
ert einhlítt svar sé við þess-
ari spurningu. Ég vil þó
benda á sérstaka sögutíma
fyrir börn, sem bókasöfnin
hafa haft um margra ára
skeið. Nauðsynlegt verður
því að teljast að góð sam-
vinna myndlist milli móður-
málskennara, ungra nem-
enda og bókavarða til þess
að örva og glæða áhuga
þeirra á fagurbókmenntum
okkar þegar í upphafi skóla-
göngu þeirra. Þeim verði
bent á og kynntar bók-
menntir er taki mið af
þroska þeirra. Nemendur
verða að hafa góðan bóka-
kost til þess að velja úr. Við-
komandi kennari verður að
hafa góða þekkingu á bók-
menntum og hafa gaman af
þeim. Höfunda þarf að
kynna mjög vel.
Nauðsynlegt er að kynn-
ing öll verði skýr og lifandi
til þess að vekja áhuga nem-
enda — sérstaklega þeirra
sem eru að kynnast bók-
menntum í fyrsta sinn. Það
er því nauðsynlegt að mínu
mati að gera sér grein fyrir
því hvaða bókmenntir hæfa
hverju aldursskeiði. Kennar-
inn njóti bókmenntanna
sjálfur og hafi ánægju af að
leiða nemendur í skilning á
þeim.
Sigurður svarar:
Já, hvernig er það unnt?
— Hvernig er unnt að glæða
skynjun og skilning á fegurð,
á lifandi kjarna hugverks?
Stórt er spurt og mikils-
vert að svörin séu í stíl.
Fyrstu tilraunir mínar til
svars eru á þá leið að svarið
velti á því að spurningunni
sé haldið opinni; að stöðugt
sé leitað svars við ofan-
greindri spurningu og jafn-
framt forðist menn endan-
legar lausnir, algild svör, yf-
irlætislega fullvissu.
Ég held að nothæfasta
svarið við þessari spurningu
Sjöfn SigurbjörnsdóUir
sé að reyna að halda henni
brennandi ástríðuheitri: —
hvernig er unnt að glæða
skilning og skynjun á feg-
urð?
Ég sé ekki betur en uppal-
endur og leiðbeinendur hafi
alla tíð haft þessa spurningu
að leiðarljósi í starfi sínu og
hafi vonandi enn um sinn.
Reynslusögur: — Já, ég
neita því ekki að ég hef átt
því láni að fagna að kynnast
uppeldisfræðilegum meist-
urum. í þetta skipti gef ég
ekki upp nöfnin.
Ég hef tekið eftir því hjá
þeim öllum að þau hafa ekki
einvörðungu látið sitt eigið
ljós skína heldur reynt að
tendra peruna hjá nemand-
anum, viðmælandanum,
móttakandanum.
Þannig hafa þessir upp-
eldisfræðilegu meistarar
fundið hverfult svar við
ofangreindri spurningu í
hverri einustu kennslustund
og svarið aldrei verið sam-
Siguröur I’álssun
hljóða því síðasta en samt
raðtengt ef svo má segja:
raðtengingin er ofangreind
lifandi spurning.
Enginn gengur í annars
stað og enginn þroskast fyrir
annars hönd né fæðist né
deyr. Þetta skynja uppeldis-
fræðilegir meistarar og þess
vegna hafa þeir undarlegt
lag á því að leiða nemendur
fyrstu mikilvægu skrefin
fordómalaust en forðast að
ganga fyrir þá. Báðir halda
frumkvæði sínu óskertu.
Þetta finnst mér mikilsvert.
Frumkvæði og framtak.
2. spurning: Geta rithöfund-
ar komið grunnskólanum til
liðsinnis og samstarfs á þessu
sviði?
Sjöfn svarar:
Ég svara þessari spurn-
ingu játandi. í því sambandi
vil ég benda á, að skólamenn
hafa um árabil boðið rithöf-
undum að kynna verk sín í
skólum landsins og hefur sú
kynning orðið mörgum nem-
endum ógleymanleg og mikil
hvatning til þess að lesa fag-
urbókmenntir — ekki aðeins
okkar heldur einnig annarra
þjóða.
Sigurður svarar:
Það held ég nú og hefur
nýkjörin stjórn Rithöfunda-
sambands Islands fullan hug
á því.
Ég get sem betur fer ekki
tilgreint ennþá nákvæmlega
hvernig þessu samstarfi yrði
best fyrir komið enda leiti
grunnskólarnir og Rithöf-
undasambandið saman að
svarinu. Ég hygg samt að í
orðinu samstarf liggi stefnu-
miðið samstarf og gagn-
kvæmni.
Þetta kostar auðvitað
stóreflingu höfundamið-
stöðvar Rithöfundasam-
bandsins en það verður bara
að hafa það. Höfundar verða
að mæta til leiks. Allir. Ekki
einungis svonefndir barna-
bókahöfundar heldur öll
deildin.
Ljóst er að menning og
mennt er ræktun. Á mörgum
málum er þetta samstofna:
Culture. Mig minnir að
flaggskipið í virðingarverðri
umræðu á síðasta Alþingi
hafi verið málrækt. í þetta
skipti voru alþingismenn
nauðsynlegir heiðursmenn.
Gera menn sér ljóst í
tölvuvæddri myndbanda-
taugaveiklun að í skólunum
er íslenskan ekki eins og
hver önnur námsgrein held-
ur er íslenskan aðalnáms-
greinin; við fjöllum um öll
mál og allar greinar á því
máli. Gera menn sér ljóst
hvern arf við höfum fengið?
Heillegasta og stærsta
menningarsamfélag norður-
hjarans. í stað þess að svara
stórt fer ég nú að spyrja.