Morgunblaðið - 16.07.1986, Síða 16

16 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. JÚLÍ 1986
Sjötugur:
Kristján frá Djúpalæk
Já, Kristján á sjötugsafmæli í dag
og ég ætla að senda honum samúð-
arskeyti. Við höfum verið í kallfæri
allt frá 1950 og ort hvor í kapp við
annan, báðir í hjáverkum auðvitað,
einkennilega kunnugir þó að sjaldan
hittumst við, undarlega skyldir í
andanum, þó að ég búi aðallega í
prósanum, hann í póesíunni.
Kristján fæddist 16. júlí 1916
norður á Langanesströnd, að
Djúpalæk í Skeggjastaðahreppi.
Hann stundaði nám á Eiðum og í
Menntaskólanum á Akureyri. Síðan
hefur hann víða komið við í lífsbar-
áttunni. Hann var um tíma bóndi í
Hörgárdal, þá verkamaður á Akur-
eyri, þá bamakennari í Þorlákshöfn,
búsettur um þær mundir í Hvera-
gerði á veldisárum Kristmanns þar
og Jóhannesar úr Kötlum, síðan
aftur á Akureyri sem blaðamaður,
kennari, veiðivöiður. Skáld var
hann samhliða öllu þessu, reyndar
fyrst og fremst skáld, og er það
enn og verður það meðan hann
dregur andann, því að gáfa hans
er innbyggð í sérhveija frumu lík-
amans, sjálfur frumukjaminn, sjón,
heym, ilman, smekkur og tilfinning
hans, öll skilningarvitin, þjóna í
myrkri jafnt sem hádegisbirtu und-
ir skáldgáfuna. Aðdáunarverður er
Kristján frá Djúpalæk í mínum aug-
um. Við hann gæti ég vel sagt í
fullri alvöru: „Son guðs ertu með
sanni“.
í tilefni 70 ára afmælis Kristjáns
hefur Bókaútgáfan Skjaldborg á
Akureyri gefið út úrval úr síðari
ljóðabókum Krtistjáns, en 14 munu
þær vera orðnar í allt, sú fyrsta
„Frá nyrstu ströndum" kom út
1943. Formála fyrir afmælisút-
gáfunni núna: „Dreifar af dag-
sláttu", sem er mjög falleg bók, 151
blaðsíða, skrifar Gísli Jónsson
menntaskólakennari og bók-
menntafræðingur, og er ritgerð sú
frábær, enda er Gísli Jónsson flest-
um bókmenntafræðingum færari
um að skrifa um skáld og ljóðlist.
Þetta er kveðja mín til Kristjáns,
og hún nær einnig til konu hans
frú Unnar Friðbjamardóttur, og
Kristjáns sonar þeirra. Að lokum
bið ég Morgunblaðið fyrir þessar
línur og eitt af Ijóðum Kristjáns,
sem ég kýs að rifja upp af þessu
tilefni:
Jafntefli við Guð
Ef lifði ég ei til að lofsyngja nafn þitt
í Ijðð og mynd,
og óttast þig reiðan og ákalla náð þína
i angri og synd,
og reisa þér musteri, færa þér fómir,
hve fátt, sem ég skil,
og veija þinn málstað og vígja þér böm mín,
þú værir ei til.
Og værir þú ei til að hlusta frá hæðum
á hjarta mitt slá,
og veita mér huggun og veija mig falli
og vekja mér þrá,
og sefa minn ótta við eilífan dauða
í afgronnsins hyl,
já, værir þú ei til að vaka mér yfir,
ég væri ekki til.
(Ún Þreyja má þorrann 1953)
Guðmundur Daníelsson
Þegar Kristján frá Djúpalæk er
sjötugur getur gamall vinur hans
ekki stillt sig um að senda honum
kveðju. Einkum lifa mér í minni þau
góðu samvistarár, sem við áttum á
Akureyri. Kristján var þá hættur
búskap í Staðartungu í Hörgárdal
og byijaður að vinna í verksmiðju
sem framleiddi kolsýru handa okkur
sem sáum stórum hluta Norðurlands
fyrir gosdrykkjum. En það sem var
meira um vert og gerði þessar sam-
vistir við Kristján og önnur skáld á
Akureyri mikilsverð var það andrúm
skáldskapar sem Kristján færði með
sér hvar sem hann fór, og ég minnist
þess enn hvað mér blöskraði, þegar
ég sá höfund kvæðabókarinnar „Frá
nyrztu ströndum" standa oní kalk-
kerum við að moka með stórum
skóflum einhveijum hroða í kolsýru-
brallið. Mér hefur allar götur síðan
fundist ósanngjamt að sjá skáld, sem
hrífa mann með kvaeðum sínum,
standa í erfiðisverkum. Kristján er
grannbyggður og hefur mjóan hrygg
og erfiðisvinnan var þeim mun ósann-
gjamari, enda fékk hann að fínna
fyrir því síðar á ævinni að hann hafði
ofreynt sig í kalkinu.
Kristján er fæddur að Djúpalæk í
S keggj astaðahreppi í Norður-Múla-
sýslu. Foreldrar hans voru hjónin
Einar Eiríksson og Gunnþómnn Jón-
asdóttir, sem var seinni kona Einars.
Kristján mun snemma hafa þótt
þeirrar gerðar að eðlilegt var að hann
færi til náms. En námið varð styttra
en efni stóðu til, ekki nema einn
vetur í Alþýðuskólanum á Eiðum og
einn vetur í Menntaskólanum á Akur-
eyri. Kristján varð snemma
lífsþorstamaður, en fyrst og fremst
mun það hafa verið efnaleysi, sem
hélt honum frá frekara námi. Hann
gerðist bóndi að Staðartungu í Hörg-
árdal vorið sem hann fór úr skóla
og bjó þar til ársins 1943 að hann
flutti til Akureyrar. Til Staðartungu
sótti hann konu sína, Unni, dóttur
Friðbjamar Bjömssonar, skálds, og
konu hans, Stefaníu Jónsdóttur.
Unnur og Kristján eiga einn son, sem
kennir við Menntaskólann á Akur-
eyri.
Fyrsta ljóðabók Kristjáns frá
Djúpalæk kom út árið sem hann flutt-
ist til Akureyrar. Og í fyrsta kvæði
bókarinnar, sem heitir „Frá nyrztu
ströndum" segir
Tvær ósáttar nomir örlög mér hafa spunnið
ogeðli mitt slungið fjarskyldum þáttum tveim.
Frá nyrztu ströndum landsins er líf mitt ronnið
og ljóð minnar bemsku flesteru helguð þeim.
Þetta mátti til sanns vegar færa,
enda orti hann um mýri, flóa, fjöll
og fífusund í fyrstu bókinni. Næstu
bækur Kristjáns bentu til víðari sjón-
deildarhrings, viðfangsefnin urðu
fjölþættari og tökin fastari á taumum
Pegasusar. Þær tvær nomir sem
drýgðu honum örlög slepptu samt
ekki tökum sínu, þ.e. nom brauð-
stritsins sem sveigði skáldskapinn inn
á svið tómstunda, vegna þess að hér
á landi verða skáld og rithöfundar
annað tveggja að lifa á betli eða vinna
fyrir sér og er seinni kosturinn sýnu
skárri. Hin nomin var ötul við að
sníða skáldaskikkjur á Kristján, enda
kou út ljóðabækur eftir hann með
árvissu millibili og vöktu alltaf að-
dáun ljóðavina. Og í miklu uppáhaldi
hefur Kristján alltaf verið hjá skáld-
bræðrum sínum á Akureyri. Það var
hér á ámm áður, þegar menn vom
enn ungir, að orðræður Kristjáns
vom með þeim hætti að manni fannst
að fegursta ljóð tungunnar yrði ort
þá um kvöldið. Tungutak hans var
þannig, leiftrandi gáfur og gaman-
semi, að við hinir sátum hljóðir og
var þó maigur sæmilega fær Ig'aft-
askurinn í hópnum. Við urðum því
ósjálfrátt kröfíiharðari í garð Krist-
jáns sem skálds en nokkurt vit var,
en hann mátti þá sjálfum sé um
kenna. Hann var ekki agasamur við
sig í töluðu máli, en þegar til Ijóðsins
kom, þótt áreynslulaus virtust, var
eins og aginn héldi í hönd þeirra og
segði þeim að stilla ferð sína. Seinna
lék enginn vafí á snilldinni í skáld-
skap Kristjáns. Þar er hann sama
mikilmennið og þegar hann var að
tala með þeim hætti að okkur setti
hljóða.
Á þessum tíma voru margir sem
ortu töluverðir vinstri menn, og svo
var um Kristján frá Djúpalæk. Hann
var líka ritstjóri Verkamannsins á
Akureyri um tíma, blaðsins sem Jak-
ob Ámason hélt úti á hemámsárun-
um með hreinum afbrigðum. Þessi
vinstri mennska fyrir tíma félagavís-
indadeilda og háskólanáms í kjara-
bótum var aldrei höfð uppi til að
taka upp annað stjómarfar í landinu.
Um það báru vitni menn á borð við
Tryggva Emilsson og Kristján frá
Djúpalæk. En þeir sem voru fátækir
og höfðu alist upp í fátækt; höfðu á
þeim tíma raunar verið sviptir þeim
sjálfsögðu mannréttindum að geta
leitað sér náms með eðlilegum hætti;
þeir þurftu engan að biðja afsökunar
á kröfu sinni um meira jafnrétti.
Skáldskapur þeirra og önnur skrif
bera þessu vitni og em kannski
áhrifamesti kaflinn í baráttunni fyrir
betra lífi almennings í landinu. Þessi
knýjandi þörf fyrir leiðréttingu kom
engu öðm við á vettvangi vinstri
mennskunnar, og átti sér hljómgmnn
í öllum flokkum. Það vom aðeins
þeir allra hörðustu sem tóku illa á
móti Bretum og vildu hefla verkföll
gegn þeim, allt þangað til viðhorfið
snerist á einni nóttu við innrásina í
Sovétríkin. Upp í slíkan dans hlaut
að vera erfítt að bjóða fátæklingum
á íslandi, sem stóðu ekki í heimstafl-
inu miðju.
Kristján frá Djúpalæk sigldi hóg-
legan byr í gegnum sína pólitísk —
sem var í gmnninn mannúðarstefna,
en lífsglíman sjálf hefur orðið honum
tilefni margs kvæðis og hryggðar
yfír erfiðleikum þeirra sem vom hon-
um nánastir í minningunni austan
Langaness og stóðu honum nærri í
samtíma. Sjálfur leggur hann orð að
því í kvæðinu Umskiptingur að hon-
um hafi verið eins og „tumerað" af
álfum og kveðun
Ég er eins og allir sjá
umskiptingur síðan.
Lundin beiskju blandin er,
berst við rökkurkvíðann.
Augun spegla óræð blik,
auðmýkt, slægð og þótta.
Ásjón myrk ber mæðusvip
manns á löngum flótta.
Auðvitað má sjá vott af alvöru-
leysi þess sem er að „dramatísera"
um flótta sinn. En sannleikurinn er
sá að Kristján frá Djúpalæk hefur
aldrei flúið frá neinu og ég held hann
þekki ekki þá tilfinningu að láta að-
fararmenn horfa í bak sér. Nema
hann eigi við þann einstaka atburð,
þegar hann kom í heimsókn norður,
en þá bjó hann í Hveragerði
(1950—61) og vinir hans biðu í varpa,
einir þrír eða flórir því alltaf er mik-
ill fagnaður að Kristjáni. Hann gerði
sér þá lítið fyrir og stansaði ekkert
á Akureyrir en keyrði eins og Ieið
liggur austur yfír Vaðlaheiði. Þá
lögðu vinir hans saman í púkk og
sendu honum vísu:
Vini alla einskis mat
yfir fjallið strekkti.
Meira gallað mannrasskat
maður valla þekkti.
Kristján yrkir enn og hefur aldrei
verið betra skáld en nú, orðinn sjö-
tugur. Það er eins og ólgusjórinn í
honum hafi orðið kyrrlátari, en um
leið hafi honum tekist að æsa för
sína í ljóðagerðinni með þeim hætti,
að maður á borð við Gísla Jónsson
á Akureyri nefhir hann þjóðskáld í
formálsorðum fyrir nýju úrvali ljóða
Kristjáns, sem kemur út í kringum
afmælið, en þar birtast að auki mörg
ný kvæði. Heilshugar vil ég taka
undir þá skoðun Gísla að Kristján
sé þjóðskáld. Slík tignarheiti koma
af sjálfu sér þegar menn hafa barist
lengi og barist vel, en eru að auki
vaxandi ljóðskáld með hvetju kvæði,
með fætur í nýjum og gömlum tíma
jafnt, hleypidómalaus og fagnaðar-
full yfír hveijum nýjum hlut sem
boðar framhald þeirrar nauðsynjar
að hér ríki skáldskapur um aldur og
ævi.
Flestum efiium sínum hefur Krist-
ján frá Djúpalæk breytt í ljóð á langri
ævi. Hann hefur ort jafnt um inn-
hverfa vegi eigin hugar og atburði
líðandi stundar. Til konu sinnar kvað
hann er þau urðu að vera fjarvistum
vegna veikinda hennan
Hlusta ég á húmið dökka,
harmsins raust er innibyrgð,
máski hennar mjúka skóhljóð
megi ijúfa þessa kyrrð,
máski næturblærinn beri
boð til mín frá hennar vör.
Hvísla ég nafnið hennar, hrópa.
Húsið nötrar. Engin svör.
Hver sem ber slíkan kærleik í
bijósti yrkir fátt af alvöruleysi. Vel
má þó vera að jafii gamansamur
maður og Kristján frá Djúplæk eigi
einhvers staðar í kvæðum öndverðu
þess mikla þunga tilfinninganna, sem
auðkenna flölmörg ljóð hans.
Nú situr þessi gamli vinur minn á
Akureyri, sem er bestur staður undir
sólinni fyrir þá, sem þurfa að heyja
langar glímur inni á sér, og hefur
um sinn verið veiðivörður við lax-
og silungsveiðiár í Eyjafirði og Suð-
ur-Þing. sem byijar nú eiginlega
handan við pollinn. Æviskeið hans
fram að þessu hefur verið vafið í
ljóma skáldskapar og þeirrar anda-
giftar, sem hann glaeðir umhverfi
Blaðburöarfólk
óskast!
lt#'
i
l3#fs^a
35

UTHVERFI
Rauðalækur 20-52
Miðtún
Samtún
Hátún
Meðalholt
Hverfisgata 63-120
AUSTURBÆR
Skúlagata
Hvassaleiti
KÓPAVOGUR
Kársnesbraut 57-139
Hamraborg
Jlfovgtfttlilafrife
sitt hverju sinni. Við nutum þess hér
áður fyré og hveija þá stund sem
menn eiga fund við hann. Einhveijir
eru horfnir og famir að undirbúa
skálda-congressinn hinum megin.
Kristján frá Ejúpalæk hefur gruflað
í ýmsum trúfræðilegum efnum, og
trúir kannski á endurholdgun. Það
yrði lítill liðssafnaður úr því, eða
hvar mundi maður þekkja Rósberg
G. Snædal. Á meðan ekki verða
ákveðnari mörk dregin um líf og
ekki líf er kannski ráð að halda sig
við kórrétta lúthersvillu.
Veiðivörðurinn Kristján frá Djúpa-
læk gegnir óskastarfi í samtíð sinni.
Að vera skáld og veiðivörður í senn
er rómantískara en svo að ég leyfí
mér að hafa um það möig orð. Lífið
hefur alltaf verið Kristjáni mikil upp-
spretta fagnaðar og þegar hlé gefst
frá eftirliti við einhveija ána sest
hann niður við straumniðinn, maður
sem drepur ekki fisk, hvað þá ann-
að, og þreifar fyrir sér með hendinni,
greiðir frá grös og sinu og horfir
niður í svörðinn. Þar er annar heim-
ur ekki minna forvitnilegur en sá sem
stendur ofar grösum. Og um allt
þetta er Kristján frá Djúplæk að for-
vitnast, með stækkunargleri ef ekki
vill betur til. Hann er mikill unnandi
íslands, jafnt austan Langaness sem
annars staðar og stundum yrkir hann
um ísland með þeim hætti að menn
rétta úr bakinu og sjá að til er ann-
ar heimur en sá sem birtist okkur í
gjaldþrotum, efnahagsöngþveiti og
kjarakreppu. það er heimur Kristjáns
frá Djúpadæk og okkar hinna ef við
gefum okkur tíma.
Ég vil fær mínum ágætum vini,
Kristjáni frá Djúplæk, alúðarkveðjur
á sjötugsafinælinu. Fáir menn hafa
gengið hjartahreinni til skáldskapar.
Indriði G. Þorsteinsson
Fyrir nokkrum árum fór ég með
dóttur mína sem þá var á ferming-
araldri í heimsókn til Kristjáns frá
Djúpalæk. Ég vildi að hún fengi
að kynnast þessum vini mínum og
að hann kynntist henni. Hann skildi
til hvers ég kom. Við nutum gest-
risni og hlýju Unnar og Kristjáns
þetta sumarkvöld og áttum eins og
jafnan áhugaverðar samræður. Það
er ekki gasprað í því húsi. Kristján
beindi orðum sínum beint og óbeint
til dóttur minnar allt kvöldið. Hann
sýndi henni Óðinn til steinsins og
sagði henni hvemig sú bók varð
til. Hann ræddi um fjölbreytni til-
verunnar, viðkvæmni og styrk
skáldsins og hvemig ljóð kæmu
stundum fullsköpuð til skálds og
skildu eftir hljóða spum um upp-
runa. Þannig auganblik ættu
skapandi listamenn í öllum list-
greinum en erfiðu stundimar væru
fleiri.
Allt var þetta spjall yfírlætislaust
og afslappað og jafnframt rætt í
gamni og alvöru um málefni líðandi
stundar.
Þegar við ókum burt frá húsinu
sat dóttir mín lengi þögul í aftur-
sætinu og horfði út í sumamóttina.
Svo sagði hún: „Þetta er óvenjuleg-
ur maður. Hann talar inn í mann.“
Hér var ekki skotið yfir markið.
Kristján frá Djúpalæk, sem á sjö-
tugsafmæli í dag, er vissulega
óvenjulegur. Þegar maður eldist,
flyst maður oftast nær milli hlut-
verka, ekki bara í útliti, heldur
einnig í sinni. Bamið verður að
unglingi, unglingurinn að ungum
manni sem síðar verður miðaldra
og loks aldraður. Ekki Kristján. Ég
þessi engann sem er þetta allt í
senn eins og hann; opinn hugur,
næmi og trúnaðartraust bamsins,
eirðarleysi, sveiflur og lifandi til-
fínningakvika unglinsins, dirfska
og bjartsýni unga mansins, efa-
semdir og kvíði miðaldra mannsins
og umburðarlyndi, yfirsýn og viska
öldungsins. Þess vegna er hann í
raun án aldurs þótt dagatalið bregði
á leik við hann í dag.
Sjálfri þykir mér hann fyrst og
fremst vera tær.
Kæri Kristján minn. Sendi þér
og þfnum vinarkveðju og heillaóskir
á þessum tímamótum og þakka um
leið fyrir ljóðin þín og liðnar stundir.
Jónfna Michaelsdóttir