Morgunblaðið - 06.05.1990, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
23
Ljósmynd/Svavar Hjaltested
Charles H. Bonesteel yfirmaður bandaríska varnarliðsins er til
vinstri á myndinni en Harry O. Curtis yfirmaður breska hernáms-
liðsins er til hægri.
hugsanlega flugvallarstaði var ekki
hægt að eyðileggja því þeir voru
náttúrulega — í orðsins fyllstu
merkingu — greyptir í landslagið.
Lammie var tilknúinn að endur-
skoða varnaráætlanir og mannafla-
þörf. 27. maí hafði herforinginn
mótað skoðun á vörnum íslands;
hann taldi sig þurfa, 5-6 fótgöngu-
liðssveitir (battalions), eina vél-
byssusveit, sex flugvéíar og þar að
auki margháttaðan viðbúnað til
loft- og strandvarna. „Nokkrar
sprengjur nægðu til að eyða
Reykjavík ... Það sýnist glæpsam-
legt að hætta lífi Islendinga, sérs-
taklega með hliðsjón af fullyrðing-
um okkar um að við værum hér
þeim til verndar.“ Ráðamönnum í
London þótti í fullmikið ráðist; þess-
um óskalista var hafnað.
í maí og júní fór vígstaða banda-
manna hrakandi, þýski herinn
(Wehrmacht) sótti fram í Noregi
og á Vesturvígstöðvunum. Bretum
sýndist tveggja kosta völ, yfírgefa
ísland eða veija það. Hermálaráðu-
neytið lét undan. Ákveðið var að
senda 146 fótgönguliðsstórdeildina
(brigade) til að styrkja varnirnar
nyðra og eystra. Einnig var herspít-
ali sendur hingað norðureftir. Þess
var ennfremur farið á leit við
Kanadamenn að þeir hjálpuðu til
við vörnina. Áhugi Kanadamanna á
íslandi var ákaflega takmarkaður
en þeir urðu þó við þrábeiðnum
Breta og sendu hingað herdeildir.
í lok júnímánaðar hersátu um 20
þúsundir hermanna ísland. Parkin-
sonlögmálið var farið að virka; auk-
inn herstyrkur kallar á fleiri og
æöri herforingja, Major General
Harry 0. Curtis, var sendur til ís-
lands síðari hluta júnímánaðar.
Um tveir þriðju til sjö tíundu hlut-
ar af herliði Breta voru staðsettir
á höfuðborgarsvæðinu; þar var flest
sem hugsanlegum innrásarher var
slægur í, hafnir o.fl. Varnarleysi
Austur- og Norðurlands olli ugg og
þangað var nokkur liðsafli sendur,
m.a. til Akureyrar, Seyðisfjarðar
og Reyðarfjarðar. Curtis hafði einn-
ig nokkrar áhyggjur af því að óvin-
urinn réðist til atlögu í Hrútafirði
og Húnaþingi og skæri á sam-
gönguleiðirnar milli Suðvesturlands
og Norður- og Austurlands og
þangað var nokkurt lið sent til varn-
ar. Vorið 1941 nam liðsstyrkur
Breta hér um 25 þúsundum.
Svo kom Kaninn
Það var markmið Breta að draga
eða hvetja Bandaríkjamenn til þátt-
töku í styijöldinni. í endaðan maí
ogjúní 1941 var afráðið að Banda-
ríkjamenn tækju að sér vamir ís-
lands enda hefðu Bretar ærna þörf
fyrir liðstyrk sinn á öðrum vett-
vangi. Islensk stjómvöld gerðust
síðla júnímánaðar og í byrjun júlí
aðilar að þessum gjörningi. Islenska
ríkisstjórnin lýsti sig reiðubúna í
ljósi ríkjandi aðstæðna til að treysta
Bandaríkjamönnum fyrir vörnum
landsins — að nokkrum efnahags-
legum, pólitískum og hernaðarleg-
um skilyrðum uppfylltum.
Bandaríska varnarliðið kom til
íslands hinn 7. júlí 1941. En liðs-
flutningar þess gengu hægar en
efni og vonir Breta stóðu til; um
haustið 1941 nokkrum mánuðum
eftir að Bandaríkjamenn komu til
landsins var liðstyrkur Breta hér
28.400 en bandarískir hermenn
töldust 10.845. Það var ekki fyrr
en apríl 1942 að Bandaríkjamenn
fengu formleg yfirráð með vörnum
landsins.
Varnir íslands sýnast, eftir efn-
um og ástæðum, frá og með júní
1940, hafa verið í þokkalegu
ástandi. Um varnir á hafinu má
segja að floti hans hátignar var
öflugur. Eftir því sem orustan á
hafinu harðnaði jókst mikilvaegi
þess að hafa flotaaðstöðu á ís-
landi. Hvalfjörður varð aðalflota-
lægi Breta en þeir höfðu víðar að-
stöðu, sérstaklega á Seyðisfirði og
Akureyri.
Loftvarnir breska herliðsins voru
ófullnægjandi enda engir flugvellir
til hér á landi. Loftvarnabyssur
voru og fáar. Sumarið 1940 var
hafin bygging flugvallar við Kald-
aðarnes en fljótlega var ljóst að
hann var óhentugur og illa staðsett-
ur, því var um haustið jafnframt
hafist handa við byggingu
Reykjavíkurflugvallar sem komst í
gagnið í júní 1941. Sumarið 1940
voru hér heldur hægfleygar
Watrus-flugvélar aðallega til könn-
unarflugs, þijár voru í Reykjavík,
tvær á Búðareyri við Reyðarfjörð
og tvær á Akureyri. Walrus-vélarn-
ar reyndust ófullnægjandi og um
haustið komu til landsins 18 Fai-
rey-Battle-flugvélar. Á þessum
tíma munu þær þá þegar hafa ver-
ið tæknilega úreltar.
Það má telja að þangað til
Reykjavíkurflugvöllur komst í
gagnið í júní 1941 hafi loftvarnirn-
ar verið vanmáttugar. En hafa verð-
ur í huga að á þessum tíma átti
breski flugherinn fullt í fangi með
að veija sjálft Bretland fyrir þýsk-
um árásum. Eftir opnun Reykjavík-
urflugvallar jókst flugstyrkurinn á
íslandi hröðum skrefum. Hingað
voru sendar m.a. Hurricane-orustu-
flugvélar, Northrop-flugvélar sem
Norðmenn flugu, Catalínu-flugbát-
ar o.s.frv. Þessa hemaðaruppbygg-
ingu er eðlilegt að skoða í sam-
hengi við átökin á Norður-Atlants-
hafí, einkum verndun skipalesta og
hernaðinn gegn kafbátum.
Hernám Islands reyndist kostn-
aðarsamara fyrirtæki en í upphafi
var ætlað. — En ávinningurinn var
einnig umtalsverður. Það var álit
þýska aðmírálsins Karl Jesko von
Puttkamer að Island hefði reynst
lykillinn að Atlantshafi. Þjóðveijar
komu að læstum dyrum. ■
Heimildir. Donald F. Bittner, The lion and
the White Falcon. Britain and Iceland in the
Worid war II era. Tómas Þór Tómasson,
Heimsstyijaldarárin á íslandi 1939-45 1-11.
Gunnar M. Magnúss, Virkið í norðri /-///.
Kortavandræði
KORTALEYSIVIRÐIST hafa verið eitt
aðalvandamál breska hersins við hernám
íslands, svo sem m.a. kemur fram í við-
tali við sagnfræðinginn dr. Bittner, sem segir
herinn hafa haft eitt landakort og éitt handteikn-
að kort af Reykjavík eftir minni ferðamanns. Þess-
um vandræðum virtist þó ekki linna eftir að her-
inn var búinn að koma sér fyrir í landinu. Það
er komið fram á haust, þegar Bretar eru enn með
öll spjót úti til að ná sér í brúkleg kort.
I skjölum bresku leyniþjónustunnar má sjá bréf dagsett 26.
ágúst 1940 frá sir Percy Bates, forstjóra Cunard White Star,
til sir Robert H. Hining varaforseta yfirherráðsins, skrifstofu
nr. 208 í hermálaskrifstofunni í White Hall í London. Þar
kveðst sir Percy senda honum í pósti íslenska vegakortið sitt
og bætir við að þetta séu einu kortin sem búið var að gefa út
í Kaupmannahöfn í júnímánuði árið áður.
Þá er bent á að íslendingar hefðu verið með litla en mjög
vel útbúna sýningu á Heimssýningunni í New York og lagt til
að athugað verði hvort þeir hafi ekki haft einhver landakort þar.
Þegar komið er fram á árið 1942 virðist leyniþjónusta Breta
hafa öll spjót úti til að ná í kort, sem Þjóðveijar hafa verið að
skoða hjá Geopedisk Institute í Kaupmannahöfn. Hjá bresku
leyniþjónustunni er bréf frá Nac. Croft majóri til hermálafull-
trúa Breta í Stokkhólmi. Efnið eru danskar loftmyndir af ís-
landi, sem lokið var við 1939. Sagt að kortin hafí verið gefin út
á mælikvarðanum einn á móti hundrað þúsund. Síðan er vitnað
í upplýsingar frá „persónulegum vini“ fulltrúa leyniþjónustunn-
ar, sem segir að nefnd þýskra sérfræðinga hafi í október eða
nóvember lagt vinnu í að rannsaka dönsku herforingjaráðskort-
in með tilliti til hugsanlegra lendingarstaða á jörðu niðri á ís-
landi. Kortin og niðurstöður könnunarinnar hafl verið sent til
Noregs skömmu fyrir jól. Varðandi lendingarstaði sem Þjóðveij-
ar hafi augastað á, segir bréfritari möguleika á að þessi leyni-
legi heimildarmaður hans geti náð í þetta nýja svæðiskort í
hlutföllunum einn á móti 250 þúsund.