Morgunblaðið - 30.12.1990, Blaðsíða 16

16 B
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. DESEMBER 1990
eftir Jón Stefónsson myndir: Einar Falur
ÞETTA ERU engar ýkjur. Veður var með eindæmum gott.
Himininn ekkert nema sól og föt virtust hafa misst nota-
gildi sitt. Það eru slæm örlög að þurfa að ferðast í bíl á
svona morgni. En stundum verður maður og brátt var
höfuðborgin að baki. Þá Hveragerði, Selfoss og áfram var
ekið. Ákvörðunarstaðurinn var Kjölur; hálendið sem skart-
ar Langjökli, Kerlingarfjöllum og Hveravöllum. Og Hvítár-
nesi. Erindið var einhent döpur kona. Ég þekki hvorki
nafn né uppruna. Hún er sögð búsett í Hvítárnesi. Þó veit
enginn fyrir víst. Þessi einhenta kona er draugur.
AF MÖNNUM
OG DRAUGUM
IHYÍTÁRNESI
Oréttlæti heimsins eru engin
takmörk sett; sumir draug
ar strita i sveita síns andlits, ganga
ljósum logum um hýbýli manna, en
ná samt aldrei umtalsverðri frægð.
Það er í mesta lagi að þeir fá hálfa
síðu í þjóðsögum Jóns Arnasonar.
Svo eru það aðrir draugar sem
hljóta undraverða frægð. Hvar sem
þú kemur, hvern sem þú spyrð: all-
ir kannast við þá. Reynistaðabræð-
ur og Jón Austmann eru í síðari
hópnum en einhenta dapra konan
í Hvítárnesi verður að iáta sér nafn-
leysi lynda og það litla frægð að
jafnvel þjóðsögurnar láta sem hún
sé ekki til. Mönnum ber jafnvel
ekki saman um hvort hún sé yfir-
leitt einhent og döpur. Sumir segja
hana tvíhenta og það- gusti af
henni. Oréttlæti heimsins lætur
ekki að sér hæða.
Skýringin á þessum mismun ligg-
ur í forsögunni. Enginn veit hver
þessi Hvítárneskona er eða hvaðan
hún kemur. Og þeir eru ófáir sem
fullyrða að hún sé jafnvel ekki til,
hafi aldrei verið til. Um Reynistaða-
bræður gegnir hinsvegar öðru máli.
Þeir voru til og þeir urðu úti. Og
skáld hafa ort kvæði um helför
þeirra:
Októberlok árið 1780. Fimm
manns þiggja gistingu í Tungufelli
í Hrunamannahreppi. Einn þeirra
heitir Jón Austmann, sagður mikið
karlmenni. Tveir bræður eru í för
með honum; Bjarni Halldórsson,
Karvel
Karvelsson á
hlaðinu í
Hvítárnesi.
tvítugur að aldri, og Einar Halldórs-
son, ellefu ára barn. Húsfreyjan
býður Einari vetursetu á bænum,
fannst — sem von er — að hálendi
í vetrarbyrjun væri ekkifyrir böm.
Eldri bróðirinn afþakkar boðið. Og
28. október leggja þeir á Kjöl; fimm
menn, sextán hestar og 180 kind-
ur. Næst þegar þeir sáust voru
þeir ekki af þessum heimi. Lík
Austmanns fannst aldrei, fyrir utan
önnur höndin. Sextíu árum síðar
fundust bein sem talin vora af
bræðrunum. Fjármunir þeir sem
Bjarni hafði í fórum sínum komu
aldrei fram. En síðan er sagt vera
reimt á Kili. Eða eins og Hallgrím-
ur Jónasson orðaði það:
Einhver draugalýsulog
leika um jðkulrætur;
nú er kalt á Kili og
kannski reimt um nætur.
Hver er þessi kona?
í Biskupstungum gengur meðal
annars sú saga að konan hafi verið
húsfreyja á bæ sem eitt sinn var í
Hvítárnesi. Til að treysta afkomuna
hafði bóndinn þann sið að fara á
vertíð á einhveija verstöðina á Suð-
urlandi. Var hann kannski burtu
vikum, jafnvel mánuðum saman.
Einn vinnumann höfðu þau hjónin
sem sá um rekstur búsins meðan
bóndinn barðist við sjóinn. Konan
sat hinsvegar við sauma, þurrkaði
af og saknaði bóndans innan um
öll þessi fjöll. Og þarna voru þau
þá, húsfreyjan og vinnumaðurinn.
Alein lengst inn á hálendinu um-
kringd myrkri og kulda, öllu þessu
myrkri og öllum þessum kulda sem
býr í íslenskum vetri. Hún var kona
og hann var maður og mikið getur
maður verið einmana; ekkert til að
dunda sér við í þessari miklu þögn
hálendisins. Það er kalt og kannski
eru draugar á sveimi og þá er slæmt
að liggja einn. En svo, eina nóttina,
kom bóndinn heim og hafði marga
hesta til reiðar. Þreyttur, eftir langa
reið, staulaðist hann í átt að rúminu
til þess að uppgötva að vinnumaður-
inn var á þeim stað og í þeirri stöðu
sem honum einum bar samkvæmt
guðs og manna lögum. Bóndi reidd-
ist, dró upp sax og hjó annan hand-
legginn af konu sinni. Sem blæddi
til ólífs. Era þá bóndi og vinnumað-
ur úr sögunni og veit enginn hvem-
ig viðskiptum þeirra lauk. En síðan
hefur húsfreyjan reikað um, döpur
og einhent. Og nú er ég hér, mörg-
um, mörgum árum síðar.
Þetta er ein útgáfan af uppruna
hennar. Og ýmsir Tungnamenn
segjast hafa orðið varir við hana.
Einu sinni sem oftar gistu gangna-
menn í skálanum um haust. Var
þar margt um manninn og er ég
ekki frá því að vín hafi verið haft
við hönd. Menn sungu, sögðu sögur
og kannski var kveðist á. Islending-
ar bera miklu virðingu fyrir draug-
um og hafa þá sjaldnast í flimting-
um. Sérstaklega ekki á stað þar sem
slíkt fyrirbæri er talið vera á sveimi.
Ég þori næstum að fullyrða að
landinn tali fremur galgopalega um
sjálfan drottinn guð, og alla hans
bandamenn, en afturgöngur. Enda
virðast þeir síðarnefndu bregðast
skjótar við en almættið, sem
kannski nennir ekki að leggja eyrun
við svo frumstæðum húmor. Nema
hvað, þarna voru gangnamennirnir
og drukku og sungu og sást ekki
draugahræðsla á nokkrum manni.
En þá leið að því að menn reyndu
að sofna. Settist þá einn þeirra á
flet sitt, saup á, og hrópaði yfir
félaga sína að ekki væri ónýtt að
hafa kvenmann við höndina.
Kannski að sú einhenta vildi hlýja
honum, hún ætti nú að kunna það!
Maðurinn hafði varla sleppt síðasta
orðinu þegar hann greip um háls-
inn, andlitið blánaði og það korraði
í honum; einhver var að kyrkja
hann en þó var næsti maður í i
tveggja metra fjarlægð. Félagamir
brugðust skjótt við og drógu hann
út fyrir húsið. Þá loks náði maður-
inn að anda á ný, nær dauða en
lífi. Sagt er að hann hafi aldrei
spaugað með drauga eftir þetta.
900 ára gamall draugur?
Almennt er talið að draugar nái
að reika um í tóminu milli þessa
heims og annars í 120 ár, eða þeir
fylgi ætt í níu ættliði. Ef við skoðum
þennan tíma nánar, á draugurinn
að vaxa fyrstu 40 árin, standa í
stað næstu 40 og loks dregur úr
honum síðustu 40 árin. Þá deyr
hann væntanlega hinum algera
dauða. Ekki veit ég hvers vegna
þessi meðalaldur sé talinn algildur
meðal drauga. En það má glotta út
í annað og koma með einfalda og
jarðbundna skýringu: 40 ár tekur
að festa drauginn í sessi með sög- |
um, næstu 40 nýtur draugsi viður-
kenningar en síðan taka menn að
gleyma honum. Og eins er með
guðina; þeir eru ekki til ef enginn
trúir á þá.
1930 reisti Ferðafélagið sæluhús
í Hvítárnesi. Við austurgafl hússins
eru fornar bæjatóftir. Enginn veit
hver bjó þarna, en ósjálfrátt kemur
Bjartur í Sumarhúsum upp í hug-
ann; góð sólarhringsreið ertil næsta
bæjar. 1949 átti Dr. Sigurður Þór-
arinsson leið um Hvítámes. Hann
rannsakaði tóftimar og kvað upp
með að bærinn hafi farið í eyði í
Heklugosinu 1104. En þegar maður
virðir tóftirnar fyrir sér núna, tæp-
um 900 árum síðar, þá virðist liggja
í augum uppi að einhveijir hafi
haldið þeim við. Kannski reist þar
sel eða veiðihús. En ég leyfi mér
að draga stórlega í efa að einhenta
konan hafi hokrað í ríki dauðra frá
því á elleftu öld í Hvítámesi. Við
þurfum auðvitað ekki að taka fyrr-
greinda munnmælasögu bókstaf-
lega; um reiði kokkálaðs eigin-
manns og hvininn í sveðjunni. For-
sagan getur verið hver sem er.