Morgunblaðið - 09.09.1990, Síða 26

Morgunblaðið - 09.09.1990, Síða 26
26 MORGUNBLAÐIÐ MINNINGAR SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1990 Próf. LeifurAs- geirsson - Kveðja Á alþjóðaráðstefnu stærðfræð- inga sem haldin var í Kyoto, Japan, í lok ágústmánaðar flutti Jiirgen Moser, fyrrverandi formaður al- þjóðasambands stærðfræðinga, þær fregnir að Leifur Ásgeirsson hefði látist rétt fyrir byijun ráðstefnunn- ar. Það ber minningu Leifs fagurt vitni að hans skuli minnst með söknuði í Ziirich og New York jafnt sem í Suður-Þingeyjarsýslu. Leifur fór til náms í Göttingen í Þýskalandi á þriðja áratug þessarar aldar. Þá var stærðfræðistofnunin í Göttingen höfuðsetur stærðfræði- iðkana í heiminum og hafði unnið sér þann sess undir leiðsögn David Hilberts. Leifur sótti fyrirlestra hjá frægasta nemanda Hilberts, Rich- ard Courant sem varð forstöðumað- ur stofnunarinnar á námstíma Leifs. Hann hreifst af fyrirlestrum Courants sem sumum þótti skorta tæknileg smáatriði. Bóndasonurinn úr Lundarreykjadal var nógu vel undirbúinn til þess að geta bætt þeim við sjálfur. Leifur sagði aftur á móti að Courant hefði alltaf getað fellt fyrirlestur sinn inn í heildar- mynd stærðfræðinnar. Leifur var dálítið eldri en samstúdentar hans en það kom ekki í veg fyrir að með þeim tækist góð vinátta. Leifur og annar nemandi Courants, Fritz John, ráku saman málstofu í stærð- fræði og vinátta þeirra varð náin og eritist ævilangt. Valdataka Hitlers batt enda á þýska stærðfræðihefð og rauf líftaug hennar. Lærifeður Leifs og samstúdentar voru reknir úr störf- um sínum og þeir sem gátu flúðu land. Leifur hvarf heim frá glæsi- legum rannsóknarferli í stærðfræði til þess að gerast skólastjóri í hér- aðsskóla. Hann lauk að skrifa vísindagreinar um efni doktorsrit- gerðar sinnar að Laugum í Suður- Þingeyjarsýslu. Það hefur tíðkast að mála stærð- fræðinga sem störfuðu í Þýskalandi á valdatíma nasista svörtum litum. Að sögn Leifs voru deilurnar milli þeirra sem fóru og hinna sem eftir urðu stundum af persónulegum toga. Þeir sem burtu voru reknir voru ekki allir tilhliðrunarsamir sjálfir og Leifur var frábitinn hefni- gimi. Han taldi það t.d. hafa verið óþarft að láta stærðfræðinginn Bib- erbach vinna fyrir sér sem pakkhús- maður í áratugi eftir lok heimsstyij- aldarinnar síðari. Leifur var mann- úðarmaður og trúði að besta leið til þess að snúa Þjóðveijum frá villu nasismans væri að rétta þeim hjálp- arhönd eftir styijöldina. Hann var formaður samtaka um hjálparstarf- semi í Þýskalandi, Austurríki og Finnlandi 1946—1947. Richard Courant hélt til New York þegar hann var rekinn burt frá Göttingen og stofnaði rannsókn- arstofnun í hreinni og hagnýtri stærðfræði við New York-háskól- ann á Manhattan, sem nú ber nafn hans. Þangað réð hann nemendur sína frá Göttingen, Kurt Friedrich og Fritz John. Undir forystu Cour- ants varð stofnunin að miðstöð hag- nýtrar stærðfræði í Bandaríkjunum og er það énn. Það er ekki vafamál að ef Leifur hefði fylgt skólabræðrum sínum og læriföður til New York hefði beðið hans glæsilegur rannsóknarferill. Það er erfitt að stunda rannsóknir í algjörri einangrun en þegar Leifur var í rannsóknaleyfi við Courant- stofnunina 1954—1955 lét árangur- inn ekki á sér standa. Hann heim- sótti síðan annan skólafélaga sinn frá Göttingen, Hans Levy, og dvaldi víð Kaliforníuháskólann í Berkeley vorið 1956. Niðurstöður þessara rannsókna birtust í þekktasta tíma- riti hreinnar og hagnýtrar stærð- fræði: The Communications of Pure and Applied Mathematics, 1956. Leifur naut mikillar vinsemdar og virðingar stærðfræðinganna Peter Lax og Júrgen Moser auk vina sinna Kurt Friedrich og Fritz John. Þessarar vinsemdar nutu síðan íslenskir nemendur, þar á meðal undirritaður í námi sínu við Courant-stofnunina. Leifur sýndi ungum stærðfræðingum áhuga og vinsemd og mætti alltaf í fyrirlestra þeirra hjá íslenska stærðfræðifé- laginu. Eg er þakklátur fyrir þessa vináttu og auk þess á ég orðstír hans skuld að gjalda. Þessi orðstír er sígildur og lifir þó að vinir Leifs gangi fyrir ætternisstapa, í Ásgeirs- son-meðalgildissetningunni sem fínna má í góðum bókum um hluta- fleiðujöfnur. Björn Bimir, prófessor við Kaliforníuháskólann i Santa Barbara. I. Hann gekk til stofu og kynnti sig; hárið var grátt og þykkt — eða var það kannski enn svart á þeim tíma? — augabrúnir miklar og loðn- ar, andlitsdrættir skarpir. Haustið 1960 var samankominn í X. kennslustofu Háskólans stærri hóp- ur stúdenta en áður hafði hafið nám við verkfræðideildina. Hann til- kynnti okkur af festu, að hann ætlaði að þúa okkur, en leitaði þó eftir samþykki við því, og voru ekki höfð uppi andmæli af okkar hálfu. Til staðfestingar gekk hann fyrir hvert okkar og heilsaði með þéttu handtaki; kynntu menn sig þá um leið. Vitaskuld var þetta tafsamt í þrengslunum í fullsetinni stofunni og tók dijúgan tíma. Því næst var hafízt handa við viðfangsefni vetr- arins að leiða okkur um nýstárlegan hugarheim línulegrar algebru. Ymis gangur var á, hversu ratljóst stúd- entum þótti þar, en vitaskuld reyndi fyrirlesarinn að bregða birtu á hug- tök, sem voru framandi í fýrstu en reyndust síðar einföld og auðsæ. Þennan eina vetur var Leifur Ásgeirsson, sem nú er kvaddur hinztu kveðju, kennari minn á þann hátt að kennarapúlt var á milli okk- ar, en alla tíð síðan hef ég svo fjöl- margt af honum lært. Áður en við hittumst þetta haust hafði ég reynd- ar eitt sinn á ofanverðum vetri í 6. bekk átt við hann tal í síma og leitað tiltekinna upplýsinga um nám erlendis, því ekki var það ætlun mín að vera nema einn vetur í verk- fræðideildinni. Strax í því símtali kom fram hjálpsemi langt umfram það, sem einföld fyrirspurn gaf efni til, og sú umhyggja fyrir stúdent- um, sem ég reyndi hann að með svo margvíslegum hætti síðar, bæði gagnvart sjálfum mér og öðrum. n. Fregnin um fráfall Leifs Ásgeirs- sonar barst mér til Kyoto, hinnar fornu höfuðborgar Japans, kvöldið áður en þar hófst Alþjóðaþing stærðfræðinga. Ég minntist þess þá, að 54 ár væru nú liðin síðan hann sjálfur kynnti á slíkum vett- vangi verk sín, sem héldu nafni hans á lofti. Andlátsfregnin var ekki með öllu óvænt, því ég taldi mig skynja eftir síðustu vitjanir til hans, að dauðans óvissi tími kynni að vera skammt undan. Ég geymi með mér myndina af hvíthærðum öldungnum í sæti sínu, þegar ég vitjaði hans síðast áður en ég hélt utan, en einungis vika reyndist þá enn vera til stefnu. Hugurinn var þá skýr að mestu, en órór undir niðri. Þakkar er vert, að það skyldi verða auðna hans að halda andleg- um styrk svo ríkum svo lengi fram undir hið síðasta. Það reyndist þá hafa verið dánar- dægrið sjálft. Að máli við mig kom víðkunnur stærðfræðingur frá Zúrich, forseti Alþjóðasambands stærðfræðinga næstsíðasta kjörtímabil. I upphafi vék hann að Leifi, að útlendum hætti með því að nefna föðurnafnið eitt saman. Hann hafði kynnzt manninum sjálf- um einungis af afspum, en verk hans þekkti hann þeim mun betur. Svo fór, að samtal okkar snerist um Leif og Göttingen áranna fram tii 1933. I huga þessa útlendings voru þau þrinnuð saman nöfnin Is- land, Ásgeirsson og Göttingen. „Maður hlýtur nánast að upplifa söguna sjálfur, þegar slíkur maður rifjar upp minningar frá hinum gömlu dögum í Göttingen." Á heim- leið varð mér svo ljóst, að Júrgen Moser, sem fór viðurkenningarorð- um um Leif Ásgeirsson austur í Japan um þær mundir, sem andlát hans bar að höndum suður í Foss- vogi, var tengdasonur Courants. III. Leifur fæddist 25. maí árið 1903, og var hann því 87 ára, er hann lézt 19. fýrra mánaðar. Hann var Borgfirðingur, borinn og barnfædd- ur á Reykjum í Lundarreykjadal. Foreldrar hans voru Ásgeir bóndi þar og' oddviti Sigurðsson, sonur Sigurðar í Efstabæ í Skorradal Vig- fússonar, og kona hans Ingunn Daníelsdóttir, sem var vestur-hún- vetnsk, dóttir Daníels í Þórukoti og Kolugili í Víðidal Daníelssonar. Ing- unn var skólagengin og var barna- kennari áður en hún giftist. Um Ásgeir mann hennar er sagt, að hann hafi verið greindur maður og gjörnugull, og um Sigurð föður hans, að hann hafi verið kunnur gáfumaður. Leifur var næstelztur fímm bræðra; elztur var Magnús skáld og ljóðaþýðandi, látinn fyrir manns- aldri, en yngri Leifi voru þeir Bjöm og Sigurður á Reykjum, sem nú lif- ir einn þeirra bræðra, og Ingimund- ur á Hæli. Þeir bræður vora systk- inasynir við Pétur alþingismann á Ytra-Hólmi Ottesen, og Jón rithöf- und og ritstjóra í Reykjavík Helga- son. Hér er mér skylt að nota tæki- færið til að leiðrétta missögn í grein minni hér í blaðinu 3. júlí sl., þar sem ég taldi Jón Helgason prófess- or í Kaupmannahöfn einnig meðal tvímenninga við þá bræður. Leifur gerði lítið úr þeirri villu, sem ég í góðri trú hafði borið á torg, því víst hefði sá Jón Helgason einnig verið skyldur þeim, en ekki svo náið. Umrædd grein mín var um náfrænda Leifs, Bjarna Jónsson frá Geitabergi, stærðfræðing í Banda- ríkjunum, sem þá var einmitt verið að heiðra á Laugarvatni, en þeir Leifur vora þremenningar. IV. Leifur lauk stúdentsprófi utan- skóla frá Menntaskólanum í Reykjavík árið 1927. Hann sigldi að því loknu utan til náms og varð úr, að háskólinn í Göttingen í Þýzkalandi varð fyrir valinu. Þar lauk hann svo doktorsprófi í stærð- fræði árið 1933. Sama ár varð hann skólastjóri Héráðsskólans á Laug- um í Reykjadal og gegndi því emb- ætti til ársins 1943, er hann var kallaður til að kenna stærðfræði við Háskóla íslands, en þar var þá verið að koma verkfræðinámi á laggirnar. Hann var skipaður próf- essor, þegar verkfræðideild var lög- fest tveimur árum síðar, og gegndi því embætti til sjötugsaldurs árið 1973. Árin 1954-56 starfaði hann við Courant-stofnunina í New York og við Kaliforníu-háskólann í Berk- eley í Bandaríkjunum. Leifur var forseti verkfræðideild- ar í sex ár alls, þar af um tíma jafnframt varaforseti háskólaráðs; hann var fulltrúi deildarinnar í stjórn raunvísindadeildar Vísinda- sjóðs frá stofnun 1958 til 1973, og hann var forstöðumaður stærð- fræðistofu Raunvísindastofnunar frá upphafi 1966 til 1973. Hann tók sæti í ritstjórn tímaritsins Mathe- matica Scandinavica, þegar það hóf göngu sína árið 1952, og gegndi því starfi til 1973, en norrænu stærðfræðifélögin fimm standa að útgáfu þess. Ásamt Trausta Einars- syni reiknaði Leifur Almanak fyrir árin 1952-55 og 1958-63, og var honum alla tíð umhugað um, að það rit næði útbreiðslu meðal almenn- ings. V. Á tíma Leifs í Göttingen og lengi áður var þar háborg stærðfræði og eðlisfræði á meginlandinu. Hvor fræðigreinin efldist á sinn hátt, en nærðist jafnframt af hinni; sér í lagi átti stærðfræðileg eðlisfræði sitt blómaskeið þar. Það er útbreitt álit, að um aldamótin og upp úr þeim hafi David Hilbert verið fremstur allra stærðfræðinga og mestur áhrifavaldur um þróun stærðfræði um sína daga. Fijótt samfélag hinna fremstu stærðfræð- inga blómstraði í Göttingen á þess- um áratugum. Þegar Leifur kom þangað, var Hilbert hálfsjötugur og lét formlega af embætti þremur árum síðar; Leifur sótti því ekki nema að litlu leyti fyrirlestra hans sjálfs. Richard Courant var þá for- stöðumaður stærðfræðistofnunar- innar og náinn samstarfsmaður Hilberts, og varð hann leiðbeinandi Leifs til doktorsprófs. Stærðfræðilegar rannsóknir Leifs, sem birtar hafa verið, fjölluðu alla tíð fyrst og fremst um hlut- afleiðujöfnur. Þar athugaði hann rúmfræðilega eiginleika við lausnir á slíkum jöfnum af tiltekinni gerð og fann nýjar framlegar setningar, sem hafa haft óvæntar afleiðingar. í doktorsritgerðinni setti hann fram og sannaði fræga meðalgildissetn- ingu, sem síðan er við hann kennd, og er víða um hana fjallað frá ýmsum sjónarhornum. Um hana flutti hann fyrirlestra á Norræna stærðfræðiþinginu í Stokkhólmi 1934 og á Alþjóðaþingi stærðfræð- inga í Osló 1936, sem áður var vik- ið að. Rannsóknir Leifs beindust ■síðar með athyglisverðum árangri að mjög erfiðu verkefni varðandi reglu Huygens, sem einnig er mikil- vægt í diffurrúmfræði og eðlis- fræði. Þar benti hann einnig á nýja aðferð til að leysa breiðbjúgar hlut- afleiðujöfnur. Svo fór, að árið sem Leifur sneri heim, lauk skyndilega blómaskeið- inu í Göttingen. Þetta var sem fyrr sagði örlagaárið 1933. Flestir stærðfræðingar í kennaraliði þar voru gyðingar, og vora þeir flæmd- ir úr starfí. Áf þessu er auðvitað harmsaga, sem hvorki er einskorð- uð við Göttingen né við stærðfræð- inga. Eins og svo margir aðrir gyð- ingar flýði Richard Courant vestur um haf, og fýrr en varði hafði hann með dæmafárri atorku sinni komið á fót víðfrægri stærðfræðistofnun í New York, sem síðan er við hann kennd. Einmitt þar starfaði Leifur í boði hans í hálft annað ár um miðjan sjötta áratuginn. Samskipti þeirra héldust svo meðan Courant lifði, en hann lézt árið 1972. Þegar hildarleikurinn mikli geis- aði á meginlandinu, fylgdist Leifur Ásgeirsson með héðan úr fjarska. En hvernig brást hann sjálfur við þeim hörmungum, sem blöstu hvar- vetna við að honum loknum? Opin- berlega kom það fram á þann hátt, að á áranum 1946-47 var hann formaður samtaka um hjálparstarf- semi í Þýzkalandi, Austurríki og Finnlandi. Fyrir þau störf hlaut hann sænsk og þýzk heiðursmerki. Sjálfur vék hann aldrei í mín eyra að þessu mannúðarstarfi sínu, enda ekki hans háttur. VI. Fyrstu prófessorar verkfræði- deildar, auk Leifs þeir Finnbogi Rútur Þorvaldsson, verkfræðingur, og Trausti Einarsson, stjörnufræð- ingur, sem stundaði nám í Götting- en samtímis Leifi þar, eru nú allir fallnir frá. Með brautiyðjendastarfí sínu lögðu þeir traustan grann að verkfræðimenntun við Háskóla Is- lands. Starf sitt við Háskólann hóf Leifur fertugur að aldri og var mestan starfstíma sinn eini stærð- fræðikennarinn í fullu starfi við Háskólann sjálfan. Hann var hlað- inn kennslu, þótt hann hefði sér við hlið um langt árabil þijá öðlinga neðan úr Menntaskóla, þá Sigur- karl Stefánsson, Guðmund Arn- laugsson og Björn Bjarnason. Þetta var samhæft lið úrvalskennara. Allt var þá með öðrum brag við Háskól- ann en síðar hefur orðið, og má jafnvel vera, að þá hafi ekki enn verið búið að finna upp orðið að- stöðuleysi. Á hálfrar aldar afmæli Háskólans árið 1961 urðu þar veðrabrigði. Afmælisgjöf bandarískra stjórn- valda til Háskólans, fjárveiting til að byggja sérstaka rannsóknar- stofnun í raunvísindum, var hik- laust sú gjöf, sem mestum sköpum olli. Vitaskuld var hún fram borin til að koma fótum undir áætlanir, sem framsýn háskólayfirvöld þeirra tíma voru að móta. Þáttur Leifs í undirbúningi að þeirri stofnun var mikilsverður, og lagði harin ætíð ríka áherzlu á hlut grundvallarrann- sókna þar. Leifur gat ekki varizt því með öllu, að hann yrði heiðraður með ýmsum hætti um dagana. Árið 1955 hlaut hann fyrstur verðlaun úr Minningarsjóði dr. phil. Olafs Dan- íelssonar og Sigurðar Guðmunds- sonar arkitekts; af hálfu stofnenda sjóðsins var áskilið, að svo skyldi verða, og jafnframt var málum svo skipað, að hann tæki síðan sæti í stjóm sjóðsins. Leifur lét sér jafnan annt um þann sjóð, sem hefur tvíþættu hlutverki að gegna í sam- ræmi við meginstarf hvors þeirra tengdafeðga um sig. Leifur bar ætíð mjög fyrir bijósti hag íslenzka stærðfræðifélagsins, en það var einmitt stofnað á sjö- tugsafmæli dr. Ólafs Dan árið 1947. Hann var kjörinn heiðursfélagi þess á sínu eigin sjötugsafmæli árið 1973, og hafa þá einungis hann sjálfur og dr. Ólafur hlotið slíkan heiður. Áttræðisafmælisins minnt- ist félagið svo með því að Halldór I. Elíasson og Sigurður Helgason fluttu fyrirlestra um verk hans, og gaf félagið þá út árið 1985. Og þegar hann varð hálfníræður fyrir tveimur árum veitti Háskóli íslands honum nafnbót heiðurs- doktors í raunvísindum. Sú viður- kenning var auðvitað löngu verð- skulduð. VII. Leifur kvæntist árið 1934 eftirlif- andi eiginkonu sinni, Hrefnu Kol- Lokaó i Domus Medica eftir hádegi 11. september vegna jarÖarfarar MAGNUSAR ÓLAFSSONAR lœknis. LEGSTEINAR GRANÍT- MARMARI Helluhrauni 14, 220 Hafnafjörður, pósthólf 93, símar 54034 og 652707.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.