Morgunblaðið - 07.05.1989, Blaðsíða 12

12 C
MORGUNBLAEjlÐ SUNNUDAGUR 7, MAI 1989
Bela Kun:
tókst ekki að færa út bylting-una.
Rússar viöurkenna ab hafa tekib leibtoga
ungversku bolsévíkabyltingarinnar aflífi
undir forystu hans. Tibor Szamu-
elly, illræmdur aðstoðarmaður
hans, kom á „rauðri ógnarstjórn"
og Kun setti á laggirnar „rauðan
her“ til að flæma óvinina í burtu,
en honum tókst ekki að veija landið
og stjórn hans átti erfitt uppdrátt-
ar. Hann fékk ekki þá aðstoð frá
Rússum, sem hann hafði lofað, þótt
hann væri í daglegu sambandi við
Lenín, og Bandamenn stöðvuðu
sókn hans inn í Slóvakíu. Smábænd-
ur snerust gegn honum, því að hann
þjóðnýtti jarðnæði í stað þess að
skipta því á milli þeirra. Hann fékk
líka íbúa borga og bæja upp á
móti sér vegna matarskorts.
Nýju ráðamennirnir í Moskvu
voru sjálfir í svo mikilli úlfakreppu
að þeir gátu ekki hjálpað Bela Kun,
en ungverska byltingin var mikil-
vægur sigur að þeirra dómi. Hún
var talin fyrsta ,jákvæða bending-
in“ um að öreigar allrar Evrópu
gætu náð völdum þrátt fyrir nýlega
ósigra byltingarmanna í Þýzkalandi
og tækifærið var notað til að senda
ungverska áróðursmenn til Búlg-
aríu, Austurríkis, Rúmeníu og jafn-
vel Múnchen til að koma af stað
öreigabyltingu.
En byltingin í Ungverjalandi var
andvana fædd. Þegar Bela Kun
réðst gegn Rúmenum leystist her
hans upp. í ágústbyijun flúði hann
til Vínar ásamt Matyasi Rakosi,
hagfræðingnum Evgen Varga,
Rudnyansky og flestum öðrum að-
stoðarmönnum sínum, sem voru
undantekningarlítið gyðingar eins
og hann, en Szamuelly fyrirfór sér.
Tveimur dögum síðar sótti rúm-
enski herinn inn í Búda-Pest.
í Vín skipulögðu ungversku
bolsévíkarnir nýtt Komintern, sem
hafði verið stofnað. í febrúar 1920
hófu þeir útgáfu á tímaritinu
Kommunismus, sem Kun, Varga
og Georg Lukacs fylltu með efni.
Sumarið 1920 voru þeir reknir frá
Vínarborg og þeir leituðu hælis í
Moskvu. Bela Kun var skipaður
„kommissar“ á Krím, en Lenín of-
bauð svo grimmd hans að hann
setti ofan í við hann og vék honum
úr starfi.
í Moskvu skipulögðu Bela Kun,
BELA KUN, leiðtogi kunnrar byltingar bolsévíka í Ungverjalandi
eftir heimsstyrjöldina fyrri, hvarf í Moskvu 1937 eftir fund í
Komintern — alþjóðasambandi kommúnista. Kun var sekur
fundinn um að vera „trotskíisti“ og „óvinur alþýðunnar", en var
sýknaður eftir dauða Stalíns. Þá var sagt að hann hefði látizt í
fangelsi síðla árs 1939, en raunar hafði hann verið leiddur fyrir
aftökusveit rúmu einu ári áður, eins og sovézki
kommúnistaflokkurinn tiikynnti stjórn „bræðraflokksins“ í
Ungverjalandi nýlega. Æðsti dómstóll Sovétríkjanna dæmdi Kun
til dauða nokkrum klukkustundum áður en hann var líflátinn.
Idóminum hefur tæplega verið
minnzt á hryðjuverk bolsévíka
í Ungveijalandi þegar þeir
voru þar við völd undir forystu
Bela Kuns árið 1919. Ógnar-
stjórn þeirra vakti skelfingu í
álfunni, en hún stóð aðeins í
fjóra mánuði og leiðtogarnir
urðu að flýja land. Þeim hafði mis-
tekizt vegna reynsluleysis og íhlut-
unar Bandamanna, sigurvegaranna
í stríðinu gegn Þjóðveijum og keis-
araríki Austurríkismanna og Ung-
veija.
Herir Rúmena og Tékka sóttu inn
í Ungveijaland til
að tryggja sér sem
mest landrými eft-
ir hrun tvíríkisins
í lok stríðsins
1918. Um leið beið
síðasti keisari
Habsborgarættar-
innar, Karl, færis
til að ná aftur völdunum í ung-
verska helmingnum. Ekkja hans,
Zita, lézt fyrir nokkru og útför
hennar var gerð með viðhöfn í Vín.
Hennar var einnig minnzt við sér-
staka athöfn í Búdapest að við-
stöddum syni hennar, Otto Habs-
burg, sem á sæti á Evrópuþinginu.
Hann nýtur mikilla vinsælda í Ung-
veijalandi og sumir vilja jafnvel að
hann verði kjörinn forseti.
Fangi Rússa
Byltingarleiðtoginn Bela Kun,
sem var fæddur 20. febrúar 1886,
var sonur skrifstofumanns af gyð-
íngaættum í Transylvaníu, sem
Rúmenar náðu af Ungveijum 1919.
Hann fékk inngöngu í virtan kalvín-
istaskóla 10 ára gamall og stundaði
síðan nám í lögum í Kolozsvar.
Skömmu eftir aldamótin gerðist
hann sósíaldemókrati og tvítugur
að aldri var hann skipaður ritstjóri
lítils dagblaðs. Þegar það varð
gjaldþrota fékk hann stöðu hjá
áhrifamiklu blaði í Búda-Pest.
Stuttu eftir að fyrri heimsstyij-
öldin hófst var Kun sakaður um
fjárdrátt. Hann starfaði þá í trygg-
ingafyrirtæki
verkamanna í
Kolozsvar, en mál-
ið var látið niður
falla þegar hann
gerðist sjálfboða-
liði í hernum.
Rússar tóku hann
til fanga í ársbyij-
un 1916 og sendu hann í fangabúð-
ir í Tomsk, þar sem hann og aðrir
lágt settir foringjar efndu til nám-
skeiða í marxisma. Snemma árs
1917 fékk Kun einhverra hluta
vegna að búa fyrir utan búðirnar
og hann notaði tækifærið til að
taka virkan þátt í stjórnmálum
bæjarins.
Eftir byltinguna í Rússlandi 1917
mynduðu Bela Kun og félagar hans
harðan kjama forystumanna ung-
verskra stríðsfanga. Þeir stofnuðu
Ungveijalandsdeild í rússneska
kommúnistaflokknum og hún var
fyrsta erlenda kommúnistafélagið,
ERLEND
HRINCSJÁ
efíir Gubm. Halldórsson
Lenín (annar frá hægri) á
fyrsta fundi Komintern: Var
Kun einn „svikara" og „óvina
alþýðunnar,“ sem leyndust á meðal
forystumannanna?
sem bolsévíkar komu á fót. Kun
starfaði með Karli Radek í utanrík-
isráðuneytinu og kynntist Lenín,
sem fékk álit á honum. Auk þess
varð hann ritstjóri blaðs, sem dreifði
áróðri meðal ungverskra hermanna,
og annars blaðs, sem kom út á
þýzku.
Nýju .valdhafarnir í Ráðstjórn-
arríkjunum bundu meiri vonir við
Bela Kun en flesta aðra erlenda
sósíalista. Hann þótti hafa góða
skipulagshæfileika og var talinn
„samvizkusamur verkamaður“ og
fær ræðumaður og blaðamaður.
Honum var þannig lýst að hann
væri lágvaxinn og höfuðstór með
útstæð eyru og erlendum viðsemj-
anda hans þótti hann minna á eðlu.
Eftir stríðið voru Kun og félagar
hans sendir til Ungveijalands í gervi
fulltrúa rússneska Rauða krossins.
Þeir höfðu gnægð ijár og engum
duldist að þeir væru erindrekar
rússneskra bolsévíka. Bela Kun
notaði mikla eymd og ringulreið til
að grafa undan bráðabirgðastjórn
1
Rúmenar tóku Transylvaníu:
Brynvarin lest rauðliða gegn þeim.
Karoliys greifa, sem lét handtaka
hann. Kun var sleppt rétt áður en
Karoliy sagði af sér 20. marz 1919,
þegar Bandamenn skipuðu Ung-
veijum að hörfa aftur fýrir marka-
línu, sem réttilega var talið að ætti
að mynda landamæri nýs, ung-
versks kotríkis. Rúmenar og Tékkar
sóttu stöðugt lengra inn í landið.
Rauða ógnars^órnin
Bela Kun hét rússneskri hjálp
og sósíaldemókratar og kommúnist-
ar lýstu yfir stofnun sovétlýðveldis
Skotmörk valin: Fulltrúar Kom-
ntern skoða landakort í Moskvu.
Rakosi, Varga og aðrir ungverskir
kommúnistar alþjóðlegt net Kom-
intern. Þeir héldu meðal annars
sambandi við erlenda kommúnista-
flokka, heimsóttu þá og höfðu mik-
il áhrif í Kreml.
Árið 1921 fór Kun á vegum Kom-
intern til Berlínar ásamt tveimur
aðstoðarmönnum og átti frumkvæði
að svokölluðum „marz-aðgerðum“
í Þýzkalandi. Miðstjórn þýzka
kommúnistaflokksins kvaddi verka-
menn til vopna, en uppreisn þeirra
gegn stjórninni var bæld niður á
■