Morgunblaðið - 06.05.1990, Síða 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAI 1990
21
Sagnfræóin
ari eyju, næstum 40 þúsund Banda-
ríkjamenn komnir þangað og 20
þúsund Bretar.
Ut af fyrir sig er mjög fróðlegt
að skoða hvernig Bandaríkjamenn
koma inn í þetta. Snemma árs 1941
er þegjandi samkomulag um að ef
og þegar Bandaríkin komi í stríðið,
þá taki Bandaríkjamenn ábyrgð á
Islandi og Norður-írlandi. En skip-
un Churchills til sinna manna er
að ekkert megi gera til þess að
nálgast Bandaríkin að fyrra bragði
né biðja þá um að taka við á Is-
landi. Ég hefi skoðað næstum Öll
skjöl sem opin eru um þetta og
þetta er alveg ljóst í plöggum ut-
anríkisráðuneytisins breska. Hann
vill bíða þar til Roosevelt býður það
sjálfyiljugur, sem hann gerir
skyndilega á hádegisverðarfundi
með Halifax lávarði í Washington
í maímánuði 1941, og Churchill
segir í svarskeyti já takk. Roose-
velt er ákafur í að geta hjálpað
Bretum meira, en á erfitt um vik
vegna andstöðu heima fyrir. En
vegna þessa setur hann þau skil-
yrði að Bretar verði að fá íslend-
inga til þess að biðja um skiptin,
sem gengur treglega og er ekki
fyrr en í júnílok að fæst fyrir
mikinn þrýsting Breta orðalag sem
bæði íslendingar og Roosevelt geta
sætt sig við. Þegar Roosevelt býðst
til að taka við Islandi, segir Mars-
hall hershöfðingi að það geti þeir
ekki gert vegna þess að ekki sé
hægt að senda hermennina sam-
kvæmt bandarískum lögum í önnur
lönd án þeirra samþykkis. Og þeir
geti ekki sent lið á þessa eyju með
ekkert til þess að veija þá. Urræðið
var að snúa sér til landgönguliðs
flotans, sem var sent til Islands til
bráðabirgða. Fyrst áttu Bandaríkja-
menn að taka við af Bretum á ís-
landi, en síðan hét það að þeir ættu
aðeins að styrkja breska liðið. Bret-
ar æstu sig upp, þeir ætluðu ekki
að hverfa alveg á brott af landinu.
Um þetta deila þeir. Þá slær Churc-
hill í borðið og segir: „Það skiptir
engu máli hve langan tíma tekur
að skipta á liði. Bandaríkjamenn
eru komnir þangað [komu 7. júlí]
og það er góður þjálfunarskóli fyrir
þá.“ Hann lék sinn leik mjög vel,
vissi að úr þessu væru árekstrar
milli þýskra kafbáta og bandarískra
herskipa á Atlantshafi óhjákvæmi-
legir. Þýski ræðismaðurinn í Was-
hington, Hans Thompson, skrifar í
skýrslu heim til Berlínar að lið til
íslands sé ráðabrugg hjá Roosevelt
til þess komast inn í stríðið. Ef nú
verði árekstrar á hafinu vegna ís-
lands, þá muni Roosevelt grípa
tækifærið með þeim rökum að þátt-
taka í stríðinu sé vörn gegn tilefnis-
lausri árás Þjóðveija á Bandaríkin.
Og það var einmitt það sem gerð-
ist. Þýski aðmírállinn Reider vildi í
júlí 1941 bregðast þannig við að
skjóta strax niður bandarískt skip,
en Hitler sagði nei. Þá eru Þjóðverj-
ar komnir í herförina inn í Sovétrík-
in. Þrátt fyrir það skutu Þjóðverjar
niður tvö bandarísk skip, eins og
spáð var.“
Þá veltir maður því fyrir sér hvort
það hafi haft einhver áhrif á Roose-
velt, þegar hann bauðst við þessar
aðstæður til þess að taka við her-
vörnum Islands, að Islendingar voru
oft áður búnir að spyrjast fyrir um
og jafnvel Bandaríkjamanna að
Þjóðveijar muni hafa kafbátaað-
stöðu í einhveijum eyðifirði og
skipti þar um áhafnir og eigi elds-
neyti á kafbáta geymt, sem í raun-
inni var mjög óraunsætt. Sú trú
entist langt fram eftir stríðsárun-
um.
Hlutleysisstuðningur
„íslendingar og Bretar spiluðu
mjög vel úr aðstæðunum, hlutleys-
isstuðningi íslands," segir dr. Bittn-
er. „Ég held að íslendingar hafi
metið spilin og séð að þeir fengju
meira með samvinnu úr því sem
komið var. Þeir voru hlutlausir og
héldu sig fast við það. Bretarnir
sögðu alltaf: íslendingar eru hlut-
lausir og við höfum alltaf virt það.
Við erum að koma til þess að forða
ykkur frá Þjóðveijum. Töldu það
ekki í mótsögn við hlutleysi landsins
og fóru ákaflega gætilega sam-
kvæmt alþjóðalögum. Þetta_ hélst
út öll stríðsárin og lengur. íslend-
ingar gættu þess að Þjóðveijar
flugvéla þar til Bretar kæmu á vett-
vang. íslenska ríkisstjórnin hafði
engin opinber afskipti af slíku. Hún
sagði sem svo, við erum hlutlausir
en viljum vinna með ykkur. Við
getum ekki hjálpað ykkur beint, en
við höfum skip sem fara kringum
land og við getum ekki stöðvað
ykkur ef þið viljið taka ykkur far
með þeim. Hluti af samkomulaginu
við Breta var strax að hernáminu
fylgdu vissar viðskiptaívilnanir og
Bretar sendu strax viðskipafulltrúa
með hernum til að ganga frá þeim.
Sama var um samningana þegar
Bandaríkjamenn tóku við.
Eitt var það þó, sem Bretar voru
sýnilega ákaflega viðkvæmir fyrir.
Það var þessi siðanefnd sem komið
var á 1941, sem átti að brenni-
merkja stúlkur sem sáust með
breskum hermönnum. Um þetta eru
mikil bréfaskipti, sem sjá má í
bréfasafni utanríkisráðuneytisins
breska og mig minnir líka í her-
málaráðuneytinu," bætirdr. Bittner
við.
kyrr eftir að Bandaríkjamenn-eiga
að taka við. Landgöngulið banda-
ríska flotans byijar að koma í júlí
1941 og hersveitir þeirra komu
ákaflega hægt og treglega, og eru
lengi vel engu síður að leysa af eig-
in landgöngudeildir en Bretana.
Bretar og Bandaríkjamenn ræða
áframhaldandi dvöl breska flug-
hersins og flotans sem svar við
áhyggjum íslendinga, þegar ljóst
er að ekki á að leysa flugdeildina
og flotadeildina af hólmi um leið
og landherinn. Bandaríkjamenn
leggja þrýsting á Breta, tala um
að fá þá út úr landinu. En flugdeild-
in og flotadeildin á íslandi eru Bret-
um mjög mikilvæg á Norður-Atl-
antshafinu. Eftir situr sú staðreynd,
að Bandaríkjmenn hafa ekki hern-
aðarmátt til þess að taka við á ís-
landi. Við erum að beijast á Kyrra-
hafinu, sem er í raun bandarísk
styijöld. Maður sér að Ernest King
aðmíráli, yfirmaður bandaríska flot-
ans eftir árásina á Pearl Harb-
our og sá sem Bretar áttu við að
Howard Smith, sendiherra
Breta, sem kom með her-
námsliðinu, (lengst til hægri),
Harris, formaður bresk-
íslensku viðskiptasendi-
nef ndarinnar og Shepard að-
alræðismaður koma af f undi
með íslensku ríkisstjórnina,
til að tilkynna henni töku ís-
lands.
gætu ekki sakað þá um að vera
ekki hlutlausir. Maðurinn á götunni
hefur kannski ekki hugsað svona,
en fólk beitti almennri skynsemi.
T.d. ber það merki um stuðning
þjóðarinnar við Breta að aldrei voru
framin nein skemmdarverk, þótt
t.d. allar rafmagns- og símalínur
hersins lægju ofan á jörðinni. Bret-
ar notuðu frá upphafi íslenska síma-
kerfið með einföldu samkomulagi
milli aðila, og ég sá plögg frá Bret-
um þar sem þeir segjast hafa orðið
að borga hæsta gjald, forgangs-
gjald, m.a. fyrir tilkynningar frá
eftirlitsmönnum við ströndina.
Ferðir þeirra kringum eyjuna með
varðskipum, t.d. til að flytja her-
menn til Akureyrar 17. maí, sýnist
mér dæmigert um þessa hlutleysis-
samvinnu stefnu. Eins þegar for-
maður Framsóknarfloksins, Jónas
Jónsson, bauð Lionel Fortescue,
yfirmanni strandvarðgæslunnar, að
hann gæti farið í fylgd yfirmanns
Félags botnvörpuskipaeigenda
kringum um land og í alla firði og
þorp, þar sem samið var við staðar-
menn um að tilkynna um skipaferð-
ir og orðróm um lendingar óvina-
Frá fyrsta degi spruttu alls
staðar upp tjaldbúðir, enda
urðu hermennirnir að búa í
botnlausum tjöldum þar til
hermannabraggar komu
seinna um sumarið.
eiga um þetta, var orðinn ákafur í
að taka herafla sinn frá Evrópu-
svæðinu og beina honum til Kyrra-
hafssvæðisins. En Roosevelt hefði
aldrei leyft það. Eftir 1941 er það
sem er að gerast á íslandi vísbend-
ing til Breta um að Bandaríkin séu
komin æði nærri þátttöku í stríðinu.
En Bándaríkjamenn höfðu bara
ekki flota eða flugstyrk til þpss að
taka við allri ábyrgðinni á íslandi
af Bretum. Svo að 1942 er staðan
þannig, að breski aðmírállinn segir:
Það allt of mikið lið bundið á þess-
Churchill bannaði að
biðja Roosevelt
„Smám saman hervæddust þjóð-
irnar beggja megin Atlantshafsins.
Og 1942 koma Bandaríkjamenn inn
í átökin af meiri krafti," segir dr.
Bittner og bendir á að þrátt fyrir
flugvéla- og flotavernd með skipa-
lestum hafi verið eyða á stóru svæði
suðvestur af íslandi. „Breski herinn
fer í raun frá íslandi á miðju ári
1942, en styrkur konunglega
breska flughersins og flotans er
samt jafnframt aukinn. Samkvæmt
skjalfestum upplýsingum fara ís-
lendingar þá að velta fyrir sér hve-
nær Bretar ætli eiginlega að fara
úr því flugher þeirra og floti er
þetta. Bittner segir frá því í bók
sinni og vitnar í heimildir, að Vil-
hjálmur Þór, sem varð ræðismaður
í New York í apríl 1940, hafi haft
samband við Sommer Wells í banda-
ríska utanríkisráðuneytinu í júlí það
ár og spurt hvort Bandaríkin vildu
innlima Island í verndarsvæði
Monroekenningarinnar (sem lá
vestan við ísland). Og að tveimur
mánuðum síðar hafi íslenska ríkis-
stjórnin spurst fýrir um það hjá
Cordell Hull, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna, hvort Bandaríkin
mundu vilja taka ísland undir sína
vernd undir hatti Monroekenning-
arinnar. í bæði skiptin viku Banda-
ríkin sér undan að svara. Og í des-
ember kemur enn fyrirspurn frá
Islendingum gegnum bandaríska
ræðismanninn Kuniholm í
Reykjavík um viðbrögð Bandaríkja-
stjórnar við hugsanlegri beiðni Al-
þingis um vernd, en Bandaríkja-
menn svara því til að þeir vilji vera
óbundnir. I riti United States Mari-
nes in Iceland 1941 til 1942 frá
sögudeild US Marines, höfundur
Kenneth J. Clifford, segir að Stefán
Jóhann Stefánsson utanríkisráð-
herra hafi 18. des. komið óformlega
til Kuniholms konsúls þessara er-
inda. Ekki kvaðst dr. Bittner hafa
getað merkt í þeim skjölum sem
hann sá_ að það hafi haft nokkur
áhrif. „Ég held að íslendingar hafi
gert rétt í að reyna að tefla Banda-
ríkjamönnum gegn Bretum, í þeim
tilgangi að tryggja sig fyrir því að
Bretar færu örugglega, og svo
öfugt. En ég held ekki að það hafi
haft nein áhrif á boð Bandaríkja-
manna. Nei, maður sér heldur eng-
in merki um að æðstu mönnum í
báðum löndum hafi dottið annað í
hug en að ætla að fara, en milli-
mennirnir voru eitthvað að velta
því upp. Á æðri stöðum höfðu menn
engan áhuga á því að halda ís-
landi.“
Höfundur þessarar greinar gerði
tilraun til að fá frekari upplýsingar
um þessi tilmæli íslendinga. Leitaði
m.a. uppi í Boston Barlett Wells,
ritara Berbels E. Kuniholms, fyrsta
bandaríska ræðismannsins í
Reykjavík, en hann hafði þá látist
í fyrra. En í merkri ævisögu, sem
Robert Sherwood skrifaði 1950 um
Roosevelt og Hopkins, sem var nán-
asti persónulegur vinur og ráðgjafi
Roosevelts, segir að Thor Thors,
þá aðalræðismaður í Washington,
hafi 14. apríl 1941 hitt Welles og
Hopkins og opnað „ákaflega leyni-
legar samningaumræður sem end-
uðu með því að boð kom frá forsæt-
isráðherra íslands og varð til þess
að fyrsta landgöngudeild flotans
var send til að styrkja og hugsan-
lega að taka við af breska heraflan-
um ... sem þörf var fyrir annars
staðar.“
Þar sem dr. Donald F. Bittner
hafði talið nauðsynlegt að teygja
sínar rannsóknir fram yfir það að
Bandaríkjamenn taka við af Bret-
um, þá víkjum við að endingu stutt-
lega að lokunum. Hann segir: „Þeg-
ar Bandaríkjamenn komu til íslands
lofuðu þeir eins og Bretar í upp-
hafi að fara með allt sitt lið í
stríðslok. Eh þegar að því kom,
1944-45, vaknar spurningin um hve-
nær lokapunkturinn sé á stríðinu.
Allir höfðu reiknað með að stríðinu
lyki með friðarsamningum. Bretar
fara frá íslandi þegar stríðinu lýkur
í Evrópu, byija brottförina 1944
og eru að mestu farnir 1945 og
síðustu flugmennirnir 1947. íslend-
ingar voru að taka við flugvallar-
rekstrinum og báðu þá um að skilja
eftir nokkra menn til að kenna Is-
lendingum. En Bandaríkjamenn
sigla þá inn í kalda stríðið og nú
eru Sovétmenn óvinirnir. Banda-
ríska herráðið hefur á fimmta ára-
tugnum áhyggjur af því að Sovét-
menn geti komið, sest að á íslandi
og nýtt sér Keflavíkurflugvöll og
aðstöðuna á Islandi. Þá hefjast állar
þessar samningaumleitanir milli
Bandaríkjamanna og íslendinga,
sem er önnur saga.“
Og þar setjum við punktinn á
viðtalið við dr. Donald F. Bittner.