Morgunblaðið - 11.11.1988, Blaðsíða 25

9,9pr íT3aM3VðM ir HUÐACTOTPÖ'í .QTPfAJaMUOHOM
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. NÓVEMBER 1988
rðum
útlönd geta þar að auki gert mikið
gagn með því að laða erlent
áhættufé og erlenda sérþekkingu
og tækni að innlendum atvinnu-
rekstri. Hlutabréfamarkaðurinn
íslenzki mun því væntanlega renna
stjrrkri stoð undir atvinnulífíð í
landinu, nái hann fullum þroska.
III
Það er með ólíkindum, að eftir-
spum fyrirtækja og einstaklinga
eftir dým lánsfé skuli hafa verið
jafnmikil upp á síðkastið og raun
ber vitni. Enginn veit með vissu,
hvemig á því stendur. Flestir lán-
takendur hljóta að gera sér grein
fyrir þeim vaxtakostnaði, sem íjár-
skuldbindingar þeirra fela í sér fram
í tímann. Sumir lántakendur eygja
kannski von til þess, að þeir geti
einhvem veginn komið fjármagns-
kostnaðinum yfír á aðra, annað
hvort á eigin viðskiptavini með því
að hækka verð á vöm, þjónustu eða
vinnu á innlendum markaði eftir
föngum eða þá á almenning með
því að fá ríkisstjómina til að fella
gengi krónunnar, útvega ný lán eða
prenta peninga. Aukin verðbólga
er lántakendum yfírleitt í hag vegna
þess, að raunvextir á ftjálsum
markaði lækka venjulega með vax-
andi verðbólgu að öðm jöftiu, hvort
sem full verðtrygging fjárskuld-
bindinga er við lýði eða ekki.
Fyrirhyggjuleysi í fjárfestingu og
rekstri margra fyrirtækja að und-
anfömu hefur ekki einskorðazt við
óhóflega ásókn í lánsfé. Reynslan
hefur sýnt vinnuveitendum það með
ámnum, að þeim er yfirleitt óhætt
að skrifa undir næstum hvaða kaup-
samning sem er, því að ríkisvaldið
grípur í taumana með gengisfell-
ingu eða öðmm ráðum til að koma
í veg fyrir gjaldþrot fyrirtækja, ef
boginn er spenntur of hátt við
samningaborðið. Launþegar hafa
líka komizt að raun um það, að
þeim er sömuleiðis nokkum veginn
á landinu og eftir því sem fært
þykir og tekið tillit til atvinnustarf-
semi í fjórðungnum. Einnig er lagt
til að menntamálaráðuneytið geri
sérstakar ráðstafanir til að fá fag-
menntað fólk til starfa í skólum
innan fjórðungsins.
Ákvarðanir um
jarðgöng og brýr
í skýrslunni segir að brýn nauð-
syn sé á að ákvarðanir verði teknar
um framtíðarskipulag samgangna
á Vestfjörðum, einkum hvað varðar
jarðgangna- og brúargerð, enda er
það forsenda þess að hægt sé að
, ráðast í skynsamlega áætlunargerð
i á öðmm sviðum. Það er eðlileg for-
1 senda fyrir gerð jarðgangna milli
Þorvaldur Gylfason
„Langvarandi verð-
bólga hefiir skekkt
undirstöður atvinnu-
lífsins í landinu með því
að beina ^árfestingu
að óarðbærum fram-
kvæmdum og með því
að halda hlífiskildi yfir
óhagkvæmum rekstri.
Ríkisvaldið hefur iðu-
lega varpað Qárhags-
vanda fyrirtækja yfir á
almenning með því að
prenta peninga eða
fella gengi krónunnar í
stað þess að knýja fyrir-
tækin til nauðsynlegrar
hagræðingar og end-
urnýjunar.“
óhætt að fara fram á næstum hvaða
kaup sem er. Verklýðsfélög og sam-
tök vinnuveitenda hafa í reynd ver-
ið leyst undan eigin ábyrgð á afleið-
ingum kjarasamninga. Launþegar
og vinnuveitendur hafa næstum
aldrei þurft að súpa seyðið af óraun-
hæfum kjarasamningum, heldur
þéttbýlisstaðanna á norðanverðum
Vestfjörðum að öll opinber þjónusta
verði endurskipulögð með tilliti til
þeirrar breyttu aðstæðna sem slík
samgöngubót skapar. Þarna má
telja meiri samnýtingu í efstu
bekkjum grunnskóla, í heilsugæslu,
sundlaugum og íþróttahúsum.
Skipulag hafnarframkvæmda á
norðanverðum Vestfjörðum þarf að
taka mið af jarðgöngum. Þá skapa
þau forsendur fyrir víðtækri endur-
skipulagningu í atvinnulífinu með
sameiningu eða auknum samrekstri
fyrirtækja.
Áfram verði unnið að því að
bæta akvegakerfíð milli byggðar-
laga, að teknu tilliti til jarðgangna.
Leitast verði við að framkvæmdir
I í vegagerð falli að þeim byggða-
hefur ríkisvaldið axlað ábyrgðina
og veitt fjárhagsvanda fyrirtækj-
anna út í verðlagið með peninga-
prentun og gengisfellingu. Verk-
lýðsfélögin hafa þá iðulega heimtað
kauphækkun í skaðabætur og
þannig koll af kolli. Þannig hefur
ríkisvaldið átt mikinn þátt í
víxlhækkun kauplags og verðlags
gegnum tímann.
IV
Ríkisstjómin reyndi að vísu að
komast hjá þessum vanda 1983
með því að lýsa því yfir, að launþeg-
ar og vinnuveitendur yrðu sjálfir
að bera ábyrgð á afieiðingum kjara-
samninga eftirleiðis og una þeim.
Skilaboðin voru skýr. Ef kauplagi
væri engu að síður hleypt fram úr
. greiðslugetu fyrirtækjanna, gætu
einhver þeirra neyðzt til að hætta
rekstri. Starfsmenn þessara fyrir-
tækja myndu þá þurfa að flytjast
í önnur störf. Og þeir bæm sjálfir
ábyrgð á raskinu, að svo miklu leyti
sem kaupkröfur þeirra sjálfra hefðu
riðið baggamuninn. Vitneskju laun-
þega og vinnuveitenda um sjálfs-
ábyrgð þeirra við kjarasamninga
var þannig ætlað að tryggja það,
að launakostnaði og þar með verð-
bólgu væri haldið í skefjum.
Þessi stefna var skynsamleg, svo
langt sem hún náði. Henni fylgdi
samt sá vandi, að atvinna hefði
getað brugðizt, hefði launakostnað-
ur hækkað of mikið þrátt fyrir yfír-
lýsingu ríkisstjórnarinnar. Ef ríkis-
stjómin hefði reynt að halda kaup-
kostnaði innan hóflegra marka með
því að hóta hegningu (til dæmis
með því að lýsa því yfír, að gengis-
felling kæmi alls ekki til greina að
loknum samningum), hefði hún þá
átt að beita hegningunni, ef hótun-
in hefði ekki hrifíð? Því er ekki
auðvelt að svara, sérstaklega þegar
kauphækkun eins hóps launþega
er í þann veginn að kosta aðra
hópa vinnuna, eins og hæglega
getur gerzt við núverandi skipan
mála á íslenzkum vinnumarkaði,
þar sem samið er um kaup og kjör
í hverri atvinnugrein og ekki í
hveiju fyrirtæki. Við þau skilyrði
getur það verið erfítt fyrir stjóm-
völd að halda að sér höndum og
vísa ábyrgðinni á launþega.
áformum sem ákvarðanir era tekn-
ar um.
Stöðnun í hús-
byggingum
í húsnæðiskafla tillagna Byggða-
stofnunar kemur eftirfarandi m.a.
fram: Vandi landsbyggðarinnar
felst einkum í því að víðast hvar
er markaðsverð íbúðarhúsnæðis
lægra en byggingarkostnaður. Við
slíkar aðstæður er þess ekki að
vænta að einstaklingum þyki væn-
legt að ráðast í íbúðabyggingar.
Hjá fyrirtækjum og sveitarfélögum
eru hins vegar önnur sjónarmið
ráðandi. Fyrirtækin era oft með
mikið fjármagn bundið í atvinnu-
tækjum en búa við viðvarandi skort
Hingað til hafa íslenzk stjómvöld
alltaf látið undan launþegum og
vinnuveitendum, þegar á hefur
reynt, enda er verðbólguvandinn
óleystur enn. Ríkisstjómir ýmissa
annarra Evrópuríkja hafa hins veg-
ar látið sverfa til stáls á vinnumark-
aði á þessum áratug með þeim
árangri, að verðbólga hefur rénað
mjög í Evrópulöndum, en atvinnu-
leysi hefur jafnframt vaxið vera-
lega. Það er að sönnu álitamál,
hversu góð býti það hafa verið og
hvort ríkisstjómir þessara landa
áttu raunverulega annarra kosta
völ, en það er önnur saga. Hér á
landi ríkir þó allt annað atvinnu-
ástand en í flestum Evrópulöndum
að því leyti, að þrálát mannekla er
landlæg hér, þótt hún hafi minnkað
nokkuð síðustu mánuði. Það er þess
vegna ólíklegt að mínum dómi, að
aukið aðhald í efnahagsmálum hér
hefði nokkum atvinnuleysisvanda í
for með sér.
V
Hvers vegna heldur verðbólgan
áfram ár eftir ár, án þess að ríkis-
valdið taki á sig rögg og uppræti
þennan ófögnuð, eins og hver ríkis-
stjómin á eftir annarri hefur sagzt
mundu gera?
Þessu er erfítt að svara. Einn
möguleikinn er sá, að áhrifamiklir
stjómmálamenn telji verðbólguna
ekki vera svo alvarlega meinsemd,
þegar öllu er á botninn hvolft, að
það sé vert að ógna sérhagsmunum
þeirra, sem streitast gegn aðhaldi
í efnahagsmálum. Þessari skoðun
kann að hafa vaxið fiskur um
hrygg, eftir að verðtryggingu
ýmissa tegunda sparifjár var komið
á, jafnvel þótt sparifé haldi áfram
að rýma veralega á óverðtryggðum
bankareikningum. Hitt stendur eft-
ir, að verðbólga hefur skekkt undir-
stöður efnahagslífsins með því að
hlaða undir óarðbæran atvinnu-
rekstur. Verðbólga dregur auk þess
næstum öragglega úr hagvexti óg
rýrir lífslqör almennings til fram-
búðar að sama skapi, jafnvel þótt
íslendingar búi yfirleitt við ágætan
efnahag af öðram völdum.
Það er umhugsunarvert, að vöxt-
ur þjóðarframleiðslu á mann á Is-
landi síðan 1950 hefur verið 1%
hægari á ári að meðaltali en í Nor-
á vinnuafli. Mörg fyrirtæki hafa því
byggt eða keypt húsnæði fyrir
starfsmenn. Fyrirtæki víða á lands-
byggðinni era því reiðubúin að fjár-
festa í íbúðarhúsnæði ef hægt er
að ijármagna slíkt. Sömu sögu er
að segja um sveitarfélögin. Lífeyris-
sjóðir hafa sýnt áhuga á að fjár-
magna íbúðabyggingar á starfs-
svæði sínu með milligöngu Bygg-
ingasrsjóðs ríkisins. Það er því ljóst
að hagsmunir þessara þriggja aðila
fara saman. Framkvæði í þessu
máli getur ef vel tekst til haft vera-
leg margföldunaráhrif á það fjár-
magn sem í boði verður. ,
Lítil Ijárfesting í nýbyggingum
er merki þeirrar stöðnunar í hag-
vexti sem óhjákvæmilega fylgir
fólksfækkun á landsbyggðinni.
Hætta er á vítahring sem leiðir til
vaxandi hnignunar í atvinnulífí og
fólksflótta sem ekki er í neinu sam-
ræmi við þá efnahagslegu mögu-
leika sem fyrir hendi era á lands-
byggðinni. I framhaldi af þessu er
lagt til að í fyrstu verði einkum
lögð áhersla á að leysa úr vanda
þeirra staða þar sem fyrir hendi er
næg atvinna en skortur á íbúðar-
húsnæði fyrir fólk sem er með eðli-
legar tekjur en vill ekki fjárfesta í
ótta við að íjárfestingin skili sér
ekki. Ljóst er að fara verður með
gát við val á stöðum því offramboð
á litlum markaði rýrir verð á þeim
eignum sem fyrir era nema atvinnu-
líf á staðnum sé í þeim mun örari
vexti.
í lok húsnæðiskaflans segir að
samþykkt hafi verið að veita lán til
byggingar 48 almennra og tveggja
félagslegra kaupleiguíbúða á Vest-
fjörðum og vart sé ástæða til að
ráðast í frekari framkvæmdir á því
sviði.
Vestfj arðaáætlunin var kynnmt
á Fjórðungsþingi Vestfírðinga á
ísafírði í haust og rædd í stjóm
Byggðastofnunar fyrir skömmu.
25
egi. Þvílíkur munur hleður utan á
sig með tímanum. Þjóðartekjur okk-
ar íslendinga væra rösklega 40%
hærri en þær era nú, ef við hefðum
náð sama hagvexti á mann og Norð-
menn 1950-86. Þjóðartekjur okkar
væra þá ekki milljón á mann eins
og nú, heldur ríflega 1,4 milljónir
króna á mann. Það munar um
minna. Og Norðmenn hafa ekki
aðeins búið við mun meiri hagvöxt
á mann en við, heldur margfalt
minni verðbólgu, næstum ekkert
atvinnuleysi og blómlega byggð um
Noreg allan. Reynsla Norðmanna
staðfestir það, að mikil verðbólga
er með engu móti nauðsynleg til
þess að halda fullri atvinnu, öram -
hagvexti og heilbrigðu jafnvægi í
landsbyggð. Það er þvert á móti
hægt að færa þung rök að því, að
verðbólgan á íslandi sé völd að
þessum mun á hagvexti þar og hér
að miklu leyti. Þetta má ráða af
því meðal annars, að hagvöxtur á
mann hér heima var miklu hægari
verðbólguárin 1973-86 en 1950-73,
en hagvöxtur á mann jókst hins
vegar aðeins lítillega í Noregi eftir
1973 þrátt fyrir mikinn búhnykk
vegna hækkunar olíuverðs.
Við þetta bætist það, að áfram-
haldandi halli á viðskiptum við út-
lönd eykur erlendar skuldir íslend-
inga í sífellu. Skuldabyrði þjóðar-
innar þyngist því smám saman. Ef
viðskiptahallinn verður áfram um
4% af þjóðarframleiðslu og fram-
leiðslan heldur áfram að vaxa um
4% á ári að meðaltali, svo sem ver-
ið hefur þennan áratug, þá mun
skuldabyrðin tvöfaldast sjálfkrafa á
næstu 30 áram að öðra jöfnu. Ef
svo fer, munu erlendir lánardrottn-
ar hirða þriðju hverja krónu af út-
flutningstekjum okkar eftir 30 ár,
en ekki sjöttung eins og nú. Þá
verður skuldabyrði íslendinga orðin
jafnþung og hún er nú meðal sumra
skuldugustu þjóða heims, fátækra
þjóða, sem ramba á gjaldþrots-
barmi. Allt ber að einum branni.
Getur nokkram manni blandazt
hugur um nauðsyn þess að ná verð-
bólgunni og viðskiptahallanum nið-
ur í eitt skipti fyrir öll?
Höfúndur er hagfræðiprófessor
við Háskóla. íslands.
Fækkar meina-
tæknum vegna
eyðniáróðurs?:
A erfitt með
að trúa því
-segir Ólafiir
Ólafsson
ÓLAFUR Ólafsson landlæknir
segir að hann eigi erfitt með að
trúa því að hræðslan við eyðnism-
it hafi haft þau áhrif að dregið
hafi úr aðsókn nemenda í meina-
tæknanám. Morgunblaðið hefúr
greint frá þvi að aðeins fjórir
nemendur hófii nám í meina-
tækni í haust og haf þeir aldrei
verið færri. Er mest var sóttu
um hundrað nemendur um þetta
nám að hausti. Ástæður þessarar
litlu aðsóknar nú eru sögð vera
lág laun og hættan á eyðnismit-
un.
„Ég útiloka ekki að í einstaka
tilfellum hafí hættan á eyðnismitun
þau áhrif að nemendur vilja ekki
fara í þetta nám. En almennt séð
tel ég að lág laun og mikið vinnuá-
lag hafí mun meir að segja,“ segir
Ólafur Ólafsson.
Ólafur bendir á að starfsfólk í
heilbrigðisstéttum sé yfírleitt mjög
vel upplýst um hættuna af eyðni.
Þá hafa verið haldnir margir fundir
með öryggisnefnd meinatækna og
áðstafanir gerðar á vinnustöðum
þeirra til að auka öryggi á þeim.
Hann nefnir einnig sem dæmi að
aðsókn í nám í heilbrigðisgeiranum
hafí stöðugt minnkað undanfarin
5-8 ár, bæði vestanhafs og austan
og hafi sú þróun hafist áður en
eyðniumræðan hófst að ráði.
Frá ísafirði