Morgunblaðið - 06.06.1984, Page 20

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. JÚNÍ 1984
Tíu ár síðan rannsóknir á vist-
kerfi Þingvallavatns hófust
Rætt við Pétur M. Jónasson, vatnalfffræðing, sem hefur yfirumsjón með verkefninu.
I.jósm Mbl. Júlíus.
Pétur M. Jónasson, prófessor í vatnalíffræði, á lóó Norræna hússins. Pétur
flutti fyrirlestur um rannsóknirnar við Þingvallavatn í Norræna húsinu fyrir
skömmu og var húsfyllir.
HÉR Á landi er nú staddur ís-
lenski vatnalíffræðingurinn Pétur
M. Jónasson, en síðastliðin 45 ár
hefur hann verið búsettur í Dan-
mörku.
Pétur lauk stúdentsprófi frá MR
1939 og fór þá strax um haustið til
Danmerkur að læra fiskifræði en
snéri sér fljótlega að vatnalíffræði.
Hann lauk doktorsprófi og starf-
ar nú sem prófessor við Kaup-
mannahafnarháskóla. Pétur hefur
samt sem áður starfað mikið hér á
landi og fyrir fimm árum kom út
bók um vistfræði og lífríki Mý-
vatns sem hann ritstýrði.
Síðan 1974 hefur hann ásamt
fleirum unnið við rannsóknir á líf-
ríki Þingvallavatns og er markmið-
ið að gefa út samskonar fræðirit
um vatnið og gefið var út um Mý-
vatn.
Rannsóknir
hófust 1974
„Það var árið 1974 að þáver-
andi forseti Þingvallanefndar
Alþingis, Eysteinn Jónsson, kom
að máli við mig um að lífríki
Þingvallavatns yrði rannsakað
og til verkefnisins yrði veitt fé
frá Alþingi. Síðan var þess farið
á leit við Landsvirkjun að veita
jafnmiklu fé til rannsóknanna
og Alþingi og með þessum fjár-
veitingum var hægt að hefjast
handa," sagði Pétur um tildrög
þess að hafist var handa á þessu
verkefni.
„fslenski vísindasjóðurinn
hefur einnig veitt styrki til
okkar og eftir að farið var að
kanna fiskinn í vatninu hefur
Byggðasjóður stutt okkur. Þá
höfum við einnig verið studdir af
erlendum aðilum og ekki má
gleyma stuðningi Norræna
menningarsjóðsins en menn frá
öllum Norðurlöndunum taka
þátt í rannsókninni.
Við byrjuðum 1974 á því að
rannsaka svif í Þingvallavatni
og Markús Á Einarsson hóf veð-
urathuganir á svæðinu. Þá rann-
sökuðum við einnig vatnshæðina
og það sem við köllum vatns-
búskap vatnsins, en það er
hversu mikið vatn rennur í Þing-
vallavatn og hversu mikið renn-
ur úr því.
Segja má að til ársins 1980
höfum við ekki farið okkur að
neinu óðslega við athuganirnar
en þá færðumst við allir í auka-
na því þá hafði ég lokið við út-
gáfu bókarinnar um Mývatn og
því ekkert sem truflaði að hægt
var að einbeita sér að Þingvalla-
vatni.
Við hófum að rannsaka fisk-
inn í vatninu þetta ár en fram til
ársins 1980 lögðum við áherslu á
að kanna hvaða dýra- og plöntu-
tegundir væru í vatninu."
I»arf að kanna Jífræna
og ólífræna þætti
„í rannsókn sem þessari þarf
að athuga alla þætti lífríkisins
og vistkerfið í heild. Þá þarf
einnig að kanna ólífræna þætti
til að ekkert fari á milli rnála við
rannsóknina. Þó svo vistkerfi
Þingvallavatns sé mun einfald-
ara en margra annarra vatna er
verkefni sem þetta ákaflega
viðamikið og margir mæla jurta-
og dýrasvif en það eru þættir
sem m.a. ákvarða stofnstærð sil-
ungsins í vatninu. Höfum við
lagt mikið upp úr því að finna út
hversu mikið af hverri tegund sé
á hverju stigi. Jurtasvifið í vatn-
inu er sem svarar 20 þúsund
tonnum og það virðist gefa af sér
80 tonn af fiski.
Það er mjög áríðandi að kanna
svifið og þotngróðurinn því
hvort tveggja er mjög mikilvægt
fyrir lífríkið í vatninu. Botndýr
og dýrasvif beita sér á þörung-
ana og því verður að vita
nákvæmlega hversu mikið af
þörungum er í vatninu til að
kanna áhrif þess á fjölda botn-
dýra og dýrasvifs. Botndýrin og
dýrasvifið hefur svo aftur á móti
áhrif á stofnstærð silungsins og
því er mikilvægt að vita fram-
leiðnina á þeirri fæðu sem hann
ieggur sér til munns.
Við erum þegar búnir að
kanna svifkeðjuna en það er sú
keðja þar sem dýrasvifið lifir á
jurtasvifinu og murtan lifir á
dýrasvifinu. Næsta verkefni
verður að kanna botnkeðjuna en
það er sú keðja þar sem botndýr-
in lifa á þörungum á botninum
og síðan gæðir silungurinn sér á
botndýrunum. Ofan á þessar
tvær keðjur bætist síðan rándýr-
ið í kerfinu, urriðinn, en hann
leggur bæði murtuna og silung-
inn sér til munns. Reyndar er
urriðinn að hverfa úr Þingvalla-
vatni og spurning hvort ástæða
sé til að hleypa honum aftur í
það því hann myndi þá beita sér
á murtuna og silunginn og
myndi þeim þá fækka.
Aðal verkefni okkar í sumar
verður hins vegar að kanna
hvernig þessar tvær fæðukeðjur,
sem ég áður nefndi, eru aðskild-
ar og einnig að rannsaka
stofnstærð murtu í vatninu með
aðstoð bergmálsdýptarmælis."
Eina vatnið í heim-
inum sem hefur fjór-
ar tegund ir silungs
„Rannsókn Þingvallavatns er
ólík þeirri rannsókn sem gerð
var á Mývatni því þessi tvö vötn
eru um margt ólík. Þingvalla-
vatn er mun stærra og dýpra en
Mývatn og auk þess er vatns-
búskapur þess ólíkur þar sem
Þingvallavatn endurnýjast á 300
dögum en Mývatn endurnýjast á
tveimur mánuðum. Þingvalla-
vatn er líka mjög gróðursælt,
þriðjungur vatnsbotnsins er
gróðri vaxinn og er það mjög
mikiö. Vegna þessa höfum við
þurft að bera okkur öðru vísi að
við rannsóknirnar og nota öðru-
vísi tækni, og segja má að erfið-
ara hafi verið að vinna að þeim.
Þá hefur fjölbreytileiki sil-
ungsins í vatninu líka sitt að
segja við gerð þessara rann-
sókna, en Þingvallavatn er eina
vatnið í heiminum sem hefur
fjórar tegundir af silungi."
Mikið starf framundan
„Framundan er mikið starf við
að ljúka þessum rannsóknum
þannig að ekki er hægt að segja
neitt um hvenær þeim ljúki.
Ætlunin er síðan að gefa út bók
um rannsóknir okkar á vatninu
en það eru alls um 25 manns sem
hafa staðið að þeim og má því
búast við að bókin verði mun
stærri en bókin um lífríki Mý-
vatns. Nú þegar erum við komnir
með um 1500 vélritaðar blaðsíð-
ur og mikið á eftir að bætast við
þannig að búast má við að ritið
verði stórt. En eins og ég sagði
er enn talsvert í land með að við
Ijúkum rannsóknunum. Við ætl-
um að reyna að ljúka við rann-
sóknir á fiskinum í vatninu sem
fyrst til að geta farið að snúa
okkur að öðrum þáttum. Og eins
og stendur er kominn hingað til
lands hópur Norðurlandabúa
sem taka þátt í rannsóknunum í
sumar ásamt íslendingunum,"
sagði Pétur M. Jónasson.
Asókn illra anda
eða móðursýki?
Kvíkmyndír
Ólafur M. Jóhannesson
Nafn á frummáli: The Entity.
Leikstjóri: Sidney J. Furie.
Framleiðandi: Harold Schneider.
Handrit: Rank De Fitíta sam-
kvæmt metsölubók hans með
sama nafni.
Tónlist: Charles Bernstein.
í Nýja Bíói er nú verið að sýna
dálítið óhugnanlega mynd er
segir af ungri konu vestur í Kali-
forníu, en kona þessi taldi sig
verða fyrir ásókn yfirnáttúru-
legra vera sem nauðguðu henni
og misþyrmdu á ýmsan hátt.
Nafn konunnar er Karla Moran
og áttu fyrrgreindir atburðir sér
stað árið 1976. Nafn myndarinn-
ar er á frummálinu: The Entity
en skrifast innan sviga í auglýs-
ingu (Veran). Svo er þá komið
málvitund vorri að vér teljum
hæfa að læsa nöfn kvikmynda
innan sviga í auglýsingu, þá þau
hafa hlotið íslenskun, en hið
enska heiti trónir utan sviga í
heiðurssæti. Mætti þetta verða
oss umhugsunarefni en ekki var
nú ætlun mín að fjalla um ásókn
enskrar tungu í málhelgi vora
heldur um ásókn ókunnra vera í
Körlu Moran.
Dulsálarfræðingar telja ásókn
þessa til komna vegna þess að
Karla hafði sextán ára að aldri
komist í tæri við strák er gerði
henni barn, en sá það eigi skjót-
ast úr móðurskauti, því stráksi
fórst í millitíðinni á mótorhjóli.
Telja þeir að barnsfaðirinn ungi
hafi ekki komist alveg gegnum
múrinn er skilur að tlf og dauða,
og sé hann enn á ferð nálægt
heimkynnum Körlu. En Karla
blessunin leitar einnig til geð-
lækna af skóla Freud þá hún
finnur ásókn magnast. Þeir
skýra ósköpin á þann veg að
Karla hafi bælt minninguna um
strangan föður og barnsföðurinn
unga uns hún varð óbærileg og
olli ásókn þeirri er fyrr var lýst.
Ég veit ekki hvort skal fremur
trúa skýringum dulsálfræð-
inganna er staðhæfa að Karla
hafi verið andsetin eða hinna er
segja þetta heilaspuna af schiz-
ophrenískum toga. Hitt er ljóst
að höfundar myndarinnar telja
Körlu Moran andsetna og leggja
sig alla fram um að sannfæra
áhorfandanum um tilvist hinna
illu anda. Beita þeir hefðbundn-
um aðferðum í þessu skyni, að-
ferðum er við kynntumst í
kvikmynd Spielberg: Poltergeist.
Það er svo aftur annað mál að
þótt þessi kvikmynd styðjist við
myndmál Spielberg og sé því dá-
lítið ófrumleg síðasta hálftím-
ann, þá gjörningar magnast; er
hún framanaf næsta athyglis-
verð fyrst og fremst fyrir þá sök
að Karla Moran getur ekki
vænst hjálpar samfélagsins í
raunum sínum. Geðlæknisfræð-
in hefir náð slíkum tökum á hinu
vestræna samfélagi að sá er
finnur ókunn öfl á sveimi á í
rauninni ekki í önnur hús að
venda en inná geðspítala eða í
lyfjameðferð.
Við sem nú lifum erum svo
upptekin af vísindalegum afrek-
um að við teljum að hægt sé að
skýra alla hluti með hjálp skyn-
semi og þekkingar og höfum
steingleymt að í árþúsund hefir
maðurinn verið umvafinn önd-
um og kynjaverum. Þótt tuttug-
ustu aldar maðurinn hafi þannig
afneitað slíkum verum þá er ekki
þar með sagt að verurnar hafi af-
neitað manninum. Er
endiiega sjálfgefið að sál okkar
sé fastbundin þeim líkama er vér
klæðumst, að maður sem er tal-
inn geðveikur sé ekki bara búinn
að missa sál sína útí buskann, og
nú berjist verurnar um hin auðu
heimkynni? í sál Körlu Moran
var ekkert slíkt pláss laust en
hvað hefði gerst ef slíkt rými
hefði verið fyrir hendi, hefði
Karla ekki umsvifalaust verið
úrskurðuð schizophrenísk?
Ekki treysti ég mér til að úr-
skurða hvoru megin hryggjar
Karla Moran hafnar á spjöldum
geðlæknisfræðinnar, en allt um
það er mál hennar einkar at-
hyglisvert, og vekur ótal spurn-
ingar í huga þess er hefir áhuga
á því flókna sigurverki er
mannshugur nefnist. Hver veit
nema nútíma læknavísindi ættu
að taka höndum saman við forna
læknisdóma og beita í senn at-
ferlislækningum, lyfjameðferð,
sálgreiningu og særingum,
handayfirlagningu og fyrirbæn.
Kannski er hluti vandans fólg-
inn í of efniskenndri, dogma-
tískri meðhöndlun þess mikla
leyndardóms er við nefnum sál-
arlíf. Minnumst þess að sálin
hefur eigi landamæri þessa
heims né annars.