Morgunblaðið - 12.04.1990, Blaðsíða 2

2 C
MÖIÍGUNBLAÐÍÐ, PIMMTUDÁGUR 12. APRÍL 1990
gaman að eiga okkur systkinin og höfðu
áhuga á því sem við vorum að fást við. Sú
kynslóð sem ól upp mína kynslóð beitti
meiri aga. Við vorum ekki alltaf sátt við
hann, fannst eftirlitið of mikið, foreldrarnir
gamaldags. En eftir á að hyggja var þessi
agi verðmætt veganesti. En á heildina litið
held ég að ég hafi verið svona venjulegur
krakki í Vesturbænum."
Hvað langaði þig til að verða þegar þú
yrðir stór?
„Ég veit ekki hvort ég hugsaði mikið út
í að ég yrði eitthvað sérstakt. Ég taldi al-
veg sjálfsagt að ég myndi giftast. Væri ég
spurð sagðist ég ætla að giftast góðum
manni. Svo sagði ég stundum að mig lang-
aði að verða skipstjóri því ég vildi sjá fleira
en ísland.“
Hvað eða hver finnst þér hafa haft mót-
andi áhrif á þig í bernsku, utan heimilisins
þíns?
Hún styður hendi undir kinn. „Það var
margt sem hafði áhrif á mann. En upp í
hugann kemur fröken • Guðrún, íslensku-
kennari minn í Landakoti. Hún hafði djúp
áhrif á mig. Þeir sem voru hjá henni eiga
sérstakan heim. Við lærðum kvæði og svo
fór hún með íslendingasögumar sem fram-
haldssögur eftir að hafa hlýtt yfir. Hún lét
okkur læra ballöður Matthíasar Jochums-
sonar um Hallgrím Pétursson og Eggert
Ólafsson utan að. Það gerði ekkert til þó
okkur ræki í vörðumar. Fröken Guðrún
hjálpaði okkur að skilja hvernig skáld hugs-
uðu. Skáldskapur var í hávegum hafður
heima en áhuga á rituðu máli og tilfinning
fyrir því átti sinn uppmna hjá fröken Guð-
rúnu. Sennilega leikhúsáhuginn líka. Henni
var lagið að segja dramatískt frá, þannig
að leikhúsið sem er í sögunum komst tii
okkar. Hún var ekki hávær manneskja en
náði til okkar með sinni einstöku þekkingu
og kærleikanum til alls sem var íslenskt.
Fékk okkur til að skilja hvað er hægt að
segja mikið í örstuttri setningu. „Ung var
ek gefin Njáli“, „Þeim var ek verst . . .“
Enga manneskju hef ég þekkt sem hefur
farið betur með mannlýsingar í íslendinga-
sögunum. í meðförum hennar urðy,sögurn-
ar leikhús. Við sáum atburðina þegar hún
sagði frá.“
Og að vera unglingur á stríðsárunum?
„Þú getur ímyndað þér að það snerti
okkur. Þá var talað um heiminn á allt ann-
an hátt en nú þegar stríð og óeirðir eru
okkur dægradvöl. Við sóttumst mjög eftir
að fara í bíó. Allar myndir voru fullar af
ást og hamingju. En á undan hverri mynd
var sýnd fréttamynd um gang stríðsins.
Heiminum var hellt yfir okkur unglingana
og við fengum stríðið í Evrópu beint í æð.
Hvað Evrópa var að ganga í gegnum. Við
sáum loftárásir og hrundar borgir. Við fór-
um út unglingarnir að sýningu lokinni og
höfuðin full af rómantík en hitt blundaði í
vitundinni. Ég sé fyrir mér margt úr þessum
myndum - hljóðandi fólk að hlaupa,
sprengjuýlið. Heimilin í rúst. Þá hugsaði ég
oft um alls konar smáatriði. Hvað um litlu
munina sem þessar íjölskyldur höfðu glat-
að, myndir og bækur. Stundum voru mynd-
ir þegar grátandi foreldrar voru að fá fregn-
ir af því að drengurinn þeirra hefði verið
drepinn í stríðinu. Ég lifði mig inn í þetta
og hef alltaf gert það. Sorg og hörmungar
gera mig máttvana þvi það er svo lítið sem
1 hægt er að gera. Þegar ég var í heimsókn
í Portúgal bjó ég í veglegri höll en út um
gluggann blöstu við fátækrahverfin. Það
var óbærilegt. Með fátæktinni kemur sinnu-
leysi, fátæktin sviptir fólk orku og reisn.“
Nú bjuggu ráðherrar við götuna þína á
stríðsárunum svo væntanlega hafa hermenn
verið þar á stjákli. Var það spennandi?
„Hamingjan sanna, mér og mínum vin-
konum var uppálagt að segja aldrei við þá
orð! En ég vorkenndi þeim. Ég man eftir
messu í Dómkirkjunni á aðfangadagskvöld,
þar sem voru margir hermenn. Þegar kirkju-
gestir sungu Heims um ból tóku þeir undir
á sínu tungumáli, sumir með tár í augum.
Ég hugsaði með skelfíngu til þess að án efa
yrði hlutskipti sumra að verða sendir héðan
fljótlega og biði það eitt að verða drepnir á
vígvellinum. íslendingum er fýrirmunað að
skilja þjóðir þar sem mannslífíð er ekki haft
í öndvegi. Líf hvers og eins er svo mikils
virði. Við hvorki getum né viljum missa
neinn. Við getum verið afar stolt af því
hvað við komum hvert öðru við. Það snertir
alla þegar slysfarir verða, það verður aldrei
hversdagslegur atburður. Érlendum gestum
þykir til dæmis erfitt að skilja að við skrif-
um minningarorð um alla. Érlendis er það
ekki gert nema um einhveija svokallaða
fyrirmenn. Mér finnst þetta fallegur siður.
Og með því höldum við einnig tengslum við
fortíðina, við erum alltaf með brú til for-
tíðar.“
Aldurinn. Er hann þér áleitið umhugsun-
arefni?
„Þegar ég varð fimmtug fannst mér tíma-
mót. Ég hafði lifað elli æsku minnar og
hlakkaði til að kynnast æsku ellinnar. Jú,
hver hugsandi manneskja veltir fyrir sér
tímanum og aldrinum.Ég hugsaði mikið um
tímann þá. Á annan hátt en nú. Ég setti
spjald upp á vegg hvar á stóð „allar skoðan-
ir skal endurmeta strax og ný viðhorf mynd-
ast“. Þau orð skírskota ekki síður til mín
nú. Við endurmetum á grunni reynslu og
þekkingar. Sextug manneskja er orðin fast-
mótuð. Það er fátt sem kemur alveg í opna
skjöldu. En sem betur fer verður maður enn
hissa og undrandi yfir að sjá hvað allt breyt-
ist, breytist hratt. Og ég minnist þess að
Sigurður Nordal sagði einhveiju sinni að
árin eftir sextugt væru skemmtilegust.
Mergurinn málsins þegar við hugsum um
aldur er lífsgleði og heilbrigði." Hún heldur
áfram. „Það hefur verið svo í tísku að vera
ung og æska kvenna notuð í auglýsinga-
skyni, stundum á þann hátt að mér hugn-
ast það ekki. Með aldri öðlast konan sterk-
ari persónuleika. Prestur komst einu sinni
svo að orði að konur með hrukkur eða rún-
um rist andlit væru fallegar, í rúnum andlits-
ins speglaðist reynsla lífs þeirra. Mér þykir
þetta fallega sagt. Tíminn gerir okkur það
sem við erum. Ég hef mætt meðbyr og
mótbyr eins og aðrir. Það hefur mótað mig
að eiga verðmætamat sem felst í að það
veraldlega er ekki eftirsóknarverðast."
Finnst þér líf þitt hafa runnið eftir föstum
farvegi.
„Ég hef þvert á móti oft hugleitt - og
ekki síst nú þegar ég er að verða sextug -
hvað margt í lífi mínu hafi orðið fyrir ein-
hvers konar tilviljun. Að ég ákvað ung kona
að fara til útlanda í nám og kannski er flest
afleiðing þeirrar ákvörðunar. Og að ég
skyldi ákveða að fara til Frakklands en
ekki til Danmerkur, einnig þetta hafði áhrif
á allt mitt iíf, breytti minni lífssýn, leiddi
mig inn á nýtt menningarsvæði. Koma síðan
heim og flétta saman þau áhrif og sterkrar
norrænnar hefðar. Eftir fimmtugt vildi ég
eitthvað allt annað en það veraldlega. Hvað?
Kannski vitum við aldrei hvað við viljum,
frekar hvað við viljum ekki. Við verðum að
sjá til, sjá hvernig kaupin gerast á eyrinni.
Mér þykir gaman að eldast. Það veitir yfir-
sýn og þroska. En ef við berum saman
hugmyndaheim okkar þegar ég var þrítug
og nú þegar við horfum á æskufólkið okkar
finnum við að það hugsar margt eins og
við. En það hefur annan bakgrunn og aðra
lífssýn. Ég skil það svo vel. Eg er ekki að
hnjóta um það. Mér finnst það hreinasta
veisla fyrir andann að tala við ungt fólk og
skynja að það er að stefna inn á braut til
skilnings og þroska. Það man ekki tímann
þegar lífið var fábrotnara, ekki tímann fyr-
ir síbyljuna. Það er óhjákvæmilegt annað
en mjög margt fari framhjá fólki. Það verð-
ur að hrópa hátt til að vekja athygli. Við
erum of veraldlega sinnuð sem er það eðli-
legasta sem gat hent þessa þjóð í ljósi fá-
tæktar og örbirgðarminninga hennar. En
offlæðið deyfír vitundina um hvað er ein-
hvers virði. Það er ekki alltaf hið sanna og
verðuga sem nær athygli. Það er ekki alltaf
ræktað sem skilur eitthvað eftir og er ekki
bara stundargaman. En ég hef tilhneigingu
til að halda í þá bjargföstu trú að alltaf
verði nógu margir sem vinni að því sem er
lóðið, búi yfir aflinu sem knýr áfram lukku-
hjólið.“
Hún bætir kaffi í bollana. Brosir og seg-
ir: „Ég trúi að senn verði kúvending. Veislu-
borðið hefur verið svo hlaðið að bráðum
viljum við og getum ekki meira. Þá förum
við aftur að læra að njóta þess yndislega
munaðar að vera ein með sjálfum okkur.“
Finnst þér þú sjá merki þess?
„Já. Ungt fólk kemur fram með fijóar
skoðanir og viðhorf sem við höfum ekki
einu sinni ætlað þeim að hafa veitt eftir-
tekt, hvað þá skilið ýmsa þætti þjóðlífsins.
Ég greini þetta skýrast í umhverfisvakning-
unni. Ég hygg að margt ungmennið vanti
fastan púnkt. Það er okkar hlutverk sem
erum eldri að reyna að ljúka upp augum
þeirra svo að þau fái annað og innihaldsrík-
ara verðmætamat. Þannig færum við þeim
aftur landið, heldurðu það ekki? Við getum
aldrei nógsamlega glaðst yfir því að eiga
þetta land. Við getum litið á fjall og hugs-
að: Ég á þetta fjall og enginn tekur það frá
mér. Við höfum tengsl við landið, náttúr-
una, hveija þúfu á einstakan hátt sem ég
hef hvergi fundið annars staðar. Að eiga
fjallið sitt, það er kjarni málsins."
Þegar þú hittir erlenda blaðamenn, um
hvað spyija þeir? '
„Þeir horfa mikið til þess að ég er kona.
Þeim fínnst það enn óvenjulegt þó tíu ár
séu liðin. Fyrr eða síðar er komið inn á það
að vera íslendingur og búa hér við þessar
aðstæður. Mörgum finnst skrítið hvað okkur
getur þótt eftirsóknarvert við það. Mönnum
þykir vlð vera langt frá heimsbyggðinni.
Það breytist oft eftir nokkra dvöl þeirra
hér. Ég reyni að skýra út fyrir þeim hvern-
ig við hugsum. Að þungamiðja heimsins er
þar sem hjartað slær og ræturnar eru og
að við getum unnið með okkar fólki. I
íslensku þjóðfélagi hefur hver einstaklingur
hlutverki að gegna og það kallar á ábyrgðar-
tilfinningu sem er einstök. Við erum hér
hvert og eitt og öll - við erum ekki aðeins
hluti af heild.“
Ertu rómantísk?
Hún hlær. „Ja, rómantísk. Hvernig eigum
við að skilgreina það? Ég er hrifnæm, hrífst
af öllu sem er fallegt. Flestir tengja róm-
antík við ást. En allt sem er fallegt í
mannlífinu og samskiptum fólks snertir mig
og ég leita þess. Mér finnst allar eijur óþægi-
legar og legg lykkju á leið mína til að laga
þær ef mögulegt er. Ég hygg það sé í okk-
ur íslendingum, við viljum lifa við frið -
ekki lognmollu. Og vissa ljúfmennsku. Við
áttum okkur vonandi betur á hinum mjúku
gildum og skrítið hve lengi hefur verið gert
lítið úr þeim. Þau eru þungamiðja lífsins
og benda hveijum og einum á hvað hann á
að rækta í sér.“
Gagnrýni eða óvild í þinn garð, hvernig
bregstu við slíku?
„Ég væri fákæn ef ég héldi að það væri
mögulegt að öllum líki við mig og það er
fráleitt að vera allra viðhlæjandi. Þá væri
ég óttaleg dula. Ef gagnrýni er réttmæt þá
reyni ég að skoða hana og læra af henni.
Ef hún er óréttmæt og ég kannast ekki við
það sem er verið að gera mér upp, sárnar
mér. En þá er að reyna að horfa á málin í
víðara samhengi og skilja af hveiju þetta
gæti verið til komið. Ég get sett mig í spor
þeirra sem hafa aðrar skoðanir en ég. Mér
finnst það eðlilegt að hver hafi sína skoðun
en menn verða að sýna heilindi og virða
aðrar en sínar. Ég vil að menn grundi skoð-
anir sjnar og hlaupi ekki með fordómana á
torg. í' síbyljunni hættir mönnum til að hafa
í frammi yfirborðslegt tal og fordóma. Ég
finn oft að agi sá sem ég kynntist í foreldra-
húsum hefur gert mér gott. Af honum
sprettur sjálfsagi en stundum dugir það
ekki til, maður verður að tugta sig til. Skap-
stórt fólk verður að grípa til sinna ráða.
Aga þá þætti í fari sínu sem eru erfiðastir.
Sitja á orðunum, láta augnabliksreiði ekki
hlaupa með sig í gönur. Atta sig á að allt
má skoða í öðru ljósi og öll mál hafa fleiri
hliðar, sem betur fer.“
Hvað meturðu mest í fari fólks?
Hugsar sig um. „Ég gæti notað ýms orð
um það. En kannski einlægni og hjartahlýja
nái yfir flesta þá eiginleika sem ég met
mesta. Það felur í sér heiðarleika og virð-
ingu. Þar með virðum við lög þjóðfélagsins,
þær umgengnisreglur settar af samfélaginu
og vinnum að eigin heill og hamingju. Að
bera ábyrgð á sjálfum sér skyldi brýnt fyr-
ir öllum, þar með ber hver ábyrgð á öðrum.
Þá gengur allt betur - orkan beinist í rétt-
an farveg og það til betra þjóðfélags."
Ef þú hittir þig tvítuga. Mundirðu þekkja
Þ'g?
Vigdís hlær dátt. „Já, ég hugsa það. Ég
mundi áreiðanlega þekkja mig á freknunum
og rauðbirknu yfirbragði. Jú, ég mundi
þekkja mig og ég hitti stundum stelpur sem
minna mig á mig.“
Og hvað langar þig að segja við þær?
„Mig langar að segja við þær það sama
og við allt ungt fólk; „menntið ykkur, lærið
eitthvað sem gerir ykkur sjálfstæð, gerir
ykkur að betri foreldrum. Við þurfum á öll-
um að halda. Andríki hvers og eins til að
reka þjóðfélagið okkar. Ég sé fyrir mér
yndislega þróun: ef þjóðin framleiðir allt sem
hún má og gerir það svo til fyrirmyndar
er hljóta allir vegir að vera okkur færir.
Við lifum í heimi þar sem þekkingin er lyk-
ill að nýjum víddum, verðmætum sem skipta
máli og velfarnaði þjóðarinnar.“