Morgunblaðið - 06.05.1990, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAI 1990
Aðdragandinn
„HVORT ERU HÉR
BRETAR EÐA
ÞJÓÐVERJARf“
Spumingin sem brann á allra vörumþegar ísland
var hernumið fyvir 50 ámm
eftir Guðm. Halldórsson
Hvort eru hér bretar EÐA ÞJÓÐVERJAR?“
spurðu allir þegar óþekkt herskip vörpuðu akker-
um í ytri höfiiinni í Reykjavík aðfaranótt 10. maí
fyrir 50 árum. Svar á bjagaðri íslenzku kom fram í „Tilkynn-
ingu,“ sem var dreift meðal vegfarenda og fest upp á
ýmsum stöðum:
„Brezkur herliðsafli er kominn snemma í dag á herskipum
og er núna í borginni. Pessar ráðstafanir hafa verið gerð-
ar bara til þess að taka sem fyrst nokkrar stádur og að
verða á undan Pjóðverjum.“
Hlutleysi íslands hafði verið rofið, en flestir drógu and-
ann léttar. Þetta voru ekki Þjóðverjar.
„VIÐ ENGLENDINGAR aetlum
að gera ekkert á móti Islensku
landsstjórninni og Islenska fólk-
inu,“ sagði í þessu fræga plaggi,
sem Bretar dreifðu þegar þeir
hemámu ísland fyrir hálfri öld —
átta mánuðum eftir að síðari heims-
styrjöldin brauzt út. „Við viljum
verja Iclandi orl“og, sem Danmórk
og Norvegur urðu fyrir. Pessvegna
bidjum við ykkur að fá okkur vin-
samlegar viðtókur og að hjálpa
okkur. Okkur pykir leiðinlegt að
gera petta ónaedi. Við biðjumst
afsokunar á pví og vonum að pað
endist sem fyrst.“
Hér verður stiklað á stóru um
aðdraganda hemámsins 1940 og
aðallega stuðzt við rit Tómasar
Þórs Tómassonar, Þórs Whiteheads
og Donalds F. Bittners (sjá heim-
ildaskrá).
Þýzk ásælni
íslendingar höfðu lýst yfir
„ævarandi hlutleysi" í sambands-
lagasamningnum við Dani 1918
þegar ísland varð fullvalda ríki.
Vonir um að framvegis yrðu deilur
þjóða leystar friðsamlega fyrir milli-
göngu Þjóðabandalagsins brugðust
þegar nazistar komust til valda í
Þýzkalandi. Við blasti nýtt stríð og
íslendingar urðu uggandi um sinn
hag. Óttazt var að þeir mundu ein-
angrast og að aðflutningar yrðu
erfiðir, en samstaða var um að varð-
veita hlutleysið og standa utan við
stríð.
Vorið 1938 stóð ísland að sam-
eiginlegri yfirlýsingu Norðurlanda
í Stokkhólmi um hlutleysi í yfirvof-
andi ófriði. Um haustið voru sett
bráðabirgðalög, sem heimiluðu
ríkisstjórninni að gera ráðstafanir
vegna stytjaldarhættu.
Þjóðveijar voru helzta viðskipta-
þjóð íslendinga og áhugi þeirra á
Islandi hafði aukizt eftir valdatöku
nazista. Þýzkir vísindaleiðangrar
voru oft sendir hingað, stundum að
því er virtist til að kanna möguleika
á pólitískum og hernaðarlegum
ítökum. Engin þjóð var eins ötul
við veðurfræðirannsóknir á landinu
og hafinu umhverfis það og Þjóð-
veijar. Þýzk herskip höfðu eftirlit
með þýzkum togurum hér við land,
þar á meðal beitiskipið Emden, sem
kom í heimsókn til Reykjavíkur
sumarið 1938.
Hreyfingþjóðernissinna (nazista)
var starfandi, þótt hún virðist ekki
hafa staðið í beinu sambandi við
þýzka nazista. í Reykjavík starfaði
líka deild úr þýzka nazistaflokkn-
um, skipuð 40 aðfluttum Þjóðverj-
um. Vegna viðskiptahagsmuna ís-
lendinga tókst Þjóðveijum að tak-
marka neikvæð blaðaskrif um
Þýzkaland. Þýzkir flugkennarar
leiðbeindu íslenzkum svifflugmönn-
um og félag þeirra varð „nokkurs
konar forskóli fyrir íslenska flug-
menn“. Þegar þýzkur svifflugsleið-
angur kom hingað til lands sumarið
1938 notuðu Þjóðveijarnir tækifær-
ið til að kanna lendingarstaði fyrir
flugvélar.
ÁhrifLufthansa
Á árunum 1928-1931 hafði
þýzka flugfélagið Lufthansa að-
stoðað þáv. Flugfélag íslands við
tilraunaflug. Árið 1932 fékk banda-
ríska flugfélagið Transamerican
(sem sameinaðist Pan American)
lendingaraðstöðu hér til bráða-
birgða með nokkrum skilyrðum.
Þjóðveijum tókst að tryggja Luft-
hansa „réttindi tii bestu kjara“, sem
öðrum erlendum flugfélögum yrðu
veitt. Helzta röksemd þeirra var sú
að íslenzka ríkisstjórnin yrði að
Ljósmynd/Agnar Kofoed-Hansen/Virkið í norðri
í flugskýli Flugfélags íslands í Reykjavík í marz 1939 (taliö frá
vinstri): Richard Walter, formaður þýzku sendinefndarinnar, R.
Bilfinger fulltrúi í þýzka flugmálaráðuneytinu, Sigurður Jónsson,
flugmaður, og Brandur Tómasson, flugvirki. Flugvélin TF-Örn í
baksýn.
bæta þeim fjárhagslegt tjón, sem
þeir urðu fyrir vegna þess að Flug-
félag íslands varð gjaldþrota.
„Þar sem ameríska flugfélagið
uppfyllti ekki þau skilyrði sem
íslensk stjórnvöld höfðu sett fyrir
leyfisveitingunni," segir Tómas Þór
Tómasson, „féllu flugréttindi þess
niður og þar með allar kröfur Luft-
Hansa á hendur íslendingum.
Næstu ár fékk ekkert erlent, flugfé-
lag réttindi til umsvifa á íslenskri
grund.“
Brezk flugfélög ráðgerðu einnig
millilendingar á Islandi og frum-
heiji Atlantshafsflugs Breta, John
Grierson, kom hér við í ferðum
sínum. Brezki flugherinn sendi
hingað tvívegis flugvélar í könnun-
arflug. Ræðismanni Breta, John
Bowering, var falið að fylgjast með
vaxandi ásælni Þjóðveija 1937.
Bretar töldu að ísland væri á
brezku hagsmunasvæði. Sumarið
1938 sagði John C. Slessor flugliðs-
foringi í skýrslu fyrir brezka flug-
málaráðuneytið: „Ég efast um, að
við kærðum okkur um afnot af ís-
landi, hvort heldur sem um væri
að ræða herstöð eða millistöð á leið-
inni frá Kanada. En það ræður úr-
slitum fyrir hernað okkar, að ekk-
ert fjandsamlegt ríki, einkanlega
þó ekki Þýskaland, nái fótfestu
þar. Við mættum ekki við því, að
Ljósm. Agnar Kofoed-Hansen/Virkið í norðri
Islenzkir lögreglumenn að skotæfingum nálægt Laugarvatni.