Morgunblaðið - 11.02.1990, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1990
C 7
Varðveita í vernduðu umhverfi?
Fyrr hefur verið minnst á tilvik í
Biblíunni, al.lt líf á þurrlendi var í
útrýmingarhættu. Nói greip til stór-
felldrar björgunaraðgerðar; hann
byggði örkina og forðaði í það
minnsta tveimur eintökum af hverri
skepnu jarðarinnar. Er þetta raun-
hæf aðgerð? Trúlega þarf í dag
fleiri en tvo einstaklinga til að forð-
ast erfðaúrkynjun. Menn reyna
samt að fylga fordæmi Nóa. Kali-
forníu-gammar (lat. Gymnogyps
Californiansus) eru nú í „gjör-
gæslu“ bandarískra vísindamanna,
1987 var talið að síðasti villti
gammurinn hefði verið handsamað-
ur, markmiðið er að fjölga gömmun-
um í dýragörðum og sleppa þeim
svo lausum í náttúruna. En slíkt
hefur reynst erfitt; maðurinn veit
sjaldan svo mikið um lifnaðarhætti
dýra að hann geti boðið þeim upp
á þær aðstæður að þeim þyki það
fýsilegt að maka sig. Reynslan
bendir til að þau dýr sem eru hvað
mestar mannafælur og þar af leið-
andi gjarnan í útrýmingarhættu,
pari sig ógjarnan í fangelsi. Og jafn-
vel þó þungun verði er hætt við
fósturláti við slíkar aðstæður. Fræ-
og sæðisbankar eru einnig dýrir í
rekstri og geta sennilega ekki forð-
að nema brotabroti af þeim lífverum
sem eru að hverfa.
Hvað getur maðurinn gert? Hvað
stendur í hans valdi? Mörgum sýn-
ist að orð Drottins í Fyrstu Móse-
bók séu nú fram komin: „Otti við
yður og skelfing skal vera yfir öllum
fuglum loftsins, yfir öllu, sem hrær-
ist á jörðinni, og yfir öllum fiskum
sjávarins. Á yðar vald er þetta gef-
ið.“
SIÐUSTU
GEIRFUGLARNIR
„GEIRFUGLARNIR GERÐU enga tilraun
til að veita þeim viðnám, en lögðu strax á
flótta fram með klettunum öfan við fláann.
Þeir báru höfuðið hátt og héldu iitlu vængj-
unum dálítið frá sér ... Jóni tókst brátt að
króa annan fiiglinn af og ná honum, en
Sigurður og Ketill eltu hinn og sá fyrr-
nefhdi náði honum þegar hann var alveg
að komast á blábrúnina á klöppinni ...
Þeir sneru fuglanna úr hálsliðnum og köst-
uðu þeim út í bátinn...
Svo er lýst_ því sem margir telja vera eitt
versta víg íslacdssögunnar. En eftir því sem
næst verður komist vom þessi óhappaverk fram-
in í Eldey hinn þriðja júní 1844.
Geirfuglinn var stórvaxinn fugl, stærri en
gæsir en minni en álftir, tæplega 90 sentimetrar
á lengd, sennilega um 6-8 kílógrömm að þyngd,
að mörgu leyti ekki ósvipaður álku í útliti enda
náskyldur.
Það sem skildi á milli feigs og ófeigs var að
geirfuglinn var ófleygur. Sjófugl sem leitaði að-
eins lands til að verpa á lágum og sléttum skeij-
um. Fuglinn var áður algengur við strendur
Norður-Atlantshafs en vegna gegndarlausrar
veiði var hann orðinn sjaldséður um aldamótin
1800 og þeim síðustu var sálgað 1844.
Heimildum ber ekki fyllilega saman um það
verð sem greitt var fyrir síðustu geirfuglana, 109
ríkisdalir voru nefndir en einnig er getið um
upphæðina 80 ríkisdali. í verðlagsskrá frá 1844
er kýrverð í silfurmynt 20 ríkisbankadalir og 64
skildingar. Ef miðað er við 80 ríkisdali hafa ver-
ið greidd 3,87 kýrverð fyrir fuglana. Kannski
er ekki fjarri lagi að kýr kosti í dag um 80 þús-
unáir króna. Má því til gamans segja að á nú-
virði hafi verið greiddar 309,6 þúsundir króna.
Skylt er þó að setja þann fyrirvara að lífshættir
og verðhlutföll eru mjög breytt óg slíkur útreikn-
ingur því í hæsta máta óábyrgur.
Hinn 4. mars árið 1971 keyptu íslendingar
geirfugl á uppboði Sotheby’s í London fyrir 9.000
pund en sú upphæð jafngilti um 1.890.000
íslenskum krónum. Framreiknað eftir vísutölum
er kaupverðið nú rétt tæpar fimm milljónir.
Basl
— Hvernig gengur útrýming
refa?
„Hún gengur engan veginn.
Stofninn er mjög sterkur eins og
er. Um þessar mundir má áætla
að hann sé töluvert á þriðja þús-
und dýra.“
— Hve mörg dýr eru felld ár-
lega?
„Tæplega þúsund fullorðin
dýr.“
— Hve hátt gjald er sett til
höfuðs lágfótu og hve miklu fé
er varið til útrýmingarinnar?
„Fyrir hlaupadýr utan grenja
eru greiddar 950 krónur, fyrir dýr
á greni 680 krónur og 300 krónur
fyrir yrðlinga. Auk þess eru
grenjaskyttum greidd laun. Það
er ekki fjarri lagi að ætla að til
eyðingar refa hafi verið varið um
20 milljónum á síðasta ári. Ríkis-
sjóður á að greiða þijá fjórðu hluta
kostnaðarins og sveitarfélögin
fjórðung."
— Semsagt við eyðum tuttugu
milljónum, drepum tæplega þús-
und dýr og svo segir þú refastofn-
inn í góðu lagi, hvað þarf til að
útrýma refnum?
„Ég veit það ekki. En ég veit
að það þyrfti miklu meiri peninga.
— Ef menn virkilega hafa áhuga
á að ná þessu markmiði. En það
er nú farið að renna upp fyrir
mönnum að það er rangt að út-
rýma refnum. Að mínu áliti er það
fyllilega tímabært að breyta þess-
um lögum og ég vænti þess að
það verði gert á næsta þingi.
Markmiðið hlýtur að vera að koma
í veg fyrir og halda tjóni í lág-
marki. Framkvæmdin hlýtur svo
að ákvarðast af aðstæðum á
hvetjum stað og tíma.“
— Rangt að útrýma ref! Er
þetta ekki vargur, dýrbítur, skolli
sem leggst á háttvirt sauðfé
landsmanna?
„Það er erfitt að meta skaðann
sem refurinn veldur en sennilega
er tjónið hlutfallslega minna nú
Morgunblaðið/Bjami
Páll Hersteinsson veiðistjóri.
en áður var. Búskaparhættir hafa
breyst. Núorðið er t.d. sjaldgæft
að refurinn sé í aðstöðu til að
ráðast á fé í fönn. Auðvitað þarf
að skjóta dýrbíta í nánd við sauð-
fjárbú og veija æðarvörp. — En
eitt er að veijast tjóni og annað
er bókstaflega að útrýma dýrateg-
und. Annars eins og ég sagði,
þrátt fyrir lögin er íslenski refa-
stofninn í engri útrýmingarhættu.
Það virðist vonlaust að ætla sér
að útrýma refnum.
Og það má spytja hvort við
höfum rétt á því að breyta heimin-
um algjörlega að eigin vild, höfum
við rétt til að útrýma öðrum dýra-
tegundum sem em i umhverfinu
af náttúrlegum orsökum og hluti
vistkerfisins. Mér finnst það ekki.
— Og á hinn bóginn verðum við
sjálf fyrir tjóni þegar tegundir
hverfa."
— Hveiju töpum við með refn-
um,_má ekki skolli missa sín?
„í fyrsta lagi hafa margir gam-
an af að sjá refi og fylgjast með
þeim. í öðru lagi hafa jnargir
ánægju af að veiða hann. í þriðja
lagi töpum við erfðavísum, gen-
um. í íslenska stofninum eru lita-
erfðavísar sem gætu orðið áhuga-
verðir í loðdýraræktinni þegar hún
kemst út úr þeim kröggum sem
hún er núna í. í fjórða lagi er
íslenski refurinn mjög áhugaverð-
ur til rannsókna. Stofninn er frek-
ar ófijósamur miðað við aðra
stofna tegundarinnar og það er
væntanlega aðlögun að tiltölulega
stöðugu fæðuframboði milli ára.
íslenski refurinn hefur frekar fjöl-
breytilegan matseðil; hann er ekki
háður einni ákveðinni dýrategund
til átu. Mér er engin launung á
því að ég vil friða refinn tíma-
bundið á Hornströndum og fylgj-
ast með áhrifum þess á refastofn-
inn og fuglalífið."
— Er eitthvað hæft í því að
refír haldi minkastofninum niðri?
„Samspil refs og minks er
órannsakað. þess eru dæmi að
refir drepi minka og ég hef sjálfur
séð ref hrekja mink frá fæðu. Við
höfum engar sannanir í höndun-
um að refir hafi áhrif á stofn-
stærð minka en það er ljóst að
enginn vinskapur er þarna á milli
og það er hugsanlegt að refurinn
trufli fæðuöflun minksins, — jafn-
vel að hann tíni upp einn og einn
minkahvolp síðla sumars.“
Erfðamengun
— Þú talar um íslenskan refa-
stofn, hve sérstakur er þessi stofn,
hve frábrugðinn er hann öðrum
heimskautarefum?
„íslenski stofninn hefur verið
meira og minna einangraður um
þúsundir ára. Væntanlega hefur
einhver aðflutningur verið frá
Grænlandi eftir ís en hann getur
tæpast hafa verið mikill því hund-
æði sem er landlægt á Grænlandi
hefur ekki komið þá leiðina."
— Einangraður stofn, er það
ekki rétt að innflutt aðskotadýr
hafi sloppið af loðdýrabúum?
„Jú, á íjórða áratugnum voru
átta blárefir, svokallaðir Alaska-
blárefir, fluttir inn til ræktunar.
Þeim var einnig blandað við
íslenska refi á loðdýrabúum og
einhveijir sluppu út. 1979-80 voru
aftur fluttir inn blárefir og
1982-83 sluppu dýr hér suðvest-
anlands, á versta tíma. íslenski
stofninn hafði verið í lágmarki en
fór ört vaxandi. Áhrif blöndunar-
innar urðu því meiri en ella hefði
orðið. Við vitum ekki hve alvarleg
þessi blöndun er en við vitum að
hún er til staðar og er mest á
Suðvesturlandi en hreinræktaðir
blárefir, sem sloppið hafa af
refabúum, hafa veiðst í öllum sýsl-
um landsins. Eðlilega vitum við
minna um þau dýr sem veiðast
ekki og ná að tímgast.“
— Er gæslan á loðdýrabúum
ekki nógu góð?
„Nei, hún er það ekki. Flestir
loðdýrabændur hugsa vel um sín
bú en það finnast líka trassar.
Það hefur því miður ekki tekist
að koma á virku eftirliti með loð-
dýrabúunum. Til þess eru engir
fjármunir og það vantar ákvæði
í þá reglugerð sem við störfum
eftir um að unnt sé að gera viðeig-
andi ráðstafanir á kostnað þess
sem vanrækir öryggisráðstafanir.
Sennilega er einfaldasta leiðin
til þess að útrýma íslenska refnum
sú að láta reka á reiðanum með
' öryggisgæslu á loðdýrabúum. Þá
vérðum við fyrr en varir komnir
með allt öðruvísi ref. Islenski ref-
urinn verður horfinn sem slíkur,
en í hans stað kominn stærri,
fijósamari og ljósleitari refur.“
LIRÝMING
YARGDÝRA
Vibtal vib veibistjóra}
Pál Hersteinsson
REFURINN ER fyrsta spendýr sem nam Iand á íslandi þegar
jöklar hörfúðu eftir ísöldina. Islensk Iög gefa til kynna að lands-
menn hafi litlar mætur á þessum frumbyggja: „Búnaðarfélag Is-
lands hefúr undir yfirstjórn landbúnaðarráðherra stjórn allra
aðgerðatil útrýrningnr refum og minkum. Skipar ráðherrann
veiðistjóra að fengnum tiliögum Búnaðarfélags íslands. Skal hann
starfa undir stjórn þess og hafa haldgóða þekkingu á lifnaðar-
háttum refa og minka og góða reynslu af veiðiaðferðum og öðru,
sem unnt er að beita til útrýmingar vargdýrum þessum.“ (Lög
nr. 52.1 gr. írá ð.júiií 1957.) Lögin eru skýr; tveimur dýrategund-
um skal útrýmt. Páll Hersteinsson skrifaði doktorsritgerð um
íslenska refinn. Páll er nú veiðistjóri og stjórnar útrýmingunni.
Morgunblaðið krafði hann svara í húsakynnum Búnaðarfélagsins.
Refiium skal útrýmt eftir laganna hljóðan. Ljósmynd/Páll Hersteínsscn