Morgunblaðið - 02.07.1989, Page 19

18
ITiIfTTT
-L—M
w
iKiitUáiiiiiiHi iiii laaaaattasBaaEB
MQRGUNBLAÐiÐ: SUNNUDAGUR 2.-JULI 1989 ----
1 LL
MQfiGUIjBLAjlIÐ
jpii'jnnoiT
-ff-
19
-m
Jlfcjifgtiiifybtfetfe
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 900 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 80 kr. eintakið.
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Ashkenazí
til Sovétríkjanna
Isamtali sem birtist í Morgun-
blaðinu árið 1967 sagði Vladimír
Azhkenazí píanóleikari frá því þegar
hann kvæntist Þórunni Jóhanns-
dóttur í Moskvu og þau ákváðu síðan
að flytjast til London 1963. Og hann
segir: „Þá varð ég að horfast í augu
við þann möguleika að ég yrði að
taka ákvörðun um að fara ekki heim
aftur. Það var erfitt. En ég gerði
mér smám saman grein fyrir að
mér var ómögulegt að fara heim,
eins og ástatt var. Um það er ekki
ástæða að tala. Það kemur margt
til, og ég vil helst ekki fara út í
einstök atriði. En ef ég væri viss
um, að ég gæti farið heim til Rúss-
iands nú og þyrfti engar áhyggjur
að hafa af því, hvort ég kæmist úr
landi aftur, mundi ég ekki hika við
að fara. Það er ekki eins og hér,
að maður getur sagt: „Ég ætla að
fara til útlanda“ — og komið heim
aftur, eins og hvetjum sýnist. Málið
er ekki svo einfalt. Auðvitað vil ég
skreppa heim og spila, en ég mundi
ekki fórna því sem eftir er af lífi
mínu til þess.“
Þessi orð birtust fyrir 22 árum
og nú fyrst búa þau sig undir að
fara aftur til Moskvu Azhkenazí og
Þórunn. Þau ætla þangað í haust
með Konunglegu fílharmóníusveit-
inni í London sem er á leið til Jap-
ans. Ashkenazí getur spilað í Sov-
étríkjunum og farið þaðan aftur.
Hann sagði í Morgunblaðssamtali á
fimmtudag:
„Þróunin sem orðið hefur í Sov-
étríkjunum og gerir mér kleift að
fara þangað eftir 26 ára fjarveru
er ótrúleg. Tilfinningar mínar í sam-
bandi við ferðina eru flóknar. Ég
hef enn ekki áttað mig á þeim til
fulls. Mér er ekki ljóst hvort ég sé
að fara heim eða hvort mér komi
til með að líða eins og útlendingi í
mínu eigin föðurlandi eftir svo langa
fjarveru. Róttækar breytingar hafa
átt sér stað og ég vona að þær séu
til frambúðar og óafturkallanlegar.
Ég er forvitinn að sjá þær með eig-
in augum og vil leggja mitt af mörk-
um til að styðja þær.“
Ashkenazí hefur verið ómyrkur i
máli um stjómarhætti í Sovétríkjun-
um. Hann hefur skipað sér í hóp
þeirra landflótta sovésku mennta-
og listamanna, sem hafa lýst
ástandinu í heimalandi þeirra af
hvað mestu raunsæi. Hann hefur
risið upp og barist gegn sovéska
kerfinu þegar hann vildi að faðir
sinn gæti heimsótt sig hér á landi.
Foreldrar hans fengu að lokum
ferðaleyfi og komu hingað til lands.
Nú nýtur Ashkenazí góðs af slökun
gagnvart lista- og menntamönnum
jafnt innan sem utan Sovétríkjanna.
Þegar sagt var frá því á forsíðu
Morgunblaðsins, að Ashkenazí ætl-
aði til Sovétríkjanna, birtist á þeirri
sömu síðu frétt þess efnis, að 20.000
hermenn sovéska innanríkisráðu-
neytisins, sem fer með yfirstjórn
KGB, öryggis- og njósnastofnunar-
innar, gættu friðar i sovésku Mið-
Asíulýðveldunum. Þar hefur hvað
eftir annað komið til blóðugra átaka
milli manna af ólíku þjóðerni. Þessi
mikla íhlutun lögreglunnar bendir
síður en svo til að undir forystu
Míkhaíls Gorbatsjovs hafi skapast
friðsamlegt ástand innan Sovét-
ríkjanna. Lífslqör almennings hafa
ekki batnað í réttu hlutfalli við auk-
ið svigrúm menntamanna.
Sovéskur veruleiki er flóknari nú
en fyrir aldarfjórðungi. Hin breytta
staða vekur vonir um að frekari
skref verði stigin í átt til fijálsræð-
is. Óvissan er hins vegar gífurleg
og enn vantar mikið á að almenning-
ur njóti til fulls góðs af þeim breyt-
ingum sem gera Viadímír Ashken-
azí og Þórunni Jóhannsdóttur kleift
að láta þann draum rætast að stíga
aftur á rússneska grund.
1 O SÉ LITIÐ
í stjómar-
skrána sem Kristján
konungur afhenti ís-
lendingum 1874 blasa
við áhrifin frá mann-
réttindayfirlýsingunni
frönsku einsog sjá má í VI kafla,
þegar talað er um eignarréttinn,
velferðaraðstoðina, prentfrelsi og
menntun bama. í 50. grein segir
að eignarrétturinn sé friðhelgur
„engan má skylda til að láta af
hendi eign sína, nema almenníngs-
þörf kreiji; þarf til þess lagaboð og
komi fullt verð fyrir“. Þá segir í
næstu grein, eða 51. grein, að öll
bönd „þau er hamla frelsi í atvinnu-
vegum og jafnrétti manna til at-
vinnu, og eigi em bygð á al-
menníngs heillum, skal aftaka með
lagaboði." Þessi grein virðist þó
fremur sótt í sjálfstæðisyfirlýsing-
una bandarísku en frönsku mann-
réttindaskrána.
í 52. grein em augljós áhrif frá
frönsku mannréttindayfírlýsing-
unni þar sem rætt er um skyldur
samfélagsins við þurfandi fólk. í
stjórnarskrá íslands frá 1874 segir
um þetta atriði að sá sem „ekki
getur séð fyrir sér og sínum, og sé
hann ekki skyldu-ómagi annars
manns, skal eiga rétt á að fá styrk
úr almennum sjóði, en þá skal hann
háður vera skyldum þeim, er lögin
áskilja".
í þessu ákvæði er mörkuð stefn-
an um velferðarríkið, en hún á ekki
sízt rætur í heimatilbúnu samfélagi
þjóðveldisaldar sem hafði þó nokk-
um áhuga á velferð þegnanna og
tryggingarlöggjöf einsog að er vikið
í Árna sögu byskups, þegar talað
er um „matgjafir til fátækra
manna“; þá er það ekki síður at-
hyglisvert nú á dögum að þeir vildu
„að sú kona, sem giftist fyrir utan
frænda ráð, missti eigi arfa sinna“,
svoað kvenfrelsið hefur löngum
staðið djúpum rótum hér á landi
hvað sem öðru líður. En þeir vissu
jafnvel og Magnús konungur „að
þetta líf væri ófrjálst ok með marg-
háttuðum skapraunum ok erfiðlig-
um ...“, eða með öðrum orðum:
að við séum fædd ófrjáls einsog
HELGI
spjall
Kundera segir í List
skáldsögunnar, enda
fáum við engu ráðið
um það, hvar eða hve-
nær við fæðumst. Við
getum fæðzt ómagar
eða öreigar án þess
náttúrunni þyki hlýða að spyija
okkur. Þannig er lífið einskonar
gildra. Og velferðarhugsjónin á að
losa okkur úr þessari gildru.
Oft er talað um forréttindastéttir
og þá alltaf um ijárráð og eignir.
Aldrei um forréttindafólk frá nátt-
úrunnar hendi; þá sem hafa þegið
hestaheilsu í arf og verður helzt
aldrei misdægurt. Ég þekki slíkt
fólk. Það er öfundsvert fólk! Ég
þekki t.a.m. hjón um nírætt sem
hefur aldrei orðið misdægurt. Ég
hafði spurnir af manni sem dó 92ja
ára og hafði aldrei lagzt veikur,
nema síðustu vikuna sem hann lifði.
Ef svona heilsa er ekki öfundsverð
forréttindi, þá veit ég ekki hvað
forréttindi eru. Aumingja Rockefell-
er gamli hefði getað keypt allt ís-
land einsog að drekka vatn, enda
vissi hann ekki aura sinna tal og
eignimar voru yfirgengilegar. En
hann naut þeirra ekki sjálfur á
neinn hátt, þótt hann væri örlátur
með allsnægtum. Hann missti heils-
una og gat ekki komið neinu niður
árum saman öðru en hafraseyði.
Svo dó hann vansæll og saddur
lífdaga. Auðurinn varð honum
hvorki gleðiauki né ánægja. Náttúr-
an sá til þess að með aldrinum varð
hann einsog hvert annað strá; nátt-
úruöreigi ef svo mætti segja.
Sú fullyrðing kommúnismans að
það sé hægt að losa fólk úr gildr-
unni með kenningum einum saman
hefur því miður brugðizt. Náttúran
er blind. Og hún hlustar ekki á
kenningar. Sú tilraun marxismans
að ná valdi á umhverfí okkar og
laga það að hagsæld sem flestra
er göfug hugsjón í sjálfu sér; í henni
er fólgin trú á skynsemi mannsins
og skilning; hæfíleika hans. En
maðurinn er því miður hvergi
fastari í gildrunni en einmitt í
kommúnistaríkjunum, þar sem
hann verður ófrjálsari því lengur
sem hann lifir. Það hefur hvergi
tekizt að losa manninn úr gildrunni
nema í velferðarríkjum þeirra sem
breyttu frönsku stjómarbyltingunni
í mannúðarstefnu nútímans. Hún
byggist á sáttmála fijálsra manna
sem vilja efla frelsi hver annars.
í 53. grein stjómarskrárinnar frá
1874, er talað um uppfræðslu barna
og sagt að „hafi foreldrar eigi efni
á að fræða sjálf börn sín, eður sé
bömin munaðarlaus og öreigar, er
það skylda hins opinbera að sjá
þeim fyrir uppfræðíngu og fram-
færi“. Þama er einnig sótt í mann-
úðarstefnu frönsku stjómarbylting-
arinnar. Það er einnig gert í 54.
grein en hún virðist ekki síður eiga
rætur í bandarísku sjálfstæðisyfir-
lýsingunni og hugmyndum brezkra
heimspekinga frá þessum tíma um
andlegt frelsi mannsins. Þar segir
í íslenzku stjómarskránni frá 1874,
„Hver maður á rétt á, að láta í ljósi
hugsanir sínar á prenti; þó verður
hann að ábyrgjast þær fyrir dómi.
Ritskoðun og aðrar tálmanir fyrir
prentfrelsið má aldrei innleiða".
Þá er gert ráð fyrir trúarbragða-
frelsi í V kafla eða 47. grein, þar
sem segir að enginn megi neins í
missa af borgaralegum og þjóðleg-
um réttindum „fyrir sakir trúar-
bragða sinna, né heldur má nokkur
fýrir þá sök skorast undan al-
mennri félagsskyldu“. Slík ákvæði
vom eitt helzta stefnuskráratriði
þeirra sem ábyrgð bám á frönsku
stjómarbyltingunni. Þetta ákvæði
hefur lent í 64. grein núverandi
stjómarskrár lýðveldisins frá 1944,
ákvæðin um atvinnufrelsi em í 69.
grein, ákvæðið um friðhelgi eignar-
réttarins í 67. grein og er hún sam-
hljóða 50. grein stjórnarskrárinnar
frá 1874. Okeypis menntun bama
og unglinga er í nýju stjómar-
skránni nokkum veginn samhljóða
hinni gömlu, svo og ákvæðin um
trúarbrögðin og prentfrelsið.
Allt er þetta dýrmætur arfur,
sóttur í frelsisbaráttu og byltinga-
hita borgarastéttarinnar austan
hafs og vestan.
M.
(meira næsta sunnudag)
YRIR SKÖMMU EFNDI
Rannsóknarstofnun um
varnarmál (Institutt for
forsvarsstudier) í Ósló til
ráðstefnu um þróun ör-
yggis- og stjómmála á
norðurslóðum næstu tutt-
ugu árin eða til ársins 2010. Til ráðstefn-
unnar var boðið þátttakendum frá Norður-
löndunum, Bandaríkjunum, Kanada, Bret-
landi, Frakklandi og Þýskalandi. Rætt var
um afstöðu Bandaríkjanna, Sovétríkjanna
og Evrópu til þjóða og málefna á norður-
slóðum á komandi áram og einnig gerð
úttekt á stöðu mála í Norðurlöndunum nú
og á komandi áram. Hér verður leitast við
að gera grein fyrir því sem hæst bar á
ráðstefnunni.
Það vakti óhjákvæmilega athygli íslend-
ings hve lítið framsögumenn, sem litu á
Norðurlöndin i heild, ræddu um ísland.
Var raunar gerð athugasemd við það af
íslenskum fulltrúum á ráðstefnunni, að
engu væri likara en menn teldu einhvern
vafa leika á því, hvort telja ætti Island
með þegar rætt væri um öryggismál Norð-
urlanda. Að sjálfsögðu töldu menn málum
ekki þannig háttað. í ræðu eins framsögu-
manna, dr. Ingemars Dörfers frá Svíþjóð,
kom fram, að fyrir 2010 yrðu íslendingar
gengnir í Evrópubandalagið og hefðu
stofnað heimavamarlið.
Vafalaust era ýmsar ástæður fyrir því
að ræðumenn aðrir en íslenskir ræddu
ekki ítarlega um málefni okkar. Fyrsta
ástæðan er vafalaust þekkingarleysi og
upplýsingaskortur. Mönnum finnst þeir
ekki fylgjast nægilega vel með því sem
hér er að gerast til að hafa skoðun á því.
Norrænir fjölmiðlar flytja lítið af fréttum
héðan. Önnur ástæða er sú, að þeir sem
fylgjast með framvindu mála hér vita ekki
hvemig þeir eiga að meta hana. Hver er
til dæmis stefna ríkisstjómar íslands varð-
andi afyopnun á höfunum? Þeir sem hlust-
uðu á Ólaf Ragnar Grímsson fjármálaráð-
herra tala í Ósló um „íslenskt framkvæði"
í þessum málaflokki í mars sl. þegar hann
var nýkominn frá Moskvu gátu ætlað að
hann kæmi fram fyrir hönd ríkisstjórnar-
innar. Hafi sömu menn fylgst með því sem
Steingrímur Hermannsson forsætisráð-
herra og Jón Baldvin Hannibalsson ut-
anríkisráðherra sögðu á eða í kringum
leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins í
Brassel í lok júní vita þeir um áhuga
íslenskra stjórnvalda á afvopnun á höfun-
um en ekki hvað þau vilja, því að engar
tillögur liggja fyrir um málið frá þeim.
Raunar er íslensk stefnumótun á algjöra
byijunarstigi og skemmra á veg komin en
látið var í veðri vaka í kringum leiðtoga-
fundinn. Þriðja ástæðan er síðan sú, að
mönnum er ljóst að meiri pólitísk sam-
staða er um meginstefnuna í öryggis- og
vamarmálum hér á landi nú en oft áður
og engin ástæða til að ætla, að Islending-
ar ijúfi þann stöðugleika sem skapast
hefur í öryggismálum Norðurlanda.
Sænskur embættismaður lagði einmitt
áherslu á nauðsyn þess að stöðugleiki og
óbreytt ástand ríkti á Norðurlöndum á
komandi áram, það væri besta tryggingin
fyrir friði og jafnvægi. Þá var hann spurð-
ur, hvemig þessi skoðun hans kæmi heim
og saman við hugmyndir um kjamorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndunum og
hvort hann væri ekki að útiloka breytingu
í þá átt. Var svarið jákvætt og almennt
má segja, að umræður um kjarnorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndunum fari
ekki fram hjá þeim, sem ræða um raun-
veralegt öryggi þjóðanna og framlag
þeirra til heimsfriðar. Er það helst í Dan-
mörku þar sem þessa margþvældu hug-
mynd ber á góma í stjómmálaumræðum
en annars er hún til meðferðar hjá sér-
stakri norrænni embættismannanefnd.
Stórveldin
SAMUELP. HUNT-
ington prófessor við
Harvard-háskóla
flutti framsögu-
ræðu um stöðu Bandaríkjanna. Hann sagði
að ekki væri unnt að segja annað, en að-
stæður væru ákaflega góðar fyrir Banda-
ríkin, mætti jafnvel tala um gullöld þeirra.
Þar væri hagvöxtur, atvinnuleysi minnk-
andi og verðbólga væri lítil. Eftir áföll og
niðurlægingu vegna styijaldarinnar í Víet-
nam hefðu Bandaríkjamenn reynt krafta
sína á Persaflóa, í Líbýu og á Grenada
og bandaríski heraflinn hefði sannað að
ástæða væri til að sýna honum tilhlýðilega
virðingu. Sambúðin við Sovétríkin færi
batnandi. Kalda stríðinu væri lokið og
Vesturlönd hefðu unnið það. Nú væri talað
um að koma ætti fram við Sovétríkin eins
og hvert annað stórveldi. Það hefðu orðið
þáttaskil í forsetatíð Ronalds Reagans,
sem hefði tekið við mjög slæmu búi. Á
hinn bóginn hefði George Bush tekið við
góðu búi af Reagan og þess vegna væri
ekki óeðlilegt, að hann fylgdi þeirri megin-
stefnu að halda i horfinu og koma á umbót-
um þar sem þeirra væri þörf.
Huntington sagði að neikvæðir straum-
ar væra undir hinu bjarta yfirborði. Glasn-
ost væri aðeins ein hliðin á því sem væri
að gerast hjá Míkhaíl Gorbatsjov. Sovéski
leiðtoginn hefði sýnt meiri valdafíkn en
forverar hans og sölsað undir sig meiri
völd á skemmri tíma en þeir Stalín,
Khrústsjov og Brezhnev. Enn væri stórt
bil milli orða og athafna í Sovétríkjunum.
Huntington gagnrýndi samninginn um
upprætingu meðaldrægu kjarnorkuflaug-
anna (INF-samninginn) og sagði, að hann
hefði komið þeirri röngu hugmynd að hjá
fólki, að tillögur um útrýmingu kjamorku-
vopna væra raunhæfar. Sagði hann að
ýmsir teldu samninginn eitt mesta slysið
í samskiptasögu Vesturlanda við Sovétrík-
in. Hættan á „þriðju núll-lausninni“ væri
fyrir hendi og Atlantshafsbandalagið hefði
ekki mótað neina varanlega stefnu í því
máli. Þá bæri að líta til þess, að í þriðja
heiminum væra að rísa upp ríki með tölu-
verðan hemaðarmátt svo sem eins og Ind-
land. Indveijar væra farnir að haga sér
eins og svæðisbundið stórveldi og sendu
hermenn til Sri Lanka, Maldive-eyja, beittu
Nepal efnahagsþvingunum og skiptu sér
af málum Bangladesh. Kínveijar kynnu
einnig að fara að sýna öðram þjóðum
krafta sína.
Bandaríkjamönnum hefði mistekist að
leysa svæðisbundin vandamál svo sem í
Mið-Ameríku en hins vegar hefðu þeir
stöðu heimsveldis með stuðningi sínum við
þjóðir með svipaða stjórnarhætti og við-
horf. Efnahagsleg samkeppni við Japani
ylli Bandaríkjamönnum töluverðum kvíða
og myndi hún halda áfram. Kalda stríðið
héldi áfram en í annarri mynd, í stað
skýrra lína kæmu þokukenndir drættir.
Samkeppni Bandaríkjanna og Sovétríkj-
anna væri ekki lokið en hún yrði með öðr-
um hætti, þegar ríki skiptust ekki í jafn
fastmótaða hópa og áður. „Flókin sam-
keppni" kæmi þannig í stað „kalda
stríðsins" í samskiptum ríkja.
Christopher Coker prófessor við London
School of Economics hafði framsögu um
stöðuna í Sovétríkjunum. Hann sagði að
Sovétmenn myndu halda áfram að skil-
greina öryggi sitt með öðram hætti en
vestrænar þjóðir. Þeir myndu leitast við
að ná slíkum yfirburðum gagnvart and-
stæðingum sínum, að þeir þyrftu ekki að
óttast þá. Stefna Gorbatsjovs kallaði yfir
hann hættu. Að því kæmi að hann stæði
frammi fyrir því að bjarga kerfinu en ekki
leggja það niður. Hann kynni að neyðast
til að blása nýju lífi í miðstjórnina og
áætlanagerðina.
Gorbatsjov væri úr sömu röðum og fyrir-
rennarar hans, hann beitti glasnost gegn
andstæðingum sínum \ og safnaði meira
valdi á eigin hendur en nokkur forveri
hans. Sovéska valdastéttin myndi leggja
allt í sölumar fyrir völdin án tillits til al-
menningsálitsins. Til svipaðra atburða
kynni að koma í Sovétríkjunum og orðið
hefðu nýlega á Torgi hins himneska friðar
í Peking.
Eftirminnilegustu lýsinguna á því sem
er að gerast í Sovétríkjunum gaf Finni sem
hefur dvalist þar undanfarna mánuði.
Hann sagði að sovéskur almenningur væri
farinn að tala um Gorbatsjov með sömu
kuldalegu fyrirlitningu og hæðni og for-
vera hans. Gorbatsjov væri aðeins vinsæll
í löndum, þar sem hann stjórnaði ekki.
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 1. júlí
Ef við hefðum ekki glasnost vissum við
ekkert um perestrojku, segðu menn nú í
Moskvu, þar sem matur væri af mjög
skornum skammti og mengunin svo mikil
að hún væri hættuleg heilsu fólks. í nýrri
ríkisstjórn Sovétríkjanna ætti bæði að vera
ráðherra perestrojku og ráðherra hörm-
unga og hamfara (katastrófa), spurning
væri, hvort verkefni þeirra ragluðust ekki.
Evrópuríkin
CHRISTOPH
Bertram blaðamað-
ur hjá Die Zeit í
Vestur-Þýskalandi
flutti erindi um þróunina í Vestur-Evrópu
og Evrópubandalaginu. Hann byggði af-
stöðu sína til Sovétríkjanna á þeirri megin-
forsendu, að þau gætu orðið eins og venju-
legt stórveldi en þó ekki „eitt af okkur“.
Það yrðu skil á milli ríkja Austur- og
Vestur-Evrópu, 'ekki endilega vegna hug-
myndafræði heldur vegna lífskjara og
þeirrar staðreyndar, að Austur-Evrópurík-
in yrðu áfram innan áhrifasvæðis Sov-
étríkjanna. Ríkin í Austur-Evrópu myndu
verða á eftir efnahagslega. Það ætti að
stefna að efnahagslegum stöðugleika í
samskiptum austurs og vesturs og ef til
vill ættu vestræn ríki að taka að sér að
kenna stjómvöldum fyrir austan, hvernig
þau ættu að bregðast við uppþotum al-
mennings.
Þýskalandi yrði áfram skipt og hug-
myndin um endursameiningu myndi setja
minnkandi svip á stjórnmál í Vestur-
Þýskalandi með kynslóðaskiptum í stjóm-
málum. Vestur-Þjóðveijar væru eftir 40
ár að eignast eigin þjóðareinkenni, þeir
mynduðu ekki aðeins sérstakt ríki heldur
einnig sérstaka þjóð. Bandaríkjamenn yrðu
áfram með herafla í Vestur-Þýskalandi.
Kjamorkuvopn hyrfu ekki þaðan og fæl-
ingarkenningin yrði áfram við lýði.
Rammi samstarfsins í Evrópu yrði hinn
sami en samstarfið yrði að taka mið af
nýjum aðstæðum. Hemaðarmáttur hefði
ekki sama gildi og áður. Þungamiðja sam-
starfs Evrópu og Bandaríkjanna kynni að
færast út fyrir Atlantshafsbandalagið og
ná til mengunarmála, heilbrigðismála og
slíkra málaflokka í ríkari mæli. Evrópu-
bandalagið yrði mikilvægara en áður og
breyttist. Efnahagsráðstafanir leiddu ekki
sjálfkrafa til pólitísks samstarfs, um það
yrði að taka sjálfstæðar ákvarðanir. Aukin
samvinna á viðskipta- og efnahagssviðinu
hefði í för með sér aukið gildi þjóðlegra
stofnana og ýtti undir þjóðareinkenni ríkja,
einstaklingar og fyrirtæki myndu leita til
eigin ríkisstjóma ef þeir teldu hagsmunum
sínum ógnað á hinum sameiginlega vett-
vangi.
Taldi Bertram að ríki Evrópubandalags-
ins ættu að leggja meiri áherslu á pólitískt
samstarf og þess vegna væri ekki áhugi
hjá þeim á því að fá hlutlaus ríki eins og
Svíþjóð, Finnland og Austurríki í hópinn.
Smátt og smátt ætti einnig að efla evr-
ópskt vamarsamstarf og búa sig undir að
hlutdeild Bandaríkjanna í vömum Evrópu
minnkaði.
í ræðu Anders C. Sjaastads þingmanns
í Noregi og fyrram varnarmálaráðherra
kom fram að fækkaði bandarískum her-
mönnum veralega í Evrópu kynni hernað-
arsamstarf Frakka og Vestur-Þjóðveija
að aukast enn frekar og Bretar kynnu að
hafa meiri áhuga en nú á því að styrkja
Evrópustoð Atlantshafsbandalagsins. Dr.
Ingemar Dörfer sagði að Vestur-Þjóðveij-
ar kynnu sjálfir að eignast kjarnorkuvopn.
Hann taldi að mikilvægi siglingaleiðanna
yfir Atlantshaf myndi minnka ef banda-
rískum hermönnum í Evrópu yrði fækkað,
þar sem áherslan yrði lögð á að fá banda-
rískan flugher og flota til aðstoðar á
hættutímum, landhersveitirnar yrðu lagðar
niður. Sjaastad taldi hins vegar að Sovét-
menn myndu auka flotaumsvif til að geta
traflað siglingar yfir Atlantshaf, ef fækkað
yrði í venjulegum herafla Bandaríkja-
manna, vildu Sovétmenn geta truflað liðs-
flutninga á hættutímum.
Aðild að Evrópubandalaginu er ofarlega
í huga Norðmanna en með öryggishags-
muni sína í huga vilja þeir ekki að slík
aðild spilli samvinnu þeirra í varnarmálum
við Bandaríkjamenn. Var á það bent af
íslenskum ræðumanni, að frá sjónarhóli
íslendinga ættu ekki að vera nein vand-
kvæði á því að eiga samstarf við Banda-
ríkjamenn í vamarmálum og vera þátttak-
andi í evrópsku samstarfi.
Skýrir
straumar
UNDIR LOK RAÐ-
stefnunnar stóð
einn fundarmanna
úr röðum Norð-
manna upp og lýsti
þeirri skoðun sinni,
að hugtakið sjálfstæði í umræðum um ríki
og stöðu þeirra væri orðið úrelt. Hver þjóð
væri annarri háð og ef menn vildu ekki
kasta hugtakinu sjálfstæði fyrir róða yrðu
þeir að endurskilgreina það. Fyrir nokkra
var vakin athygli á því hér í Reykjavíkur-
bréfi að breska vikuritið Economist teldi
hugtakið „efnahagslegt sjálfstæði“ úrelt.
Umræður á þessum nótum eru fjarlægar
okkur íslendingum og er skemmst að
minnast þess, að í ræðu sinni á 17. júní
lagði Steingrímur Hermannsson áherslu á.
efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar.
Norðurlandaþjóðirnar era í útjaðri þegar
rætt er um breytingar og stóra strauma
í Evrópu. Þær eiga hins vegar allt undir
því að einangrast ekki frá því sem er að
gerast í stjórnmálum Vestur-Evrópu og
þurfa að halda þannig á málum, að Sov-
étríkin komist ekki í þá aðstöðu að geta
hlutast til um öryggismál þeirra. Vegna
ótta um slíka íhlutun vilja Norðmenn að
farið verði ákaflega varlega í umræðum
og athugunum á öllu er varðar afvopnun
á höfunum. Þeir eiga allt undir því að fá
liðsauka sjóleiðis. Johan Jörgen Holst varn-
armálaráðherra Noregs verður sífellt
gagnrýnni í ræðum sínum á afvopnun á
höfunum og sér æ meiri vankanta á að
takmarka þar vígbúnað. Anders C. Sjaa-
stad flutti einnig varnaðarorð um þetta
efni.
Dragi Bandaríkjamenn úr herafla sínum
í Evrópu á hlutur Vestur-Þjóðveija eftir
að aukast. Þeir era nú þegar ríkasta þjóð-
in innan Evrópubandalagsins og styrkist
hemaðarmáttur þeirra enn frekar og eign-
ist þeir kjarnorkuvopn verða þeir jafnframt
öflugasta ríkið í bandalaginu. Á ráðstefn-
unni í Ósló beindist athygli allra einkum
að því sem er að gerast í Vestur-Þýska-
landi, þegar rætt var um Vestur-Evrópu.
Þýskir ræðumenn töldu ástæðulaust að
óttast að land þeirra myndi taka upp hlut-
leysisstefnu. Á hinn bóginn er ljóst að
Þjóðveijar ætla sér sérstakt hlutverk við
að skapa nýjar aðstæður í samskiptum
austurs og vesturs í Evrópu, þeir geta
þannig einnig tekið pólitískt framkvæði á
þessu viðkvæma sviði.
Óvissan er mest um það hvað gerist í
Sovétríkjunum og Austur-Evrópu. Finnar
töluðu á þann veg eins og kraftaverk
væri að gerast í Eystrasaltslöndunum og
ekki síst Eistlandi, þar sem kúguð og
marghijáð þjóð, sem ætlunin var að gera
að engu, hefur risið upp af ótrúlegum
þrótti. Ástandið og lífskjör í Sovétríkjunum
era hins vegar hörmuleg og Gorbatsjov á
undir högg að sækja hvað sem líður þeirri
birtu sem umlykur hann á Vesturlöndum.
Sovétríkin era enn sem fyrr stórveldi vegna
hernaðarmáttarins, sem þau ráða yfir. Það
er fráleitt að ætla að Gorbatsjov kippi
þeirri stoð undan veldi sínu, þótt hann
verði að skera niður á sumum sviðum til
að halda styrk á öðrum, svo sem til geim-
hemaðar og kjarnorkustríðs.
Nýjar víddir hafa opnast og era að opn-
ast á vettvangi alþjóðastjórnmála. Þjóðir
sem halda að sér höndum kunna einfald-
lega að dragast aftur úr og einangrast.
Gleggsta dæmið um innhverft ríki i Evr-
ópu samtímans er Rúmenía, sem sætir nú
gagnrýni allra. Þar er meira að segja svo
komið, að settar era upp víggirðingar til
að fólk flýi ekki til Sovétríkjanna!
Morgunblaðið/Einar Falur
„Norðurlanda-
þjóðirnar eru í
útjaðri þegar rætt
er ura breytingar
og stóra strauma
í Evrópu. Þær
eiga hins vegar
allt undir því að
einangrast ekki
fráþví sem erað
gerast í stjórn-
málum Vestur-
Evrópu og þurfa
að halda þannig á
málum, að Sov-
étríkin komist
ekki í þá aðstöðu
að geta hlutast til
um öryggismál
þeirra. Vegna
ótta um slíka
íhlutun vilja
Norðmenn að far-
ið verði ákaflega
varlega í umræð-
um og athugunum
áöllu ervarðar
afvopnun á höfun-
um.“