Morgunblaðið - 10.10.1986, Side 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. OKTÓBER 1986
Jón Þ. Árnason:
- Lífríki og lífshættir CXIV.
Spurningin er: Hver gerir sér nú fulla grein
fyrir, að nálega ekkert hefir reynzt vestrænni
menningu háskalegra en skjögurfræði pen-
ingahyggjunnar, marxisminn og markaðstrú-
in?
II

(L SiU-
Eftirtakanlegur efi um hvort
viturlegt sé, að manneskjan beiti
vísindaþekkingu og tæknikunn-
áttu sinni til hins ýtrasta, á sér
ekki ýkjalanga sögu. Varla eru
liðin meira en rúm 30 ár síðan á
honum tók að bóla fyrir alvöru
og tæp 10 ár síðan hann varð
áberandi. Nú er hann hins vegar
kominn allofarlega á dagskrá og
spumingin hvort skynsamlegt eða
forsvaranlegt sé að framkvæma
allt, sem framkvæmanlegt er,
gerist sífellt nærgöngulli og krefst
svars af vaxandi áleitni.
Flestir þeir, sem fyrir aðeins
fáum árum svömðu játandi, gera
nú ýmsa fyrirvara og temja sér
varfæmari viðbrögð. Hin stór-
fenglega framsókn nútímavís-
inda, sem fyrst gekk verulega
fram af ímyndunargetu almenn-
ings með hjartaígræðslu, undra-
verðum geimferðaafrekum,
byltingarkenndum framfömm á
sviði öreindatækni, lífeðlis- og
erfðafræða o.s.ffv. stríðmögnuðu
drauminn um hið fullkomna,
gallalausa sæluríki, ættbyggð
manna, sem gætu allt, ef þeir
bara vildu og væri því ekkert
ómáttugt.
Örlagaspurning
Naumast gat bmgðizt, að boð-
skapurínn um almætti mannsins
næði undrafljótt föstum tökum á
Qöldanum, sem átakanlega oft
trúir og treystir þeim, sem ljúga
að honum af mestu blygðunar-
leysi. Fagnaðarerindið hafði sér
einnig til framdráttar að vekja
sterka velferðar- og öryggis-
kennd. Það gaf og fyrirheit um
áður óþekktar frelsis-
víðáttur. En brátt mmskaði hin
óttablandna spuming: Hvert
stefnir?
Af náttúm himins og jarðar
hiaut þegar í stað að leiða, að
foráttufirmr af þessu tagi urðu
til að hrekja söfnuð sinn út yfir
öll skynsemdarmörk, alls staðar.
Hin dagvaxandi, sumpart óbæt-
anlegu náttúm- og lífríkisspjöll,
sjálfsmyrðandi úrkynjun og þar
af leiðandi spilling allra heil-
brigðra lífshátta og hnignun
menningar, brjálæðisleg fysnar-
ákefð í stöðugt óskaplegri
útrýmingartól en fyrir hendi vom
og ægilegar hungurhörmungar
þyngja án afláts áhyggjufarg það,
er í spumingunni felst. Minnast
ber og þess, að fargþunginn eykst
því hraðar þeim mun nær dregur
að nauðsyn vissu og ákvörðunar,
að landamærum siðgæðisvitundar
og athafnabráðlyndis. Tíminn
rennur sitt skeið og hefir fyrir
löngu staðfest, að framtíðin er
ekki eign.
Svarið við spumingunni, hvert
stefnir, sem hér hefir verið varpað
fram og leitazt hefir verið við að
svara í sem stytztu máli með vísun
til ríkjandi heimsásýndar, kallar
óhjákvæmilega á aðra spumingu,
sízt þýðingarminni — spuming-
una: Hvað veldur?
í leit að svari er viðeigandi að
heQa eftirgrennslanir með að
grípa til útilokunarreglunnar. Hún
hefir löngum komið að góðu gagni
til hægri verka og felst aðallega
í að strika út málsparta, sem —
að atvika- og vettvangskönnun
lokinni — geta hugsanlega ekki
hafa verið áhrifavaldar á einn eða
neinn hátt.
Á andartaki yrði ljósara en
hádegissól, að yfirvofandi ragna-
rök gætu ekki á nokkum hátt
verið afleiðing af sigri syndugra
yfir syndlausum árið 1945. Engin
lifandi manneskja er svo fáfróð
að vita ekki, að Bandaríkin og
Sovétríkin fóm með sigur af
hólmi. Sameiginlegum markmið-
um var að fullu náð og allir
möguleikar vom því fyrir hendi
til að tryggja sameiginlegum hug-
sjónum óhindrað brautargengi.
Þær gjörsigmðu. Sigur þeirra
varð svo alger og afdráttarlaus,
að í kjölfari hans lágu í fyrstu líf
og limir, frelsi og eigur sérhverrar
manneskju við, nálega um allan
heim, að vefengja að óskir Banda-
rílq'anna og Sovétríkjanna væm
lög.
Tvímælalaust svar
Öll fyrirstaða var úr sögunni:
Nýlenduríki Evrópu engdust i
svaðinu og rústunum, önnur Evr-
ópuríki vom dregin í dilka
vanmetafjár, „kynþáttafordómar"
úrskurðaðir dauðasynd, heims-
veldisstefnan heyrði sögunni til —
og ófrægingunni, Evrópa átti eng-
an málsvara við borð sigurvegar-
anna eða fulltrúa á skiptafundum,
sjálfur djöflakóngurinn, hinn illi
risi og syndumhlaðni Adolf Hitler
var horfmn heim. Meginmarkmið-
um var því fullkomlega náð.
Hamingja heimsins átti ekki að
vera í neinni hættu um alla
framtíð.
Að þessu athuguðu tel ég enga
frekari þörf á að beita útilokunar-
reglunni við leit að svari við
spumingunni, hvað veldur, í þessu
sambandi. Auðvitað er svarið ekki
tæmandi, heimsangistin á sér líka
qr

Ur

„Mesti maður aldarinnar“ krafsaði „Yugo Slavia".
Framtíðin
fæst ekki keypt
Mannlegxtr , Málsvaralaus Skjalfest
smíðagalli Evrópa churchillska
aðrar sterkar og djúpar rætur, en
það verður, þrátt fyrir það, ekki
auðveldlega hrakið, að Bandaríkin
og Sovétríkin náðu tilgangi sínum
og hafa síðan haft örlög heimsins
í höndum sér, ýmist hvor fyrir sig
eða bæði saman. Athafnir þeirra
og/eða athafnaleysi geta með
öðru skorið úr um örlög mann-
kyns í náinni framtíð, jafnvel
hljóta.
Að mínu viti eru fáar stað-
reyndir raunalegri en sú hversu
illa okkur gengur og hversu ófús
við erum að gera okkur far um
að draga rökrænar ályktanir af
lærdómum sögu og reynslu. Alltof
mörgum hættir til að hugga sig
við, að af því að eitthvað hefir
bjargast eða slampast af hingað
til, þá hljóti svo að verða um
ókomna tíð. Þá er sjaldnast tekið
mið af breyttum aðstæðum og
ástæðum. Og sé það að einhveiju
leyti gert er viðkvæðið jafnan á
þá leið að þótt í öngstræti sé kom-
ið, muni vísindin leysa vandann
með tæknikraftaverkum.
Sízt skal ég verða til að gera
lítið úr undramætti vísinda og
tækni eða reyna að kasta lýrð á
þá, sem við stöndum í ómetan-
legri þakkarskuld við á þeim
vettvangi. Hins vegar er vafa-
laust, að engin vísindi, engin
tækni fá n.einu breytt um, að
blessun eða bölvun hlýtur ávallt
að ráðast af þeim, er með fara.
Af því leiðir, að sá fomi vísdóm-
ur, að ætíð hljótist þungbærari
hörmungar af tómlæti raunsæis-
fólks en af vinstriverkum illvirkja
er enn sem áður í fullu gildi. Fyr-
ir því man ég í svipinn ekki eftir
heimskulegri — og því hættulegri
— samskiptaboðorði en því, sem
felst í hinu vinsæla máltæki, „sá
skal vægja, sem vitið hefir meira“.
Ástæðan er skiljanlega einna
helzt sú, að þessi bleyðubjarg-
hringur opnar allar gáttir fyrir
hrokagikknum, sem hefir að leið-
arljósi: „Ég er á móti öllum boðum
og bönnum." Og krýnir síðan
fijálslyndi sitt með að bæta við,
„ég þarf ekki að láta neinn hafa
vit fyrir mér!“
Leikur með moðhaus
Ójá, alveg án tillits til þess, að
ef „öllum £boðum og bönnum"
hefði verið hafnað væri engin sið-
menning neins staðar til — og
hefði aldrei og hvergi orðið til —
, verður æ ljósara með sérhveijum
degi, er Guð gefur yfir, að þeim,
sem bókstaflega er lífsnauðsyn
að haft sé vit fyrir, hefír fjölgað
með þvílíkum óskunda, að vand-
séð hlýtur að teljast hvemig hjá
stórframleiðslu boða og banna
verði harmkvælalaust komizt.
Nema því aðeins, sem sannarlega
væri óskandi, að við jarðarböm
værum almenjit gædd ekki minni
greind, ábyrgðartilfinningu og
skyldurækni en fijálshyggjumenn
em sannfærðir um að raun sé á.
A.m.k. að því er þá sjálfa varðar.
En jafnvel þótt þannig væri í
pottinn búið af náttúrunnar hálfu
myndi samt sem áður standa
óhagganlegt, að fijálst réttarríki
fær því aðeins staðizt, að aldrei
gleymist, að það verður að vera
reist á grundvelli frávikalausra
gildislögmála, sem það er ávallt
reiðubúið að styrkja og efla. Af
þeim sökum verður ekki síður að
hafa rækilega hugfast, að ekkert
gildislögmál verður túskildings
virði nema stjóm og vald ríkisins
búi yfír dirfsku og afli til að
þvinga níðhögga þess til ævarandi
undirgefni. Til þess er fyrst og
fremst nauðsynlegt, að við stjóm-
völ sérhveiju sinni standi menn,
sem meta virðingu sína meira en
vinsældir. M.ö.o. menn, ekki moð-
hausar.
Hér að framan er lauslega
drepið á, að Evrópa hafí ekki átt
neinn málsvara, þegar Bandaríkin
og Sovétríkin tóku að ráðskast
með örlög veraldar. Nú vita vænt-
anlega flestir að Bretar hófu
herhlaup sitt gegn Þjóðveijum
árið 1939, með Frakka hálfnauð-
uga í eftirdrígi, í þeim yfírlýsta
tilgangi að „tryggja frelsi og sjálf-
stæði Póllands". Báðum sigur-
veldunum fannst því sjálfsagt
mál, að Bretland ætti formlegan
rétt til að hafa hönd í bagga.
Sú kurteisi lá vitanlega í hlutar-
ins eðli og þarfnast ekki skýringa,
enda var Churchill þá forsætisráð-
herra STÓRA-Bretlands og hafði
verið síðan 10. maí 1940 að hann
hlaut tignina fyrir tilhliðrunar-
semi Lord Halifax og því án
þjóðarfulltingis. Hann var þeim
báðum, Roosevelt og Stalin, að
góðu einu kunnur og hafði marg-
sannað hollustu sína við þá og
aðdáun, í orðum og athöfnum.
Þeir höfðu og báðir fulla vissu
fyrir því, að forsætisráðherra
STÓRA-Bretlands hafði engan
áhuga á framvindu mála eða skip-
an heimsins að stríði loknu, þar
sem hann hafði aðspurður um
stríðstakmark sitt ítrekað lýst
jrfír, utan þings og innan, að „það
er bara eitt: að gjörsigra Þýzka-
landfy
Heiijisfrægt
afsalsbréf
Flestum heimildum, sem ég
hefi undir höndum, ber saman um,
að Stalin hafí í fyrstu verið agn-
dofa yfír Churchill, en haft af
honum nokkurt meðaumkvunar-
gaman er frá leið og þeir kynntust
nánar. Allar öfgalausar mann-
eskjur hljóta að virða Stalin þau
geðhrif tii vorkunnar, einkum ef
þess er gætt, að honum bættist í
vörzlur sínar sífellt fjölskrúðugra
skjalasafn frá kumpánum sínum
sér til afþreyingar, eins og m.a.
má sjá af „Correspondence be-
tween the Chairman of the
Ministers of the USSR and the
Presidents of the USA and the
Prime Ministers of Great Britain
during the Great Patriotic War
of 1941-1945“, 1. bindi, Moskva
1957.
Af eftirfarandi verður ekki
dregið í efa, að hollusta Churc-
hills hefir verið með öllu flekklaus:
Orðsending Churchills til
Stalins 28. apríl 1945 (persónu-
legt, algert trúnaðarmál):
„Okkur skilst, ... að eins-
flokks-stjórn sé í uppsiglingu. Ég
hefi samt ekki haft íframmi neins
konar kvartanir yfir öllu þessu eða
látið í Ijós gagnrýni, heldur í Jalta
og við önnur tækifæri fallizt á þær
ráðstafanir, sem gerðar voru í
Júgóslavíu. “ — „Hvorki við né
Bandaríkjamenn höfum neins
konar hemaðarlegra eða annars
konar sérstakra hagsmuna að
gæta í Póllandi . . . ég get alveg
sérstaklega fullvissað yður um,
að við í Stórabretlandi munum
aldrei beita okkur fyrir að koma
á fót rússlandsfjandsamlegri
pólskri ríkisstjóm eða líða. “ -
„ Við höfum æ ofan íægefið fyrir-
mæli um, að forgangshagsmunir
yðar í Rúmeníu og Búlgaríu skuli
viðurkenndir. “
Orðsending Churchills til
Stalins 23. júní 1945: „Þegar við
áttum fund með okkur í október
í Kreml urðum við ásáttir um, að
Rússland og Stórabretland skyldu
skipta með sór áhrifum í Júgó-
slavíu í hlutföllunum 50:50. íraun
skiptast hlutföllin núna nálægt
90:10, og jafnvel þessi ömurlegu
10 prósent reynir Titó marskálkur
að hrifsa af okkur með offorsi. “
Fundurinn „í október í Kreml"
var haldinn að frumkvæði og
kröfu Churchills til að ræða mál-
efni Balkanríkja. Roosevelt sá sér
ekki fært að mæta vegna at-
kvæðavertíðar í tilefni af forseta-
kosningum í Bandaríkjunum og
lét Harriman, sendiherra sinn í
Moskvu, fara með umboð sitt. Að
lokinni Moskvu-ráðstefnunni • í
október 1944, er sat í 10 daga,
var gefín út opinber tilkynning:
„Þróun mála í Suðaustur-Evrópti
var tekin til vandlegrar meðferð-
ar.“
Hversu vandlegrar, það af-
hjúpar pappírslappi, sem enn er
geymdur í London, i frumriti með
hrafnasparki Churchills og stað-
festingu Stalins með grófum haka
í efra homi til hægri. Hann sann-
ar betur en máski flest annað,
hvílík ósköp geta hlotizt af að
hossa heimskum gikki.
Til lofs hinni gagnmerku og
göfugu þjóð, sem Bretar eru, og
borið hefír hróður hvíta kynþátt-
arins um víða veröld, um aldabil,
er skylt að leggja áherzlu á, að
hún losaði sig við bagga sinn við
fyrsta tækifæri.